مۇقاعاليدىڭ مۇڭلى كۇندەرى
ارينە، ونداي اڭگىمەلەردىڭ شىندىقتان قانشالىقتى ارتىق نەمەسە كەم ءتۇسىپ جاتاتىنىن كىم ءبىلسىن، الايدا كەۋدەسىن قاشاندا جىر بۋىپ، اساۋ جۇرەگى شاقشاداي باسىن تاۋعا دا تاسقا دا سوقتىرعان اقىننىڭ پەرىشتە بولماعانى تۇسىنىكتى. ونى مۇقاڭنىڭ ءوزى دە مويىندايدى. ماسەلەن، ول جان جارى لاشىن اپايىمىزعا ارناعان ءبىر ولەڭىندە:
بۇگىن دە، كەشە دە، وتكەندە،
ىزدەسەڭ قاتەلىك كوپ مەندە.
قاۋعاداي باسىما بارلىعى
ءسىرا دا سوقپاي ءبىر وتكەن بە...
ىزدەسەڭ قاتەلىك كوپ مەندە،
سەن ءبىراق تۇڭىلمە، جەك كورمە!
لايساڭ، جاۋىندار، داۋىلدار
بولماي ما كۇن شۋاق كوكتەمدە، -
دەپ اعىنان اقتارىلىپتى.
جالپى، قاراپ وتىرساق، مۇقاعالي دا «جوق قايعىنى قۇدايدان سۇراپ الىپ» جۇرەتىن اقىندار قاۋىمىنان بولعاندىعىنان شىعار، ءوزى دە ايتىپ وتىرعانىنداي، لايساڭ، جاۋىندى، داۋىلدى كۇندەردى كوپ وتكەرگەن. ءتىپتى، ەل امان، جۇرت تىنىشتا نەمەسە جەر قارا، كۇن جىلىدا- اق اقىن باسىنا تالاي مارتە بۇلت تونگەن. ماسەلەن، وسى مۇقاڭنىڭ 1973 -جىلى ناۋرىزدىڭ 20- كۇنى جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ءانۋار ءالىمجانوۆقا جازعان حاتىنان ونىڭ جۇمىستان دا كەتىرىلىپ، دوس- جاران ورتاسىنان دا بەرەكەت تاپپاي، تىعىرىققا تىرەلگەن ساتىنەن حاباردار بولامىز. ءمان- جاي ۇعىنىرىقتىراق بولۋ ءۇشىن حاتقا كەزەك بەرەيىك:
- ءانۋار! ايىپ ەتپە، سەنىڭ الدىڭا بارىپ، بارلىق جاعدايىمدى ايتۋعا ارلانىپ وتىرعانىم جوق. سەن قابىلدامايدى، تىڭدامايدى دەگەن ويدان دا اۋلاقپىن... سەنىڭ قازىرگى جۇمىسىڭ قاۋرىت، ونى دا تۇسىنەم. سوندىقتان، مەنىڭ جاڭا جىلدان بەرگى جاعدايىمدى ءوزىڭ بىلەسىڭ بە، جوق پا دەپ حات جازۋىما تۋرا كەلدى. مەنىڭ وتباسىمنىڭ قازىرگى ءحالى وسىعان مويىنۇسىندىردى مەنى. ۇيىڭە بارىپ جولىعۋدى ۇيات كوردىم. تاعى دا وتىنەم، ايىپقا بۇيىرما!
وزىڭە بەلگىلى بولار، بيىلعى جىل ماعان ونشاما قۋانىش اكەلە قويعان جوق ازىرشە. «جۇلدىزدان» مەنى بوساتقان. ول كەزدە سەن وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسىنا ساپارمەن كەتكەن ەدىڭ. سەنىڭ كەلىسىمىڭ بولدى ما، جوق پا، ول جاعى ماعان بەلگىسىز. ءوزىم دە كىنالىمىن، ارينە، دەگەنمەن، ءدال جاڭا جىل كەلگەندە، بالالارىمنىڭ جەپ وتىرعان قورەگىنەن اجىراتاتىنداي ەشكىمگە ەش نارسە ىستەي قويعان جوق ەدىم عوي...
