شەرحان مۇرتازا. ورالحان ەسكە تۇسكەندەگى ەلەس پەن ويلار
«سەن كىمسىڭ، قايدان ءجۇرسىڭ؟» دەگەندەي توبەدەن قايتا- قايتا اينالىپ ۇشقان تاستۇلەك قىران.
قاراعايلاردىڭ اراسىن ساتىرلاتىپ، ۇركە قاشقان بۇعىلار.
قيا بەتتە تەكشەلەنگەن پىشەن مايالار.
مۇنىڭ ءبارى ماعان بۇرىننان تانىس. ءبىراق كورىپ تۇرعانىم تۇڭعىش رەت.
باسىنا سالدە وراعان مۇزتاۋ. الىستان سۇستى كورىنەدى. ول كەيدە ادامعا ۇقسايدى. الدەكىمگە، ماعان تانىس ادامعا ۇقسايدى. مۇزتاۋ قيمىلداعانداي، باسىن كەگجيتكەندەي بولادى. كەسىرلەنە، كەكىرەيە قالادى. كەيدە شالقىپ، شالقالاپ، ساق- ساق كۇلەدى.
لەزدە جاڭبىر جاۋىپ، لەزدە اشىلادى.
دۇركىرەي وسكەن زۇمىرەت ءشوپ بىتكەن، قاراعاي قىلقاندارى گاۋھار تامشىدان مونشاق تاعىپ، بۇلت اراسىنان شىعا كەلگەن كۇن نۇرىنا شاعىلىسقان تامشى- مونشاقتار سانسىز ءتۇرلى بوياۋمەن قۇلپىرىپ، قۇبىلىپ، ساۋلەلى مۋزىكا سىڭسىپ تۇرادى.
وسىدان كەيىن اقىل- ويىڭ قالىپتى ادەتىنەن وزگەرىپ ءوزىڭ- ءوزىڭ ەمەس، وزگە ادامعا اينالىپ كەتكەندەي شالىق سەزىمگە بولەنەسىڭ. سوندا: حاق- تاعالا، شىن قۇدىرەت مەكەنى وسى ەكەن دەپ قالاسىڭ.
ال، الگى قىران ءارى- ءسارى بولىپ تۇرعان سەنىڭ توبەڭنەن زاۋ بيىكتە اسىقپاي اينالىپ ۇشىپ، ار جاعىڭنان ءبىر قاراپ، بەر جاعىڭنان ءبىر قاراپ: «سەن قايدان ءجۇرسىڭ؟ نە ىزدەپ ءجۇرسىڭ؟» دەگەندەي، جالىقپاي قالىقتايدى.
ورالحاننىڭ ەلۋ جاسقا تولعان تورقالى تويىنا كەلدىم، - دەدىم اسپانعا قاراپ.
ورالحانعا ارناپ اس بەرىلەدى. ول ەلۋگە ءسال- ءپال جەتكەن جوق، - دەدى اسپان.
***
ءوزىم باسقاراتىن گازەتتە وقتا- تەكتە «و. بوكەيەۆ» دەپ قول قويعان وچەركتەر جاريالانادى. ءا دەگەننەن نازار اۋداردى. اۆتور از با، ءتايىرى. قازاقستاننىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىنەن، ءتىپتى باسقا رەسپۋبليكالاردان، ءتىپتى شەت ەلدەردەن جازىپ جاتاتىن قاپتاعان اۆتورلار.
كەيدە بولىمگە ايتىپ، پوچتانى ءوزىم شولىپ شىعامىن. «و. بوكەيەۆ» دەگەن قولى بار سەمىزدەۋ كونۆەرتتى بولەك الىپ، ىشىندەگىنى وقىپ شىقتىم.
قولى قيسىقتاۋ، قياڭقىلاۋ كورىندى. جازۋىن ايتامىن. ادامنىڭ جازۋىندا دا مىنەز بار. جازۋىنا قاراپ، سوزىنە، سويلەمىنە قاراپ، بۇل حاتتىڭ اۆتورىن كوز الدىما كەلتىرمەكشى بولدىم.
