شار ءمىنىپ شەيىت بولعاندار
بۇگىنگى كۇنى ادام بالاسى قۇس ۇشار بيىكتى عانا ەمەس، جەتى قات كوكتى دە باعىندىردى. دەگەنمەن، ايتار اڭگىمەمىزگە بۇگىنگى ەمەس، جولاۋشىلار ۇشاعىنىڭ «اتاسى» سانالاتىن وتكەن عاسىردىڭ باسىنداعى اۋە شارلارىن تيەك ەتپەكپىز. اۋە شارىنا ءمىنىپ، كوككە سامعاۋ وتكەن عاسىردىڭ باسىنان باستالادى.
ارينە، العاشقى ديريجابلدەر ساناۋلى ادامداردى عانا اسپانعا كوتەرسە، ۋاقىت وتە كەلە شارلار جەتىلدىرىلدى، سودان بولار ونىمەن تەك ادام ەمەس، جۇكتى دە تاسىمالداۋعا بولاتىنى انىقتالدى. ءتىپتى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە ديريجابلدەر جاۋ تىلىنا بارلاۋ جاساۋعا، ءتىپتى بومبا تاستاۋعا بەيىمدەلدى. اۋە شارىنىڭ مۇمكىندىگى مول ەكەنىنە تۇشىنعان كونسترۋكتورلار ەندى ونى مۇحيت اسىپ، جولاۋشىلار تاسيتىن كولىككە اينالدىردى. كول- كوسىر پايدا تابا باستادى. ەۋروپالىقتار كەمەگە ءمىنىپ، اپتالاپ ساپار شەگىپ، امەريكاعا زورعا يەك ارتقاننان گورى، اۋە شارىنا وتىرىپ، مۇحيتقا كوكتەن كوز تاستاپ، قىسقا ۋاقىتتا دىتتەگەن جەرىنە جەتكەندى ءجون سانادى. سودان بولار ەۋروپا ەلدەرىندە ديريجابلدەرگە سۇرانىس كوبەيدى. ءار مەملەكەت ديريجابل جاساۋ زاۋىتتارىن سالدى. باسەكە وركەندەدى.
دەگەنمەن، اۋە شارىنا ءمىنىپ سايرانداعان جانداردىڭ ءبارى مەجەلى جەرىنە ءدىن- امان جەتتى دەۋگە بولماس. ءبارى بولماسا دا ۇشىپ كەلە جاتىپ، كوكتە وتقا ورانىپ، نە بولماسا تاۋ- تاسقا سوعىلىپ، بىت- شىت بولعان، سانداعان جولاۋشىنىڭ تۇبىنە جەتكەن ديريجابلدەر دە جەتەرلىك. سونىڭ ءبىرى - نەمىستىڭ گيدەنبۋرگ ديريجابلى. ونىڭ اپاتقا ۇشىراۋى ⅩⅩ عاسىردىڭ باستى قاسىرەتتەرىنىڭ ءبىرى سانالادى.
گيدەنبۋرگ اپاتىن ءسوز ەتپەس بۇرىن، ونىڭ الدىندا بولعان اۋە شارلارى جونىندە ايتا كەتەلىك. 1928 -جىلى سولتۇستىك پوليۋستە «يتاليا» اۋە كەمەسى مۇزعا قۇلاپ، تالقان بولدى. ونى ىزدەۋ ءۇشىن بۇكىل اركتيكانى شارلاپ كوپتەگەن كەمەلەر، ۇشاقتار اتتاندىرىلدى. شارمەن بىرگە قۇلاپ، قازا تاۋىپ، دەنەلەرى كوك مۇز بولىپ قاتىپ قالعان ادامداردى اراعا اپتالار سالىپ بارىپ، شۆەد ۇشقىشى مەن كەڭەستىك «كراسين» مۇزجارعىش كەمەسى تاپتى.
