شەتەلدەگى قازاق گەنەرالدارى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - نازارلارىڭىزعا جازۋشى، جۋرناليست بەكەن قايرات ۇلىنىڭ كەيىنگى جىلدارى جازىلعان «كۇمىس جامبى» اتتى كىتابىنىڭ جالعاسىن ۇسىنامىز.

بۇل كىتاپقا جازۋشىنىڭ ءتۇرلى تاقىرىپتاعى تارتىمدى دا تاعىلىمدى جۋرناليستىك تۋىندىلارى ەنگىزىلگەن. زەيىندى زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسى سانالاتىن شىعارمالاردا بۇرىن كوپشىلىككە بەيمالىم بولعان ءماندى ماعلۇماتتار مول ۇشىراسادى. اسىرەسە، شەتەل قازاقتارىنىڭ تاريحى مەن تاعدىر-تالايىنا قاتىستى تىڭ دەرەكتەر، توسىن دۇنيەلەر كوپ.

ەل شەجىرەسى مەن ۇلت رۋحانياتىنا بەي-جاي قارامايتىن وقىرمانعا ارنالعان.

دالەلحان سۇگىربايەۆ

قازاق جۇرتىنىڭ جالىندى ازاماتتارىنىڭ ءبىرى - دالەلحان سۇگىربايەۆتىڭ ءومىر تاريحى ءارقيلى.

1906- جىلى مونعوليا جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. 1921- جىلى قىزىلداردان جەڭىلىپ ، قوبدا ولكەسىنە اۋىپ بارعان باكيچ باستاعان اق گۆاردياشىلاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، اعاسى دوربەتحان، ءىنىسى مۇقامەن بىرگە اتۋ جازاسىنا ۇكىم ەتىلەدى. ۇكىم ورىندالىپ جاتقاندا عايىپتىڭ كۇشىمەن قاشىپ قۇتىلادى. اعاسى مەن باۋىرى وققا ۇشادى. سودان 1921- جىلى مونعول ەلىندە توڭكەرىس ورناپ ، جاڭا ۇكىمەت قۇرىلعاندا ونى قولداۋشىلار قاتارىندا بولادى. 1928- جىلى ۇلان- باتىر قالاسىندا وتكەن كەزەكتى قۇرىلتايعا بارىپ قاتىسادى. قۇرىلتايدا بايلاردىڭ مال- مۇلكىن كامپەسكەلەۋ ماسەلەسى ءسوز بولادى. سودان سەكەم العان دالەلحان ءبىر تۇندە قاشىپ ، قىتاي ەلىنە ءوتىپ كەتەدى.

1940- جىلى باستالعان التاي قازاقتارىنىڭ كوتەرىلىسىنە نيەتتەس بولادى. سول ءۇشىن قاماۋعا الىنعان سياقتى. جازۋشى ، مارقۇم جاقسىلىق ءساميت ۇلىنىڭ 2000 - جىلى الماتىدا جارىق كورگەن «قىتايداعى قازاقتار» اتتى ەڭبەگىنىڭ 114 - بەتىندە: «1941 -جىلى 10 -قازان كۇنى د. سۇگىربايەۆ تۇتقىندالدى. ءبىر -اق تۇندە جوعالىپ كەتتى»، - دەپتى. ال تۇركيالىق زيالى اقساقال دالەلحان جانالتايدىڭ ەستەلىكتەرىندە: «1942- جىلى سارسۇمبەدەگى سوۆەت كونسۋلى دالەلحاندى ۇرلاپ اكەتتى. قول-اياعىن بايلاپ جۇك ماشيناعا تيەپ، جەمەناي شەكاراسى ارقىلى الماتىعا اپاردى»، - دەپ جازادى (قيلى زامان، قيىن كۇندەر. - الماتى، 2000 . 55-بەت).

كەڭەس ەلى د. سۇگىربايەۆتى الماتىدا وقىتىپ- توقىتىپ، 1944- جىلى رەسەي ارقىلى مونعوليانىڭ باتىسىنداعى باي-ولكە ايماعىنا جەتكىزىپ، ودان ارى وسپان باستاعان كوتەرىلىسشىلەرگە قوسادى. وسى جىلى التاي قازاقتارىنىڭ «ۋاقىتشا توڭكەرىسشىل ۇكىمەتى» ورناپ، ونداعى پارتيزاندار قولباسشىسى بولىپ د. سۇگىربايەۆ تاعايىندالادى. 1945- جىلى ءۇش ايماق كوتەرىلىسىنەن پايدا بولعان شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ارمياسى اتتى اسكەرىنىڭ قولباسشىسىنا تاعايىندالىپ، مەملەكەت باسشىسى ءاليحان تورەنىڭ جارلىعىمەن گەنەرال-مايور شەنىن الادى. 1947 - جىلدىڭ اقپان ايىندا التاي ايماعىنىڭ گەنەرال- گۋبەرناتورى بولادى. جوعارىداعى دالەلحان جانالتاي قاريا ءوزىنىڭ ەستەلىك جازبالارىندا سول كەزدەگى اتاۋ بويىنشا «گەنەرال سۇگىربايەۆ» دەپ جازىپتى.