جاسىراتىنى جوق، بايقايمىن، سەن ماعان سۋىق قارايسىڭ. سەن مەنى، مەنىڭ بولمىسىمدى تانيتىن سياقتى ەدىڭ عوي. تۇسىنبەيمىن، قانداي عانا وسەكشىنىڭ تىلىنە ەردىڭ؟! ارامدىق، ادامعا دەگەن جاۋىزدىقتان بويىن اۋلاعىراق ۇستايتىن ءبىر ادام مەندەي- اق بولار. وسىلاي دەۋگە ۇيالمايمىن. ەگەر مەن تاراپىنان كوبىكەزۋ بىرەۋلەر ساعان بىردەڭە دەپ جەتكىزسە، ونىڭ ءبارى جالعان ەكەندىگىن ءتۇسىنۋىڭدى وتىنەم!
ال الگى دەرت - ىشىمدىك ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، ەندى ونىڭ ءيسىن سەزدىرىپ، ءىزىن دە بىلدىرمەۋگە بەل بايلاعام. ەسىڭدە بولسىن، بۇل مەنىڭ ازاماتتىق ءسوزىم!
ادامنىڭ ءبارىن دوس ساناپ، كوڭىلدەرىن جىقپاي، كولگىرسىپ كەلىپپىن. بايقاسام، مەندە دوس جوق ەكەن. دۇشپانىم بار ما، جوق پا - بىلمەيمىن. مەندەگى بار ايىپ - جەك كورەتىن، قۇلقىم سۇيمەيتىن ادامعا جەك كورەتىنىمدى، قۇلقىم سۇيمەيتىندىگىن سول ادامنىڭ الدىندا وپ- وڭاي ءبىلدىرىپ الاتىندىعىم.
ءانۋار! بۇگىننىڭ قىزىعىنان، راحاتىنان، بايشىلىق- بارشىلىعىنان قانشاما بەزىنىپ، بولاشاق ءۇشىن، قاۋىم ءۇشىن، بولاشاقتىڭ ادەبيەتى ءۇشىن ءومىر سۇرەيىن دەسەم، مەنىڭ قازىرگى بولمىس- تۇرمىسىم سونشاما ەزىپ، جانشىپ، جۋاسىتىپ بارادى. ءوزىم جارىق دۇنيەگە اكەلگەن بالالارىمنان ارتىق باقىت جوق ماعان. سولاردى ويلايمىن. قيىنداپ كەتتى...
ءوتىنىش! ەگەر مەنەن ءۇمىتىڭدى ءبىرجولا ۇزبەسەڭ - مەنى ءوزىڭنىڭ قاراۋىڭا جۇمىسقا ال. اقىندىعى دا، تالانتى دا، اتاعى دا قۇرىسىن، بالالارىمنىڭ جوقشىلىقتا بولۋىن كورگىم كەلمەيدى. ءبارى دە ەرجەتىپ، ەستەرى كىرىپ قالىپتى، ۇيالىپ ءجۇرمىن سولاردان... ءوزىڭ بىلەسىڭ، قىرىقتان اسىپ بارامىن عوي، ەندى قانداي بالانىڭ قاراۋىنا بارىپ ادەبي قىزمەتكەر بولماقپىن. نە دە بولسا، ءوز قاراۋىڭا ال، باتىر! قيىنداپ كەتتى. سەنەن العاشقى دا، اقىرعى ءوتىنىشىم وسى. قالعانىن ازاماتتىعىڭنان، قۇربىلىعىڭنان كۇتتىم.
سالەممەن، مۇقاعالي...
بۇل رەتتە ءانۋار ءالىمجانوۆ قايتتى ەكەن، اقىندى جۇمىسقا الدى ما ەكەن دەگەن ساۋال تۋىنداۋى زاڭدى. ءبىز دە بۇل جايتكە قانىعا ءتۇسۋ نيەتىمەن مۇقاڭنىڭ قاناتتاس ارىپتەستەرىنە ءسوز سالعانىمىزدا، ولاردىڭ ءبارى دە بۇل ماسەلەنى ناقتى بىلە قويمايتىندارىن العا تارتتى. تەك قادىر مىرزا ءالي اعامىز مۇقاعاليدىڭ كوممۋنيستىك پارتياعا مۇشەلىك بيلەتىن جوعالتقانى، سول ءۇشىن پارتيا قاتارىنان شىعارىلعانى، سونداي- اق كەيىنىرەك جازۋشىلار وداعى مۇشەلىگىنەن كەتىرىلگەنى ەسىندە قالعانىن ايتادى. «ۇمىتپاسام، بۇل تۋرالى بۇيرىقتى ءىلىپ تە قويدى، - دەدى قادىر اعا.