كەلەسى اپاتقا ۇشىراعان ديريجابل «R- 101» دەپ اتالادى. باعىتى انگليا - كانادا، انگليا - مىسىر - ءۇندىستان - اۆستراليا ەدى. بۇل اعىلشىنداردىڭ ەڭ ءىرى ديريجابلى بولاتىن. سونداي- اق «R- 101» - ءدىڭ العاشقى رەيسى ەدى. امال قانشا، ول العاشقى ساپارىندا- اق، ياعني 1930 -جىلى اتالمىش باعىت بويىنشا جولاۋشىلاردى الىپ اسپانعا كوتەرىلىسىمەن، الىسقا بارماي، جوتاعا سوعىلىپ اپات بولدى. بورتتاعى 57 ادامنىڭ 48 ءى قازا تاپتى. اپاتقا ۇشىراعانداردىڭ قاتارىندا ورىستىڭ دا، امەريكالىقتاردىڭ دا ديريجابلدەرى بار.
وتىزىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا الەمدەگى ەڭ ءىرى ەكى اۋە شارى «اكرون» مەن «مەكون» كوكتەن جەرگە قۇلاپ ءتۇستى. تاعى دا جۇزدەگەن جولاۋشى قازا تاپتى. سونداي- اق كەڭەس ەلىنىڭ «وسوۆياحيم» ءديريجابلى دە اركتيكانىڭ مۇز قاتپارلى جارتاستارىنا سوعىلىپ، بىت- شىت بولدى. ءبىراق كەڭەس ەلى ونى قۇپيا ساقتادى. ويتكەنى زامان سولاي بولاتىن. جاعىمدى جاڭالىق بولسا، ايعايلاتىپ، جاھانعا جاريا سالدى، الگىندەي مەملەكەتكە كولەڭكە تۇسىرەتىن جاعىمسىز دۇنيەلەردى جۇرتتان جاسىردى. جارايدى، ول ءوز الدىنا ...
دەگەنمەن، اپاتقا ۇشىراعان ديريجابلدەردىڭ ىشىندە نەمىستىڭ LZ-129 «گيدەنبۋرگ» جولاۋشىلار اۋە شارىنىڭ ورنى ەرەكشە اتالادى. ونىڭ ۇزىندىعى - 250، ەنى - 42 مەتر ەدى. ءارقايسىسىندا 1100 اتتىڭ كۇشى بار ءتورت قوزعالتقىشى بار. بيىككە ون التى سۋتەگى باللونىنىڭ كۇشىمەن كوتەرىلەدى. كەمەنىڭ ءار ءبىر ۇساق- تۇيەگىنە دەيىن ەسەپتەلىپ جاسالعانى سونشا، جۇرت ونىڭ ىرىلىگىنە عانا ەمەس، سۇلۋلىعىنا دا سۇيسىنە كوز سالاتىن.
ديريجابل ساعاتىنا - 135 شاقىرىم جىلدامدىقپەن ۇشتى. بۇل سول كەزدە ۇلكەن جەتىستىك بولىپ سانالدى. ۇشۋ قاشىقتىعى - 000 15 شاقىرىم، كوتەرەتىن جۇك سالماعى - 90 توننا. بيلەت قۇنى - 800 دوللار. ۇشۋ اپپاراتىن 40 ادام باسقارسا، جولاۋشىلارعا 10 ادام قىزمەت ەتتى. ديريجابلدە 26 ەكى ادامدىق كايۋتا، مەيرامحانا، بار، سالون، وقۋ بولمەسى جانە اينالاعا قارايتىن ارنايى ورىن بولدى. باتىس پەن شىعىستىڭ تاعامدارىن ازىرلەيتىن اس بولمەلەر ءوز الدىنا. جولاۋشىلار ءۇشىن بار جاعداي جاسالعان «گيدەنبۋرگ» ديريجابلى گەرمانيانىڭ ماقتانىشى ەدى. شاردىڭ ەكى جاقتاۋى مەن استىندا الىستان مەنمۇندالاپ كوزگە شالىناتىن ءۇشىنشى رەيحتىڭ قاھارلى سۆاستيكاسى بار.