الدىمەن ءوزىم بۇرىن بىردە ءبىر رەت كورمەگەن التاي تاۋى كەلدى كوز الدىما. بۇرىن كورمەگەن دۇنيە كوز الدىڭا قالاي ەلەستەيدى؟ سويتسەم، اتى، داڭقى جەر جارعان التاي تاۋىن اۆتور مىنا كونۆەرتتىڭ ىشىنە سيدىرىپ جىبەرگەن ەكەن.
ءبىراق اۆتوردىڭ ءوزىن ەلەستەتە المادىم. كورەيىن دەدىم. ورىنباسارىم تەلمان جانۇزاقتى شاقىرىپ الىپ، كونۆەرتتى ۇسىندىم:
- مىناۋ ادامدى شاقىرت. كەلسىن. كومانديروۆكا رەداكسيانىڭ ەسەبىنەن، - دەدىم.
تەلمان كوركەم جىگىت ەدى. ەنتىگىپ دەم الاتىن. سۇلۋلانا جىميدى.
- بايقاعان ەكەنسىڭ عوي، - دەدى.
ارادا شاماسى جارتى اي وتكەندە تەلمان كابينەتكە ءبىر جاپ- جاس جىگىتتى ەرتىپ كەلدى. سۇلۋلانا جىميىپ:
مىناۋ ءوزىڭ ايتقان... - دەي بەرگەندە،
ايتپاي- اق قوي، تانىدىم، - دەپپىن.
الگى جىگىت بوساعا جاقتا سازارىڭقىراپ، باسىن ءبىر كەگجەڭ ەتكىزگەن كەزدە تولقىن- تولقىن بولىپ، يىعىنا دەيىن توگىلگەن قارا شاشى جەلپ- جەلپ ەتە قالدى. كوزى اش قاسقىردىڭ كوزىندەي ەكەن.
مەن قاشان: - وتىر، - دەگەنشە كەكىرەيىپ تۇردى دا قويدى.
***
مويىنقۇمدا مەن دە بولعانمىن. مالشىلاردىڭ اراسىندا اپتالاپ جۇرگەنىم بار. اسىرەسە ءبىر كورىنىس كوز الدىمنان كەتپەيدى. قويشىنىڭ ۇيىنە ءبىر «ۋازيك» جىن قاققانداي قۇتىرىنا كەلىپ، ءۇيدىڭ كولەڭكەسىندە جاتقان اق ەشكى قاشىپ ۇلگەرگەنشە باستى دا كەتتى. جامباسى قيراعان ەشكى پىشاققا ءىلىندى. جاڭا تۋعان لاعى جىلادى دا قالدى.
كەلگەن فەرما باستىق ەكەن. ۋپراۆليايۋشي. ۋداي ماس. رۋلدە ءوزى.
وسى وقيعادان باستاپ، قويشى تۇرمىسىنان، قۇم ومىرىنەن ءبىر پوۆەست جازباقشى بولدىم. باستادىم دا...
«لەنينشىل جاسقا» قىزمەتكە جاڭادان كەلگەن ورالحاندى مويىنقۇمعا كومانديروۆكاعا جىبەردىم.
گازەت جۇمىسى - ءبىر جاعىنان جازۋشىنىڭ دوسى. ەل كورەسىڭ، جەر كورەسىڭ، سان ءتۇرلى ادامدارمەن كەزدەسەسىڭ. شىعارماعا جەم تابىلادى.
گازەت ءبىر جاعىنان جازۋشىنىڭ جاۋى. ويىڭدا جۇرگەن، كوكىرەگىڭدى كەرنەگەن دۇنيەنى الاڭسىز وتىرىپ جازا المايسىڭ. ۇدايى وتتىڭ ىشىندە جۇرەسىڭ. تۇندە دە تىنىم جوق. گازەت كەش شىعادى. «حالىققا ءبىر تيىن پايداسى جوق، كۇندە باس قوسقان جيىن بولادى» . ءول- ءتىرىل، سونداعى باياندامانى، باستىقتاردىڭ كوپىرمە سوزدەرى تاڭەرتەڭ گازەتتىڭ بەتىندە بولۋى كەرەك. ايتپەسە باسىڭ كەتەدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، مەن باستاپ قويعان پوۆەسىمدى اياقتاي المادىم.
