جەر استىنداعى جۇمباق

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - جەر استىنداعى جۇمباق تىلسىم دۇنيەنىڭ سىرى تاۋسىلماق ەمەس. ۋاقىت ۇزاعان سايىن تاريحتىڭ قاتپارلانعان قالتارىسى تەرەڭدەي تۇسەدى. ءبىراق قۇپياسىن اشا قويمايتىن تاريح وسىنىسىمەن قۇندى ءارى قىزىق.

1970 - جىلى اسپان كەڭىستىگىندە ۇشىپ جۇرگەن امەريكالىق جەر سەرىگى سولتۇستىك پوليۋستەگى اۋماقتان تاڭقالارلىق جەر استى شۇڭقىرىن تاپقان. بۇل نە، شاحتاعا تۇسەتىن تەسىك پە، جوق الدە، جەر ويىلىپ تومەن تۇسكەن بە؟ شامامەن جەر استىنان ۇشاق ۇشىپ شىعاتىنداي، تەسىك شۇڭقىر الايدا قۇپيا سىرىن ەش اشقان جوق. ماماندار تەكسەردى، مىڭداعان سىناق جۇرگىزىلدى. ءبىراق مۇنىڭ سىرى ءمالىمسىز بولىپ قالا بەردى. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن عالىمدار پىكىرتالاسى تولاس تاپقان جوق، بولجامدار ءارتۇرلى، ءبىراق ورتاق پىكىرگە كەلگەن ەشكىمدى كورمەدىك. الايدا عالىمداردى ءبىر- اق نارسە ورتاقتاستىردى: بۇل شۇڭقىر- تەسىك جەر استى وركەنيەتىنە باستاپ اپارار تۋرا جول.

ارينە جەر استى وركەنيەتى تۋرالى اڭگىمە بارلىق حالىقتىڭ ەرتەگىلەرىندە بار.

جەر استى پاتشالىعى تۋرالى اڭگىمە قازاق ەرتەگىلەرىندە وتە كوپ. ەلدىڭ ءبارى «ەرتوستىك» ەرتەگىسىن بىلەتىن بولار. ءوزى ءبىر توبە بولعان ەرتوستىك سەگىز اعاسىن ىزدەپ ءجۇرىپ، سان قيلى قاۋىپ- قاتەرلەرگە باسىن تىگەدى. اقىرى جالماۋىز كەمپىردىڭ قۇرىعىنا ءىلىنىپ، جەر استى پاتشالىعىنا تۇسەدى. مۇندا دا قيىندىقتارعا كەزىگەدى. جەر استى پاتشالىعىندا وعان كولتاۋسار، جەلاياق، تىڭشى، تاۋسوعار سىندى ادال دا تازا دوستارى كەزىگەدى. جەر بەتىنە شىعادى. سۇيگەنىنە قوسىلادى. اقىرى ماقسات- مۇراتىنا جەتەدى. ال ءۇندى ەرتەگىلەرىندە كوك قۇدايىنا قاراما قارسى وركەنيەتتە ءومىر سۇرەتىن جەر استى پاتشالىعى بار. مۇنى جۇماق دەرسىز. التىنمەن اپتالعان، قىمبات، لاعىل، جاۋحار تاستارى كوپ، جۇماق جەر استى پاتشالىعى تۋرالى ايتىلعانىمەن، الايدا مۇنىڭ قۇپياسىن ەشكىم اشا العان جوق.