1937 -جىلدىڭ مامىرىنا دەيىن گيدەنبۋرگ 21 رەت سولتۇستىك اتلانتيكانى، 16 رەت وڭتۇستىكتى اتلانتيكانى كوكتەي ۇشىپ ساپار جاسادى. وسى شار كەمەسىمەن 3000 ادام دىتتەگەن جەرىنە جەتكىزىلدى. جالپى، ديريجابل 1936 -جىلدىڭ مامىرىنان باستاپ، مۇحيتارالىق ساپارلاردى اتقارىپ كەلگەن. ەشقانداي وقىس وقيعا بولماعان. بىرنەشە مارتە ريو- دە- جانەيروعا دا بارىپ قايتقان بولاتىن. ديريجابلگە وتىرعان جۇرت ريزا. ولاردىڭ جىلى لەبىزدەرى تالاي مارتە بەلگىلى باسىلىم بەتتەرىندە جاريالاندى دا ...
سونىمەن، 1937 -جىلى 3 - مامىردا گيدەنبۋرگ ءۇشىن جاڭا جازعى ماۋسىم اشىلدى. كەمە كاپيتانى تاجىريبەلى ۇشقىش ماكس پرۋسس ەدى. ول ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ارداگەرى، ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى بولاتىن. 3 - مامىر كۇنى فرانكفۋرت قالاسىنان كوككە سالتاناتتى تۇردە، مۋزىكالاتىپ كوتەرىلگەن اۋە كەمەسى 6 - مامىر كۇنى ا ق ش- تىڭ نيۋ- يورك شاھارىنىڭ اسپانمەن تالاسقان ۇيلەرىنىڭ توبەسىندە قالىقتاپ تۇردى.
بۇل الەمدەگى ەڭ ۇلكەن ديريجابل بولاتىن. وعان گەرمانيانىڭ رەيح- پرەزيدەنتى گيدەنبۋرگتىڭ ەسىمى بەرىلگەن. «نەمىس كەمەسىنە جاڭا الەم تاڭ قالۋى ءتيىس. اۋە الىبى ەۋروپانى باعىندىردى، ەندى ول امەريكانى باعىندىرۋى كەرەك. اسپان تەك بىزگە باعىنىشتى» دەپ جارىسا جازدى نەمىس باسىلىمدارى. راس، نەمىستىڭ الىپ، كەرەمەت كەمەسىن كورۋ ءۇشىن، تۋىستارىن قارسى الۋ ءۇشىن ديريجابل قوناتىن الاڭعا كوپ ادام جينالدى. ونىڭ ىشىندە ا ق ش- تىڭ ءىرى بۇقارالىق اقپارات باسىلىمدارىنىڭ جۋرناليستەرى دە بولدى. ولار سول الاڭنان الىپ كەمە جونىندە رەپورتاج جۇرگىزبەك ەدى. الايدا شار قونۋعا تالپىنىس جاساعانىمەن، سول كەزدە اسپاندى بۇلت تورلاپ، قۇيىنداتا جەل سوعىپ، نايزاعاي وينادى. اۋە شارى قونۋ ءۇشىن ونى بيىكتىگى الپىس مەترلىك دىڭگەك تەمىرلەرگە بايلاۋ كەرەك- تۇعىن. ءبىراق «تەمىر جاي تارتادى» دەپ ەسەپتەگەن كاپيتان جۇرتتىڭ قاۋىپسىزدىگىن ويلاپ، اۋا- رايى قالىپقا كەلگەنشە قالانىڭ ۇستىندە قالىقتاپ جۇرە تۇرۋدى ءجون دەپ تاپتى.