- دەگەنمەن، ءمان- جايدىڭ انىق- قانىعىن ءبىر بىلسە، سول كەزدە وداقتا قىزمەت ەتكەن قالاۋبەك تۇرسىنقۇلوۆ بىلەدى. سول اعالارىڭنان سۇراعاندارىڭ دۇرىس» دەپ ءجون سىلتەدى.
مۇقاعالي ماقاتايەۆ ءومىربايانىنا قاراساق، ول وسى 1973 -جىلى جازۋشىلار وداعىندا پوەزيا سەكسياسىندا ادەبي كەڭەسشى بولىپ قىزمەت ەتكەن. دەمەك، ءانۋار ءالىمجانوۆ ونى جۇمىسقا العان بولىپ شىعادى.
دەگەنمەن، مۇقاڭنىڭ 1974 - جىلى مامىردىڭ 17 سىندە قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى دىنمۇحامەد قونايەۆقا حات جازعان حاتىنان اقىن جاعدايىنىڭ ونشا تۇزەلە قويماعانىن اڭدايمىز. بۇل حاتتا مۇقاعالي ءوز احۋالىن ۇزاق بايانداي كەلىپ:
«... مەن تاۋەكەل ەتىپ، جۇمىس تا، باسپانا دا بولماي تۇرىپ ۇلكەن ۇمىتپەن ءتورت بالا، انام مەن زايىبىم جانە كىشى ءىنىمدى الىپ استاناعا كوشىپ باردىم. ءبىر بولمەنى وتىز سومعا جالعا الىپ، «سوتسياليستىك قازاقستانعا» ادەبي قىزمەتكەر بولىپ ورنالاستىم. ايەلىم قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ مامانى، ءبىراق مەكتەپتەردە ورىن بولماي شىقتى. تىرشىلىكتە تۇرمىستىڭ تۇيتكىلدەرى كوپ. ۇلكەن قىزىم التىنشى كلاستا وقىپ ءجۇرىپ اپاتقا ۇشىراپ، دۇنيە سالدى. ءبىر گازەتتە قىزمەت ىستەپ، دەمالىس الىپ اۋىلعا كەتتىم. 1-مامىر مەرەكەسىنە تاپ كەلىپ، وندا ءۇش جۇمىستان شىعارىپ جىبەردى. ەندى مەن ءۇشىن ەڭ قيىن كۇندەر تۋدى.
«سوتسياليستىك قازاقستانداي» بەدەلدى باسىلىمىنان كەتكەننەن كەيىن قىزمەتكە ورنالاسۋ وڭاي ەمەس ەدى. الايدا ءۇمىت ۇزبەي، وزىمە، دارىنىما، شىعارماشىلىعىما سەندىم... مۇنىڭ ءبارى 1962-1967 -جىلداردىڭ اراسىندا بولعان ەدى. سول تۇستا مەن ومىرىمدە تۇزەلمەيتىن قاتە جىبەردىم. ارينە، ونى مويىنداۋ وڭاي ەمەس. قاساقانا ما، جوق پا، بىلمەيمىن، ءوزىڭىز تورەشى بولىڭىز، دەر كەزىندە ۋاقتىلى جارنا تولەي الماي، كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىنان شىعىپ قالدىم. بيلەتتى سوۆەت اۋداندىق پارتيا كوميتەتى تارتىپ الدى. سىرعابەكوۆا حاتشى بولاتىن. جول تابا الماي تىعىرىققا تىرەلدىم. قالاي دەگەندە دە، ءوز كىناڭنەن تازارۋ ءۇشىن شارق ۇرىپ ويلاندىم، تولعاندىم، ىزدەندىم. وكىنىشكە قاراي، قانشاما تەر توگىپ ەڭبەكتەنسەم دە، بۇدان ون جىل بۇرىن جىبەرگەن قاتەلىك ەش تانىم بەرمەيدى ماعان. كەيدە تۋعان ادەبيەتتە قاراقان باسىمنىڭ قامىن كۇيتتەيتىن كولدەنەڭ كوك اتتىداي كورىندىم. سوندىقتان، قاتەلىگىم ەشقانداي جونەلمەستەي سەزىنىپ، ۇنجىرعام ءتۇسىپ، كولەڭكەلەنە بەردىم، الدەكىمدەر مەنى كولەڭكەدە ۇستاۋعا ارەكەتتەندى. نە ىستەگەن ءلازىم؟ بارىنە دە داريعا اقىن اقىن جۇرەك كىنالى. ايتسە دە، بارىمدى سالىپ ەڭبەكتەندىم. ءبارىبىر جەڭىل ەمەس ەدى. قول قالامنان قالت ەتكەندە جاعالاعان جاعىمپاز دوستارمەن، ءدالدۇرىش اقىندارمەن ىشە باستادىم. ولاردىڭ ىرقىنا قالاي تۇسكەنىمدى بايقاماي قالعاندايمىن. ءالسىن- ءالسىن مەنىڭ سەرىلىك ءومىرىم باستالدى. ءوزىم ۇياتتان ورتەنىپ تۇرسام دا، قۇرداستارىمنىڭ ءسال قۋانىشتارىنا سىلتەيتىن بولدىم. ىشكەنىمدى جاسىرمايمىن، ءبىراق ۇيىمە دە، باسقالاردىڭ كۇيىنە دە زيان كەلتىرگەن جوقپىن، ال رۋحاني جاعىن قايدام ...