ال، ورالحان سول ساپاردان ءبىراز جىل كەيىن «قۇم مىنەزى» دەگەن پوۆەست جازدى. مىنە جازۋ! جازساڭ - وسىلاي جاز. ايتپەسە، كىناسى جوق اق قاعازدى شيمايلاپ، بىلعاما. ون كۇندىك ساپاردا بۇرىن ءوزى كورىپ- بىلمەگەن جەردىڭ تامىرىن باسىپ تانىپ، سول قۇمداعى ادامداردىڭ مىنەز- قۇلقىن، پسيحولوگياسىن، تۇرمىسىن، ءجۇرىس- تۇرىسىن، ەڭ باستىسى - جانىن ۇعىپ- ءبىلۋ - جاراتىلىستان دارىن يەسىنە عانا دارىعان.
ايتپەسە سول قۇمدا مەن دە تالاي رەت بولدىم عوي. ءيا، كادىمگى بۇيىعى بۇعىپ جاتقان بۇيرا قۇم. سەكسەۋىلى، ءشوبى، قويانى، قىرعاۋىلى. شوپان ءۇيى، كويى، ءيتى ت. ب.
ال، ورالحاننىڭ كوزىمەن قاراعاندا، مەن بۇل قۇمدى ولكەنى تۇڭعىش رەت كورگەندەيمىن. قۇمعا جان بىتكەن. قۇمعا مىنەز بىتكەن. قۇم موماقان ەكەن. قۇمدا دا قۋانىش، قۇمدا دا مۇڭ بولادى ەكەن. ادەبيەت پەن اۋەن - ەگىز. اۋەنى جوق، جۇرەگىندە جىرى، مۋزىكاسى جوق ادەبيەت - كوركەم ادەبيەت ەمەس.
اتتەڭ، مەن قالاي بايقاماعانمىن. اۋدان، سوۆحوز ورتالىعىنان ىلەسە كەلگەن ۇلكەن- كىشى باستىقتارمەن ەت جەپ، كونياك ءىشىپ، كارتا ويناپ، قىرعاۋىل اتىپ ءجۇرىپ قالاي بايقاماعانمىن.
سويتسەم، قۇمنىڭ ءىشى جاقسىلىققا دا، جاماندىققا دا، ادالدىققا دا، ارامدىققا دا تولى ەكەن.
ورالحاننىڭ بارحانى (قويشى) ءومىر بويى ادىلەتسىزدىككە ۇشىراپ؛ ءوز ىسىنە ءپارۋانا بەرىلگەن ولەرمەندىگىمەن سوۆحوز مالىن ءبىر قىلشىعىن تۇسىرمەي، جىلدا- جىلدا وسىرگەن ۇستىنە وسىرە بەرسە دە، تىم بولماسا اۋداندىق گازەتتە اتى ءبىر اتالماپتى عوي. ءبىر جايداق مەدال دە بۇيىرماپتى.
ال، سەيىتقۇل (قوڭسى قويشى) جىلدا بۇدان جىلۋ سۇراپ، قوزىسىنا قوزى قوسىپ الادى دا، وزات شوپان اتانىپ، رەسپۋبليكالىق گازەتتەردىڭ بەتىنەن تۇسپەيدى. جەلقۇيىن جۋرناليستەر كىمنىڭ كىم ەكەنىنىن پارقىن بىلمەي، باستىق كىمدى ماقتا دەسە، كوبىك ءسوزدى كوپىرتەدى- اي كەلىپ.
سوندا بارحان ەسى اۋىسقان بىرەۋ ەمەس، ەسى- باسى ءبارى ساۋ. قاناعاتشىل. ادال. ءتاۋباشىل. ءبىراق، ادىلدىك بار ەمەس پە؟ ول قايدا؟ شورتانباي باباسى ايتقان جوق پا:
سۇعاناق بولىپ ۇرىنبا،
سىباعاڭ بولسا - تۇرىپ ال! - دەگەن.
سىباعا قايدا؟ ! ول مۇنى بىلەدى. كەيدە كەۋدەسىن ىزا كەرنەپ، ءتىپتى قۇمنىڭ ۇستىنەن زاۋ بيىكتە ۇشىپ بارا جاتقان زىمىران سامولەتكە تاس لاقتىرعىسى كەلەدى.