كوپ ۇزاماي، جەل توقتادى. ديريجابل قونۋعا بەت الدى. جەرگە 20 مەتر قالعاندا كەنەتتەن ديريجابل وتقا وراندى. كەرەمەت جارىلىستار بولدى. جالىن ءتىلى بىردەن كەمەنى وراپ الدى. تاعى جارىلىس بولدى. كەمە جەرگە قۇلاپ ءتۇستى. ارينە، بۇل جەردە ەكيپاج مۇشەلەرىنىڭ شەبەرلىگىن، تاجىريبەلىگىن ايتپاسقا بولمايدى. سولاردىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن جولاۋشىلار ءتىرى قالدى. بورتتاعى 97 ادامنىڭ 35 ءى قازا تاۋىپ، قالعان 62 جاندى قۇداي ساقتادى. ءدال سول كەزدە اتاقتى ديريجابل جونىندە تىكەلەي رەپورتاج جاساۋ ءۇشىن كەلگەن امەريكالىق جۋرناليست گەربەر مورريسون:
«ارقاندار ءتۇسىرىلدى، ولاردى الاڭدا ادامدار ۇستاپ تۇر. ديريجابلدىڭ ارتقى موتورى جۇمىس ىستەپ، شاردى ءبىر ورنىندا قالىپتى ۇستاپ تۇر. قۇداي ساقتاسىن، جالىن.. . ءورت شىقتى.. . سۇمدىق- اي، كەمە جانا باستادى. جالىن ءتىلى ەلۋ مەترلىك بيىكتىككە جەتتى ... سۇمدىق ... سۇمدىق ... ول جارىلدى... شار وتقا وراندى... قۇدايىم، ساقتاي گور! وتقا ورانعان ادامدار جانتالاسا بيىكتەن جەرگە سەكىرە باستادى... شار قۇلاپ كەلەدى... اينالا شىڭعىرعان، ايقايلاعان ادام داۋىسىنا تولىپ كەتتى... شار ءورت قۇشاعىندا... بۇل - الەمدەگى ەڭ قورقىنىشتى تراگەديا...» دەپ تىكەلەي اپات ورنىنان رەپورتاج بەرىپ جاتتى.
كوپتەگەن جولاۋشىلار ورتكە ورانعان شاردان جانتالاسا سەكىرىپ، كەمەنىڭ استىندا قالماس ءۇشىن ەڭبەكتەي قاشتى. شالاجانسار جاتقانداردى جەردە تۇرعاندار قۇتقارۋعا ۇمتىلدى. وسىلايشا، الەمدەگى ەڭ ءىرى ءھام ادەمى ديريجابل جۇرتتىڭ كوزىنشە قۇردىمعا كەتتى ... كەمە كاپيتانى ورتەنگەن كەمەنىڭ استىندا قالدى. الايدا جۇرت ونى قۇتقاردى. ءبىراق قاتتى كۇيىككە شالىنعان ول ءومىر بويى سونىڭ قاسىرەتىن تارتتى.
وتقا ورانعان «گيدەنبۋرگ» اۋە شارىندا وسى كەمەنى جاساپ شىققان «سەپپەلين» كومپانياسىنىڭ ديرەكتورى ەرنست لەممان دا كەلە جاتقان. ويتكەنى اتاقتى كەمەگە ءمىنىپ، امەريكاعا جول تارتۋ ونىڭ دا ارمانى ەدى. امال قانشا سەنىمدى دەپ سەنگەن كەمەسى نيۋ- يوركقا قونار كەزدە سىر بەردى. قاتتى كۇيگەن ەرنست لەممان ەرتەسىندە اۋرۋحانادا جاتىپ قايتىس بولدى. اپات بولعان كۇننىڭ ەرتەڭىندە نيۋ- يوركتىڭ ءبىر كينوتەاترىندا «گيدەنبۋرگتىڭ» اپاتقا ۇشىراعان كەزىندە تۇسىرىلگەن فيلم كورسەتىلدى. ويتكەنى جۋرناليستەر وتقا ورانعان اۋە شارىن كامەراعا ءتۇسىرىپ ۇلگەرگەن ەدى. بۇل فيلم جانە سول كەزدە تۇسىرىلگەن كوپتەگەن سۋرەتتەر كەيىننەن اپاتتىڭ نەدەن بولعانى جونىندە زەرتتەۋلەرگە تاپتىرماس ايعاق بولدى.