1976 -جىلى چەحوسلوۆاكيانىڭ كركشون دەپ اتالاتىن جەراستى شاتقالىندا قىزعىلىقتى سىناق جۇرگىزىلدى. وعان اسكەري 12 ادامدى ورنالاستىرىپ، وزگە ومىردەن وقشاۋلاپ تاستادى. ولارعا بىرنەشە ايعا جەتەرلىك تاماق- سۋ، ازىق- تۇلىك بەرىلدى. ۇڭگىردە بولىپ جاتقان وقيعالاردىڭ بارلىعى دا تىڭدالىپ، جاسىرىن بەينەكاماراعا ءتۇسىرىلىپ وتىردى. بىرنەشە اي وتكەن سوڭ، ۇڭگىردەگىلەر ءبىر توسىن قۇبىلىستىڭ ورىن الىپ جاتقانىن جەر ۇستىندەگىلەرگە حابارلاي باستادى. ولارمەن تۇنگە قاراي بىرەۋلەر سويلەسەتىن بولعان. ءتىپتى ولارعا باسقا جەرگە كوشۋ تۋرالى ۇسىنىستار ايتىلعان. ەگەر ايتقاندارىن تىڭداماسا، قيىن بولاتىنى دا ەسكەرتىلگەن. سىناققا 173 كۇن وتكەندە، جەر بەتىندەگىلەر الاڭداي باستادى، ويتكەنى ۇڭگىردە جاتقاندارمەن بايلانىس ۇزىلە باستاعان. اقىرى بۇل توسىن جايتقا شىداي الماعان ماماندار جەر استىنداعى ادامداردى سىرتقا شىعارۋ ءۇشىن بەينەكامارامەن بىرگە ءبىر توپ زەرتتەۋشىلەردى تۇسىرگەن. اقىرى نە بولدى دەيسىز عوي؟ ۇڭگىرگە تۇسكەن ۋاقىتتا جەر استىندا دىرىلدەپ، ۇرەيى ۇشىپ وتىرعان سەرجانتتى كورەدى. قالعاندارى ۇشتى- كۇيلى جوق، جوعالىپ كەتكەن. ال اۋىر جۇيكە كۇيزەلىسىنە ۇشىراعان الگى سارباز ەشتەڭە ايتىپ بەرە الماعان كۇيى ءولىپ كەتكەن. تەك سۇق ساۋساعىمەن جەر استىن عانا كورسەتە بەرگەن. بۇل تىلسىم سىردىڭ قۇپياسى ءالى كۇنگە دەيىن اشىلماي كەلەدى، ۇڭگىردە بولعان اسكەري 11 ادام باسقا جەر استى وركەنيەتىنە كوشىپ كەتتى مە، الدە ولاردى ەرىكسىز زورلاپ الىپ كەتتى مە؟ مۇنى ەشكى ايتا المايدى، كارى تاريح قوينىنا سىرىن بۇككەن كۇيى قالدى.

ەڭ العاش رەت جەر استى وركەنيەتى تۋرالى بولجام 1946 -جىلدان باستاپ ايتىلا باستادى. جۋرناليست- جازۋشى، عالىم ريچارد شەيۆەر ادامزاتپەن تىلدەسەتىن، ءبىراق جۇمباق قالپىندا قالا بەرەتىن بوگدەپلانەتالىقتار تۋرالى «تاڭقالارلىق وقيعالار» اتتى كىتاپ جازدى. ول بىرنەشە اپتا جەر استىنداعى ۇڭگىردە ءومىر ءسۇرىپ، ەرتەگىلەردە ايتىلاتىن اڭىز كەيىپكەرلەرمەن كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسكەنى تۋرالى جۋرناليستىك زەرتتەۋ رەتىندە ۇلكەن كولەمدى ەڭبەك جازادى. ەندى بۇل جايتتىڭ قانشالىقتى اقيقات ەكەنى بەلگىسىز، دەگەنمەن ءبىر اپتادان سوڭ رەداكسياعا وقىرمانداردان جۇزدەگەن حات كەلە باستايدى. ءبىر قىزىعى، ونداعان وقىرماندار جەر استى وركەنيەتىنىڭ بارىن راستاپ، باستان كەشكەن، كەزىككەن تاڭقالارلىق وقيعالارى تۋرالى ايتا باستايدى. ءتىپتى تىلسىم كۇش يەلەرىندە جەر ءۇستىن تۇگەلدەي باقىلاي الاتىن ارنايى اپپاراتتار بار ەكەنىن دە جاسىرمايدى. جەر بەتىندەگى تىرشىلىك يەلەرىن كوزبەن كورىپ وتىرعان ولار الايدا نەگە بىزگە كورىنۋگە قۇلىقسىز؟ ارينە مۇنىڭ سىرى ءالى كۇنگە دەيىن اشىلعان جوق. ون جەتىنشى عاسىردا «بىزدىك پلانەتامىز - بوس كەڭىستىك، اقىل - ويى بار ادامزاتتان باسقا مۇندا ەشتەڭە ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن ەمەس» ، - دەپ باتىل بولجام جاساپ كەلگەن امەريكالىق عالىم، استرونوم ەدمۋند گاللەيدىڭ بولجامىنىڭ الايدا ءجۇز جىل وتكەن سوڭ، كۇلى كوككە ۇشتى.