اسپاندا ۇشىپ بارا جاتقان سامولەتكە ىزادان تاس لاقتىرۋ تەك ورالحاننىڭ عانا ويىنا كەلۋى مۇمكىن.
ون مىڭ مەتر بيىكتىكتە كەتىپ بارا جاتقان سامولەتكە دەنى دۇرىس كىسى تاس لاقتىرا ما.
سويتسە مۇندا ءمان بار ەكەن. بارحان ءۇشىن ۋپر- دان (ۋپراۆليايۋشي) باستاپ، زووتەحنيك، ديرەكتور، پارتورگ، اۋدان، وبلىس، رەسپۋبليكا، وداق باسشىلارىنىڭ ءبارى بيىك. ءبارى زاۋ بيىكتە.
ورالحان:
«بيىكتەن قاراسا نە نارسە دە كەمشىلىكسىز، ادەمى بولىپ كورىنەدى بىلەم. سوندىقتان دا مەنى بايقامايدى ەكەن- اۋ». («قۇم مىنەزى» ) - بارحاننىڭ اۋزىنا وسى ءسوزدى سالادى.
مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر. باسشى بولساڭ، ءادىل بولساڭ ناعىز ەڭبەكشىنىڭ جانىندا ءجۇر. كور ءوز كوزىڭمەن: كىم ءپارۋانا، كىم جالقاۋ. كىم اۋىردىڭ ۇستىمەن، كىم جەڭىلدىڭ استىمەن جۇرەتىنىن. كور. ءبىل. ادىلەتتىك سوندا ورنايدى. ايتپەسە سەيىتقۇل قويشى سياقتى باستىق اتاۋلىعا قوي سويىپ، اراق بەرىپ، پارا بەرىپ، وتىرىك ءوسىپ جاتقاندار از با؟!
ال، بۇل ارامدىق بارحاننىڭ مىنەزىندە جوق. بولمايدى دا. وندايدى باسشىلار جاقتىرمايدى، قالامايدى، وسىرمەيدى.
ورالحاننىڭ وسىنى جازعانىنا وتىز جىلعا تاياپ قالسا دا، بۇل سۇمدىق ءدال قازىر بار ەمەس پە؟ قايتا دامي تۇسكەن جوق پا؟ ولمەيتىن ءسوز وسىلاي ءوربيدى.
جازۋشى - حالىقتىڭ ار- وجدانى دەگەندە، مىنە وسىنداي جازۋشىنى ايتادى. جاتا قالىپ، جانتالاسىپ كوسەمدەردى ماقتاي بەرەتىن جازۋشى - جازۋشى ەمەس، كۇنباعار. ەرتەڭ كوسەمدەر تاعىنان تايعان كەزدە سول كۇنباعار ولاردىڭ ارتىنان تاس لاقتىرىپ، جامانداپ شىعا كەلەدى. اقىلدى باسشى وسىنى ويلايدى، قۇر ماقتاۋعا كۇمپيە بەرمەيدى. اقىلدى باسشى كوپشىلىكتى سوڭىمنان ەرتەم دەسە، كوپشىلىكتىڭ اراسىندا، كۇنباعاردان اۋلاق جۇرەدى.
قايران ورەكەم وسى فيلوسوفيانى ايتىپ وتىر. اتتەڭ، ءدال وسى زاماندا ءتىرى بولسا، جانعا ءدارۋ سوزدەردىڭ كوكەسىپ ەندى ايتار ەدى. شىندىقتى جازعان جازۋشىنىڭ شىعارماسى - قوعامنىڭ شيپاگەرى. مامان دارىگەر جەكە- جەكە ادامدى اۋرۋدان ساۋىقتىرسا، شىن جازۋشى قوعام اۋرۋىن تانيدى. جازادى، تانيدى دەگەندە قولما- قول ەمەس، ادامداردىڭ جۇرەگىنە - جىگەر، كوزىنە - نۇر، كوكىرەگىنە- ساۋلە قوسۋ ارقىلى اسەر ەتەدى.
ورالحان بۇل جاعىنان شەبەر ەدى.