«گيدەنبۋرگتىڭ» اپاتقا ۇشىراۋى گەرمانيا ءۇشىن ۇلكەن قاسىرەت ەدى. بۇكىل نەمىس گازەتتەرى جاپپاي جازدى. ءتۇرلى بولجامدار ايتتى. «سۋتەگىنىڭ ورنىنا گەلي تولتىرعاندا، اپات بولماس پا ەدى؟» دەسە ءبىر باسىلىم، ەكىنشى باسىلىم: «بۇل - ديۆەرسيا. نەمىستەردىڭ اسپاندى جاۋلاي باستاعانىن كورە الماعاندىقتان قاستاندىق جاسالدى» دەپ جازدى. بولجام كوپ. ءبىراق ەشكىم تاپ باسىپ «مىناۋ» دەپ ايتا المادى. دەگەنمەن، سول كەزدەگى گەرمانيانىڭ تىزگىنىن گيتلەر ۇستاپ وتىرعاندىقتان، ونىڭ ورناتقان جۇيەسىنە قارسىلىق بىلدىرگەندەر ادەيى اپاتتى ۇيىمداستىردى دەگەن بولجام شىندىققا جاقىنداۋ ەدى. سولاي بولدى دا.
1972 -جىلى م. مۋنيدىڭ «گيدەنبۋرگ» دەگەن كىتابى جارىق كوردى. اۆتور نەمىس جانە امەريكا مۇراعاتتارىندا اپتالاپ وتىرىپ، بولعان وقيعانى، ول جايلى ايتىلعان پىكىرلەردى، شار بورتىندا بولعان ادامداردىڭ ءومىربايانىن تەكسەرە كەلە، «ديريجابلدىڭ اپاتقا ۇشىراۋى ادام قولىمەن جاسالعان قاستاندىقتان» دەگەن پىكىر ايتقان.
«قاستاندىق جاساعان ادام - ەكيپاج مۇشەسى ەريك سپەلىي. ول سول كەزدەگى گيتلەرلىك جۇيەگە قارسى ەدى. ول فاشيستىك جۇيەمەن وزىنشە كۇرەستى. ديريجابلگە بومبا ورناتتى. ول كەمە جەرگە قونىپ، ادامدار ودان شىعىپ كەتكەن سوڭ جارىلۋى ءتيىس ەدى. سولاي ەسەپتەلگەن ەدى. الايدا اۋا- رايىنىڭ قولايسىزدىعى شاردىڭ جەرگە قونۋىنا بوگەت جاسادى. سوندىقتان بومبى شار اۋەدە تۇرعاندا جارىلىپ كەتتى» دەيدى. بومبا قويعان ەريك سپەلىي دا سول جەردە قازا تاپقان. «بىرەۋگە ور قازبا، ءوزىڭ تۇسەسىڭ» دەگەن وسى.
ءدال سول ون جىلدىقتا، ياعني 1930 - 1940-جىلدارى بولعان ديريجابلدەردەگى اپاتتار ادامداردى اۋە شارىنا دەگەن اۋەستىگىنە نۇكتە قويدى. ونىڭ ورنىن كادىمگى ۇشاقتار باستى. ال «گيدەنبۋرگتىڭ اپاتى نەدەن بولدى؟» دەگەن ساۋال وسى سالاعا اۋەسقويلاردى ءالى قىزىقتىرادى. جالپى، سىرى اشىلماعان ءاربىر وقيعا التىن سالىنىپ، اۋزى بەكىتىلگەن قوبديشا ءتارىزدى. اركىم وزىنشە اشقىسى كەلەدى، وزىنشە جورامال جاسايدى. بۇل دا سونىڭ ءبىرى ...
سەيسەن امىربەك ۇلى
«ايقىن»