التاي قازاقتارىنىڭ ارداگەر ۇلانى ، گەنەرال دالەلحان سۇگىربايەۆ 1949 -جىل ۇشاق اپاتىنان قازا تاپتى.

جايسانىپ ءمۇدارىس ۇلى

اتاقتى ۇشقىش، جالىندى اسكەري قايراتكەر جايسانىپ (زايسانوۆ) ءمۇدارىس ۇلىنىڭ دا تاعدىرى سان قيلى. مارقۇمنىڭ باسىنا قويعان قۇلىپتاستا تۋعان جىلى «1910» دەپ جازىلىپتى. تۋعان جەرى - زايسان ءوڭىرى. 1925 -جىلدارى زايسان جاقتان مونعول ەلىنە ءوتىپ كەتكەن. سودان 1932 -جىلى مونعول ەلى اتىنان كەڭەس ەلىنىڭ ورىنبور قالاسىنداعى اۋە كۇشتەرى ۋچيليشەسىنە وقۋعا بارادى. ارينە، وعان جاس ازاماتتىڭ ورىس ءتىلىن جاقسى بىلەتىندىگى سەبەپ بولعانى ءسوزسىز.

وقۋىن بىتىرگەن سوڭ، 1937- 1939 -جىلدارى ءوزى وقىعان ورىنبورداعى ۇشقىشتار ۋچيليشەسىندە ۇستاز بولىپ قالىپ قويادى. ءبىراق 1939- جىلدىڭ باسىندا موڭعول ەلى كەرى شاقىرىپ الادى. سەبەبى، 1938 - جىلى 1- جەلتوقسان كۇنى مونعول ارمياسىنىڭ تاريحىندا تۇڭعىش رەت اۋە كۇشتەرىنىڭ كۇشەيتىلگەن پولكى قۇرىلعان بولاتىن. سوعان تاجىريبەلى باسشى قاجەت ەدى. ءارى حالكين-گول ماڭىندا جاپون ميلليتاريستەرىنىڭ شابۋىلداۋ قاۋپى ءتونىپ كەلە جاتتى. 1939 -جىلى حالكين- گولدا ك س ر و مەن مونعوليا قارۋلى كۇشتەرى بىرلەسىپ ، جاپوندارعا سوققى بەردى. سوعىسقا ءوز پولكىن باستاپ ، پولكوۆنيك جايسانىپ تا قاتىستى.

جايسانىپ ءمۇدارىس ۇلى 1942 -جىلدىڭ 15 - قازانىندا مونعوليا ۇكىمەت باسشىسىنىڭ № 00182 بۇيرىعىمەن اۋە قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قولباسشىسى بولىپ تاعايىندالدى. 1944 -جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا ۇلى قۇرىلتايدىڭ № 22 -جارلىعىمەن وعان گەنەرال-مويور شەنى بەرىلدى.

1945 -جىلى ۇلى وتان سوعىسى اياقتالعان سوڭ ، كەڭەس وداعى جاپونياعا قارسى جەدەل تۇردە سوعىس جاريالادى. وعان مونعوليادا قاتىستى. وسى جورىقتا جايسانىپ باسقارعان مونعول ەلىنىڭ ۇشقىشتارى جاپوندارعا قارسى اجەپتاۋىر سوعىسقان سىڭايلى. مىسالى، ارحيۆتە ساقتالعان جورىق جازبالارىنىڭ بىرىندە «مۇگدەن اۋەجايىن باسىپ الدىق. «سۋپەر» ماركالى 49 ۇشاقتى، «ديۋبلەستنيك» تيپتەگى 11 ۇشاقتى قولعا تۇسىردىك. راپورت بەرۋشى - گەنەرال- مايور م. زايسانوۆ» دەپ قول قويىلعان.

