تالاي تاعدىردى جالماعان تەڭىز اپاتى
تاتارستاننىڭ كامسك- ۋستينسك اۋدانىنداعى سيۋكەيەۆو سەلوسىنىڭ ماڭىندا ۆولگا وزەنىندە سۋ تۇبىنە كەتكەن ەكى پالۋبالىق «بۋلگاريا» جولاۋشىلار كەمەسىنىڭ اپاتى جايلى كەزىندە رەسەيلىك ب ا ق ءجيى جازدى. نەگىزى«بۋلگاريا» جولاۋشىلار كەمەسىندە 208 ادام بولعان. ونىڭ الپىسقا جۋىعى بالالار، سونداي- اق 30 عا تامان تىركەلمەگەن تۋريستەر مىنگەن دەگەن اقپارات بار. سوڭعى مالىمەتتەر بويىنشا، 97 ادام قايتىس بولعان، ونىڭ ىشىندە جيىرماعا جۋىعى بالالار.
كەمە كاپيتانى مەن تەحنيكالىق قىزمەتكەرلەردىڭ جاۋاپسىزدىعىنان جۇزدەگەن ادام كوز جۇمدى. دەسەك تە، بۇل اپات ۆولگادا ورىن العان ءبىرىنشى وقيعا ەمەس. 1983 -جىلدىڭ 5 - ماۋسىمى كۇنى دونداعى روستوۆتان ماسكەۋگە بەت العان «الەكساندر سۋۆوروۆ» تەپلوحودى ۋليانوۆسكىدەگى ۇلكەن كوپىرگە سوعىلىپ، سۋعا كەتتى. اپاتتىڭ سالدارىنان 176 ادام قايتىس بولدى. كورابل كاپيتانىنا قاتىستى قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ، ول 10 جىلعا سوتتالدى.
«ادميرال ناحيموۆ» جولاۋشىلار پاروحودىنىڭ دا تاعدىرى ايانىشتى اياقتالدى. 1986 -جىلدىڭ 31 - تامىزىندا نوۆوروسسييكىنىڭ ماڭىنداعى قارا تەڭىزدە ەشكىم كۇتپەگەن وقيعا ورىن الدى. جولاۋشىلار كورابلى جۇك كەمەسىنە سوعىلدى. پالۋباداعى 1243 ادامنىڭ بار- جوعى 423 ءى عانا ءتىرى قالدى. ەكى سۋدنونىڭ دا كاپيتانى 10 جىلعا سوتتالدى. ولار تەك قانا 1992 -جىلى عانا رەسەي جانە ۋكراينا پرەزيدەنتتەرى كەشىرىم جاساعاننان كەيىن عانا بوستاندىققا شىقتى.
جالپى، بۇرىنعى كەڭەس وداعى رەسپۋبليكالارىنا قاتىستى ەڭ ءىرى تەڭىز كەمەلەرىنىڭ اپاتى ءجيى ورىن العانى تاريحتان بەلگىلى. 1994 -جىلدىڭ 28 - قىركۇيەگىندە تالليننەن شىققان «ەستونيا» پارومى بالتىق تەڭىزىنە باتىپ كەتتى. كەمە بورتىندا بولعان 989 ادامنىڭ 137 عانا ءتىرى قالدى. «ەستونيانىڭ» سۋعا باتۋىنا قاتىستى جورامالدار كوپ. دەسەك تە، ونىڭ شىندىققا جاناساتىنى، «تەڭىز داۋىلىنىڭ سالدارىنىن ورىن الدى» دەگەن بولجام.
جالپى، تەڭىز بەتىندەگى توسىن اپاتتاردى سارالايتىن بولساق، ونىڭ كوبىسى ⅩⅩعاسىرعا تيەسىلى. مىڭداعان ادامنىڭ ءومىرىن جالماعان تەڭىز وقيعالارى، اسىرەسە، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە ورىن الدى. ونىڭ ىشىندەگى ەڭ قايعىلىسى - «ۆيلگەلم گۋستلوفف» سۋ كەمەسىنىڭ اپاتى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە نەمىستىڭ «ۆيلگەلم گۋستلوفف» جولاۋشىلار كورابلى جىلجىمالى گوسپيتال جانە سۋاستى مەكتەبىنىڭ كازارماسى رەتىندە پايدالانىلدى. 1945 -جىلدىڭ باسىندا اتالعان كەمە كەڭەس وداعى اسكەرلەرىنىڭ شابۋىلىنان قاشقان نەمىستەردى قابىلداعان، سونىمەن قاتار بەيبىت تۇرعىندار مەن اسكەري قىزمەتشىلەردى تاسۋمەن اينالىسقان. وكىنىشكە قاراي، «ۆيلگەلم گۋستلوففتىڭ» تاعدىرى دا ايانىشتى جاعدايدا اياقتالدى. 1945 -جىلدىڭ 30 - قاڭتارىندا بورتىنا 10 مىڭعا جۋىق ادامدى تيەپ العان الىپ كەمە كەڭەس وداعىنىڭ س-13 تەڭىز تورپەدوسىنىڭ شابۋىلىنا ۇشىرادى. حابارسىز جانە ولىلەر سانى ءارقيلى 5343 پەن 9 مىڭ ارالىعىندا دەلىنەدى.