... اقىرىندا وسى جىلعى قاڭتاردا قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ سەكرەتارياتى مەنى س س س ر جازۋشىلار وداعى مۇشەلىگىنەن شىعارىپ تىندى، وزىمە دە سول كەرەك شىعار. ول ءۇشىن ەشكىمدى دە كىنالامايمىن. كەزىندە مەن جازۋشىلار وداعىنىڭ اپپاراتىندا دا، «جۇلدىز» جۋرنالىندا دا قىزمەت ەتتىم. ءبىراق ءبارىبىر ءوزىمدى ءارقاشان باسى ارتىق سەزىندىم. ول ارىپتەستەرىمنىڭ ماعان دەگەن سالقىن قارم- قاتىناسىنان سەزىلىپ تۇراتىن، مەنىڭ اتىما جامالعان جامانات ۇدايى قانىما سىڭگەندەي ...
... ەگەر «جازۋشى» باسپاسى نەمەسە قازاقستان جازۋشىلار وداعى كىتابىمدى 1975 -جىلعى جوسپارعا ەنگىزبەي، سىزىپ تاستاسا تاعدىرىم قالاي بولادى؟ ەكى جىل بولدى، ەش جەردە جۇمىس ىستەمەيمىن، وتباسىم ۇلكەن، كەيۋانا انام، ءتورت بالام بار، ايەلىم جارتى جالاقىمەن مەكتەپتە ۇستازدىق ەتىپ ءجۇر. وزىمە- ءوزىم كەلىپ، كۇنامدى جۋىپ- شايىپ، ءوز اقىماقتىعىمنان جوعالقانىمدى قالپىنا كەلتىرۋگە كومەكتەسىڭىز. اجال الدىندا تۇرعاندايمىن، قۇتقارا كورىڭىز!» ..
مۇنى اقىننىڭ جان داۋىسى دەۋگە نەگىز بار. وكىنىشكە قاراي، حات دىنمۇحامەد احمەت ۇلىنا جەتپەگەن.
وسىدان ارادا ەكى جىل وتكەندە اقىن ماڭگىلىكتىڭ مەكەنىنە اتتانىپ كەتە بارادى. ۇزاق اڭگىمەگە باستايتىن قىم- قۋىت، شىم- شىتىرىق جايتتى قىسقا قايىرساق، مۇقاعالي ماقاتايەۆ جازۋشىلار وداعى قاتارىنان شىعارىلماعان. تەك وداق باسشىلارى ءوزى دە ايتاتىنىنداي، «سەرىلىك» ومىرگە ءتۇسىپ كەتكەن اقىندى جونگە سالىپ الۋ نيەتىمەن جالعان قاۋلى ازىرلەيدى. مۇنى سول تۇستا جازۋشىلار وداعىندا قىزمەت ەتكەن قالاۋبەك تۇرسىنقۇلوۆ وتە جاقسى بىلەتىنىن ايتىپ وتىر. ەڭ وكىنىشتىسى، كىنامشىل دە وتە كىناز مىنەزدى ءارى سونشا ءور اقىننىڭ ءوزى بۇل قاۋلىنى شىن دەپ قابىلداپ، ورتاسىنان قاتتى ءتۇڭىلىپ كەتكەندەي.
مىنە، حاتتار شەرتكەن سىردىڭ ءبىر پاراسى وسى.
قۇلتولەۋ مۇقاش، جازۋشى
2007 -جىل.
«ۇلت پورتالى»