جاپونيا جەڭىلگەننەن كەيىن ورىس- مونعولدىڭ ءبىر توپ گەنەرالدارىمەن بىرگە جايسانىپ ءمۇدارىس ۇلىن باس قولباسشى ي. ۆ. ستالين ماسكەۋدە قابىلداعان. ءوز قولىمەن كەڭەس وداعىنىڭ « قىزىل تۋ» وردەنىن تاپسىرعان. وسى وقيعا جايىندا ەرتەرەك تە جايسانىپتىڭ ءوز اۋزىنان جازىپ العان، بۇگىندەرى ۇلان- باتىر قالاسىندا امان- ەسەن تۇرىپ جاتقان اكادەميك- عالىم، جازۋشى- جۋرناليست يسلام قابىش ۇلى 1980 -جىلى ولگەي قالاسىندا جارىق كورگەن «ايماعىم - التىن وردام» اتتى ەستەلىكتەر جيناعىندا بىلاي دەپ ەسكە الىپتى:

«... وردەن تاپسىرىپ تۇرىپ ي. ۆ. ستالين: - قۇرمەتتى گەنەرال، ءسىز قاي ۇلتتان بولاسىز؟ - دەپتى. جايسانىپ: «مەن قازاقپىن، جولداس باس قولباسشى!» - دەيدى تازا ورىس تىلىندە. سوندا ي. ۆ. ستالين: - ءسىزدى مەن سىرتتاي 1939- جىلدان بەرى بىلەمىن، از حالىقتىڭ ۇلكەن جۇرەكتى ازاماتى ەكەنسىز، قۇتتىقتايمىن!».

مەملەكەت باسشىسى مارشال ح. چويبالساننىڭ 1948 -جىلعى 28 - ماۋسىمداعى بۇيرىعىمەن گەنەرال جايسانىپ ك س ر و اۋە كۇشتەرى اكادەمياسىنا وقۋعا جىبەرىلىپتى. ودان كەيىنگى ءومىرى كۇڭگىرت. 1953 - جىلى ءبىرجولا تۇرىپ قالۋ ءۇشىن الماتىعا ات باسىن بۇرعان كورىنەدى. وعان سول تۇستاعى جاعداي ساي بولماعان. 1965- جىلى دۇنيەدەن وتكەن.

جەكەي قاليدولدا ۇلى

بۇل ازامات 1959 -جىلى مونعوليا ەلىندە قاراپايىم قازاق وتباسىندا دۇنيەگە كەلىپتى. 1967-1975 -جىلدارى ورتا مەكتەپتە وقىپ، ءبىلىم العان. ودان كەيىن قوبدا قالالىق اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكۋمىندا وقىپ، 1979 -جىلى اسكەري بورىشىن وتەۋگە اتتانعان. ارميا قاتارىندا ءجۇرىپ ، العىرلىعىمەن كوزگە تۇسەدى. سودان استانادا ورنالاسقان سۇحە-باتور اتىنداعى اسكەري جوعارى وقۋ ورنىنىڭ كۋرسانتى اتانادى. 1983 -جىلى اتالمىش وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ، باتىس شەكاراداعى «بۇلعىن» وتريادىنا قىزمەتكە تاعايىندالادى.

تەگەۋرىندى ازامات شەكارا وتريادىندا ۆزۆود كومانديرى رەتىندە جۇمىسىن باستاپ، اينالاسى ونشاقتى جىلدىڭ ىشىندە جىلجىمالى توپ جەتەكشىسى، شتابتىڭ ازىرلىك ءبولىمىنىڭ باسشىسى، سوڭىندا وترياد كومانديرلىگىنە دەيىن كوتەرىلگەن. 1990 -جىلى ماسكەۋ قالاسىندا شەكارا اسكەريلەرىنىڭ ماماندىق جەتىلدىرۋ كۋرسىندا وقىپ كەلىپ، بايىرعى قىزمەتىنە قايتا كىرىسەدى.

سودان 1997 -جىلى ۇكىمەت جولداماسىمەن ماسكەۋ قالاسىنداعى شەكارالىق اسكەري باسقارۋ اكادەمياسىنا وقۋعا اتتانادى. وسىندا وقي ءجۇرىپ اسكەري عىلىمنىڭ دوكتورى اتاعىن قورعايدى. 2000 -جىلى اكادەميانى بىتىرگەن سوڭ، باي-ولكە حالقىنىڭ قالاۋىمەن ۇلى قۇرىلتايعا دەپۋتات بولىپ سايلانادى.

جەكەي قاليدولدا ۇلى قىزمەت بارىسىندا «التىن جۇلدىز»، «مايدان داڭقى» قاتارلى ۇكىمەتتىك جوعارى ناگراد الارعا يە بولىپتى. 2004 -جىلى دەپۋتاتتىق مانداتى اياقتالعاننان كەيىن مونعوليا شەكارا اسكەرى باس قولباسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قىزمەتىنە تاعايىندالادى.

2007 - جىلدىڭ 27 - شىلدەسى كۇنى موڭعوليا پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن وعان بريگادا گەنەرالى اتاعى بەرىلدى.