ءتىپتى ءۇشىنشى رەيح كوسەمى گيتلەر دە قىرقىنشى جىلداردىڭ باسىندا جەراستى وركەنيەتى تۋرالى اڭىزعا دەن قويىپ، ءار جەرگە ەكسپەديتسيا اتتاندىرا باستادى. ءتىپتى قۇپيا جاعدايى ارنايى ەكسپەديتسيا جاساقتالىپ، جەر استى وركەنيەتىن بارىنشا زەرتتەۋگە تىرىستى. سۋاستى «وركەنيەتتى قالاسى» بولعان بالتىق تەڭىزىنىڭ استىنا بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ءبىراق ءبارى دە ناتيجەسىز اياقتالدى. مۇمكىن ادامزاتتى قانعا بوياعان گيتلەر سول كەزدىڭ وزىندە- اق جوعارى دامىپ كەتكەن جەراستى وركەنيەتىن جەر بەتىنە پايدالانىپ، ماڭگىلىك ۇستەمدىگىن ورناتقىسى كەلدى مە ەكەن؟

1963 -جىلى امەريكالىق ەكى شاحتەر داۆيد فەللين مەن گەنري تورن جەر استىنا تۇسەتىن باسپالداقتاردى كورگەن. بىرنەشە جىل وتكەن سوڭ، اعىلشىننىڭ ەكى زەرتتەۋشىسى ايدالادان وسىنداي جەر استى وتكەلى مەن تومەن تۇسەتىن باسپالداق بارىن ايتقان. ولار ءتىپتى ادەمى پليتالىق ءمارمار تاستان سوعىلعان باسپالداقتان ءجۇز مەترگە دەيىن تومەن تۇسكەن. ءارى قاراي ادامزاتتىڭ تىلىندە ەمەس، تۇسىنىكسىز تىلدە سويلەگەن داۋىستار شىعىپ، ولار قورىققانىنان ءجۇرىسىن توقتاتىپ، توقتاپ قالعان. ولار ۇلكەن اپپاراتتىڭ جانىندا تۇرعان ءبىر كوزدى بىرنەشە ادامدى كورگەن. وسى كەزدە جەر استىنداعى جۇمىس ىستەپ تۇرعان قۇرىلعى- جابدىقتاردىڭ داۋىسى بۇرىنعىدان دا كۇشەيە تۇسكەن. الگى بىركوزدىلەر بۇلاردى نۇسقاپ، كورسەتكەننەن كەيىن ولار جوعارى قاراي قاشىپ جەر بەتىنە شىققان. بىرنەشە كۇننەن كەيىن الگى جەرگە ءبىر توپ زەرتتەۋشىلەرمەن كەلگەن كەزدە ەشتەڭە تاپپاي قالعان. تومەن قاراي تۇسەتىن باسپالداقتار دا جوق. جەردىڭ بەتى تىپ- تيپىل، تەگىستەلگەن توپىراقتىڭ دا ءىزى بىلىنبەي قالعان. سوندا بۇل نە، ءوڭ بە، ءتۇس پە؟ اقيقاتىن ەشكىم ناقتى ايتا المايتىن تىلسىم كۇشتىڭ سىرى بۇگىنگە دەيىن قۇپيا. تاعى ءبىر مىسال، وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن، ياعني 2002 -جىلى باشقۇرتستاننىڭ «شاندار» قالاسىنان تابىلعان «چۋۆىروۆ كارتاسى» تۋرالى اڭگىمە بۇكىل الەم عالىمدارىنىڭ تاڭداناسىن تۋدىردى. ونداعان عاسىر بۇرىن جاسالعان پليتالىق كارتادا بۇكىل الەمنىڭ اۋماعى كورسەتىلگەن. ءتىپتى جەر استى قالالارىنىڭ دا كارتاسى سىزىلعان. دەمەك بۇل كارتا بالاما الەمنىڭ وسى ۋاقىتتا دەيىن ءومىر ءسۇرىپ كەلگەنىن دالەلدەيدى. جارايدى، جەر بەتىندەگى تىرشىلىك يەلەرى تۋرالى ماعلۇماتتار جەتەرلىك دەيىك، الايدا وسى ۋاقىتقا دەيىن جەراستى وركەنيەتى جايلى بولجام نەگە اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمە كۇيىندە قالىپ وتىر؟ امەريكالىق عالىمدار جەر استى قالالارىنىڭ بارىن جوققا شىعارمايدى، «ءبىراق ول - باسقا الەم» ەكەنىن ايتادى. «ۋاقىت وتە كەلە پلانەتانىڭ ەلەكتروماگنيتتىك اۋماعى اۋىسقان ساتتە، جەراستى توننەلى اشىلادى، ال قالعان ۋاقىتتا جابىق كۇيىندە تۇرا بەرەدى».

... توسىن وقيعاعا تاپ بولعان ادامداردىڭ توننەل اشىلعان ساتتە باسپالداقتارمەن تومەن ءتۇسىپ، قايتا زەرتتەۋگە كەلگەندە جەر بەتىنىڭ تەپ - تەگىس كۇيىندە سىرىن ىشىنە بۇككەن كۇيى جاتۋىندا، مۇمكىن وسىنداي قۇپيا سىر جاتقان شىعار.

بەرىك بەيسەن ۇلى

«ايقىن»