قالاي ايتقاندا دا، كەمە تولى ادامدى شابۋىلداۋ قايعى- قاسىرەت اكەلەتىنىن بىلە تۇرا مۇنداي ارەكەتكە بارۋ جاۋلىق وشپەندىلىكتەن تۋىندايتىنى ءسوزسىز. ونىڭ ۇستىنە قيان- كەسكى سوعىس ءجۇرىپ تۇرعان شاقتا قارسىلاستىڭ نىسانىنا شىعىن كەلتىرمەي بوسقا جىبەرۋ كەشىرىلمەس كۇنا بولىپ ەسەپتەلىندى. 1945 -جىلدىڭ 3 - مامىرىندا بالتىق تەڭىزىندە شامامەن 8 مىڭنان استام ادام سۋعا كەتتى. 5 مىڭ جولاۋشىنى مىنگىزگەن نەمىستىڭ «كاپ اركونا» تەڭىز پاروحودى مەن كونسلاگەردەن 2800 تۇتقىندى تيەگەن «تيلبەك» جۇك تاسىمالى سۋدنوسى اعىلشىن اۆياتسياسىنىڭ شابۋىلىنا ۇشىرادى. سونىڭ سالدارىنان «كاپ اركوناداعى» 5 مىڭ ادام قازا تاۋىپ، «تيلبەكتەگى» 2800 تۇتقىن كەلمەسكە كەتتى. كەيبىر جورامالدارعا قاراعاندا، «بريتان اۆياتسياسىنىڭ شابۋىلى جاڭساقتىقتان ورىن الدى» دەگەن بولجام بار، ەكىنشى ءبىر اقپارات كوزى شىن مانىندە، ۇشقىشتارعا جاۋدىڭ اسكەري كەمەلەرىن جويۋعا تاپسىرما بەرىلدى دەگەندى ايتادى.
شىن مانىندە، تەڭىز تاريحىنداعى سوعىسقا نازار اۋدارساق، مالىمەتتەر شوعىرى جان تۇرشىكتىرەدى. تاعى سول ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالار تۇستا نورۆەگيادا قۇراستىرىلىپ، گەرمانيا تاركىلەگەن «گويا» سۋدنوسى دا قۇردىمعا كەتتى. 1945 -جىلى نەمىس تۇرعىندارى مەن ۆەرماحتىڭ اسكەري قىزمەتكەرلەرىن ەۆاكۋاتسيالاۋمەن اينالىسقان «گويا» كەمەسىنە 16 - ءساۋىر كۇنى تۇندە كەڭەستىڭ ل-3 سۋاستى تورپەدوسى اۋىر سوققى بەرىپ، جەتى مينۋتتىڭ ىشىندە كەمە تەڭىزدىڭ تۇبىنە باتىپ كەتتى. ال قازا تاپقانداردىڭ سانى شامامەن 6-7 مىڭ ارالىعىندا. اۋىر سوققىدان 200 دەي ادام عانا ءتىرى قالعان كورىنەدى.
كەڭەس وداعىنىڭ س-13 سۋاستى تورپەدوسى بوسقىندار مەن اسكەريلەردى الىپ كەلە جاتقان نەمىستىڭ «گەنەرال شتويبەن» الىپ كەمەسىنىڭ دە كۇلىن كوككە ۇشىردى. 1945 -جىلى اقپاننىڭ توعىزىنان ونىنا قاراعان ءتۇنى سوققىدان كەمە بورتىندا 3608 ادام قايتىس بولدى. بۇل اپاتتان 659 ادام عانا امان قالدى دەگەن دەرەك بار.
ارينە، بۇل - سوعىستىڭ سوڭعى ايلارىنداعى كەڭەس وداعىنىڭ جەڭىسكە جەتەر تۇستاعى جەتىستىكتەرى. الايدا، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعان العاشقى التى ايدا كەڭەستىك جاق تا اۋىر شىعىنعا ۇشىراعانى بەلگىلى. 1941 -جىلدىڭ 7 - قاراشاسىندا قىرىم جاعالاۋىنان تەڭىزگە ەندى شىققان كەڭەستىك «ارمەنيا» تەپلوحودىن نەمىستىڭ «حەنكەل-111» تورپەدوسى جويىپ جىبەرگەنى بەلگىلى. كەمە بورتىندا يالتا مەن سيەۆاستوپولدىڭ تۇرعىندارى مەن اسكەري قىزمەتكەرلەر بولعان. ءتورت مينۋتتىڭ ىشىندە سۋعا باتقان كەمەنىڭ ىشىندە 5000 ادام بولعان دەگەن دەرەك بار. قازىر زەرتتەۋلەر بويىنشا قايتىس بولعاندار- دىڭ سانى 7000 ادام دەلىنەدى.
بۇل دەرەكتەردى ودان ارى قاراي جالعاستىرا بەرۋگە بولار. الىپ ايسبەرگكە سوعىلىپ، كەرەمەت كينوفيلمگە ارقاۋ بولعان «تيتانيكتىڭ» اپاتىن دا ەشكىم ۇمىتقان جوق. قالاي ايتقاندا تەڭىز تالاي تاعدىردى جالمادى. تالاي ادام قۇربان بولدى. مۇنىڭ بارلىعى توسىن وقيعا دەۋگە بولماس، ءبىراق مۇنىڭ باسىم بولىگى ادامداردىڭ قاسكوي ارەكەتتەرى مەن ادەيى جاسالعان جاۋىزدىعىنان ەكەنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.
بۇكىل رەسەيدىڭ بەرەكەسىن العان «بۋلگاريا» تەپلوحودىنداعى اپات تا جاۋاپسىزدىقتىڭ سالدارىنان ورىن الدى. كىنالىلەر تابىلىپ، جازالاندى. ءبىراق.. .
كەتكەن ادامنىڭ ورنىن ەشكىم تولتىرا المايدى.
بەرىك بەيسەن ۇلى
«ايقىن»