* * *
الماتىدان سوناۋ قاتونقاراعايدىڭ شىڭعىستاي اۋىلىنا جەتۋدىڭ قانشالىقتى ماشاقات ەكەنىن ءوزىم كوردىم. ەكى- ءۇش جەڭىل ماشينامەن، لەپسى اسىپ، اياگوز اسىپ، بۇقتىرمانىڭ تەڭىزىنەن پاروممەن ءوتىپ، ۇلكەن نارىندى ارالاپ، شىڭعىستايعا ارەڭ جەتكەنبىز. تاعى دا بولسا، ءبىر قورا جانبىز. ورالحانمەن تۇستاس، تۋىستاس، باۋىر بولىپ كەتكەن، «لەنينشىل جاستا» (قازىرگى «جاس الاش» ) بىرگە قىزمەتتەس بولعان، ءبىر كەزدەگى كىلەڭ جاس ءورىم، قازىرگى بەلدى- بەلدى جازۋشىلار: كارىباي احمەتبەك، بەكسۇلتان نۇرجەكەي، اقسەلەۋ سەيدىمبەك، قادىربەك سەگىزباي، قۋانىشباي قۇرمانعالي، سەرىك ءابدىرايىم، الىبەك اسقار، ديداحمەت ءاشىمحان، كەكسەلەردەن كادىمگى قاليحان ىسقاق جانە مەن. ەپتەسىپ- سەپتەسىپ جەتكەنبىز. 1994- جىلى جازدا. ساپار سەبەبى: ءبىر جاعى - ورالحاننىڭ 50 جىلدىعى، ءبىر جاعى اس.
ال، ەندى جالعىز ۇلدىڭ، زارىعىپ ءجۇرىپ، ءتورت قىزدان كەيىن كورگەن جالعىز ۇلدىڭ ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، الماتىدا قىزمەت ەتىپ، اتاقتى جازۋشىنىڭ ءۇيى اتانعان مەكەنىنە ءبىر بارۋ اكە مەن شەشەگە ءبىر ارمان ەدى. سول ارمانعا اكە جەتتى، اناسى جەتە المادى. سەبەبى، جول - احيرەت، سامولەتپەن ۇشا المايدى.
اكەسى بوكەيدى مەن ورالحاننىن الماتىداعى ۇيىنەن كوردىم. سالەمدەسۋگە باردىم. شاپ- شاعىن شاحار كىسى ەكەن. كوپ سويلەمەيدى، ال سويلەسە ءسوزى التىن جالاتقان قورعاسىنداي: ءارى سۇلۋ، ءارى سالماقتى. سويلەمىندە قاۋىز- قىلپىق جوق.
ال، اناسى گۇليا ودان دا شەشەن كورىنەدى. ءبىراق ءوزىم كەزدەسە المادىم.
مىنە، وسىنداي دۇلدۇلدەردەن تۋعان ورەكەم ناعىز وراتور ەدى. بويىندا باياعى ءبي- شەشەندەردەن قالعان ءارۋاقتى، ارقالى بولمىس بار ەدى.
بوكەي قارت «ترۋدارميا» دەگەندە بولعان ەكەن. ارينە، سوعىس جىلدارىندا. ورالتاۋ بويىندا بولىپتى. ال، «ترۋدارمياعا» الىنعاننان گورى قان مايداندا قارشا جاۋعان وقتىڭ وتىندە جۇرگەن الدەقايدا ارتىق بولعان دەسەدى. مۇندا دا ادامدار توزاقتىڭ تورىندە جۇرەدى ەكەن.
بۇل تۋرالى و. بوكەي ءوزىنىڭ « ءبارى دە مايدان» اتتى پوۆەسىندە ايتقان- اق. سوعىستا بولعاندار، ءسوز جوق، اسا ارداقتى. ال، تىلداعىلار ءولىپ- ءتىرىلىپ جانكەشتى جۇمىس ىستەمەسە، جەڭىس قايدان كەلەر ەدى؟!
مىنە، وسى ارادا ۇلكەن ادىلەتسىزدىك بار.
«ترۋدارميانى» كورمەسەك تە، سوعىس جىلدارىنداعى اۋىلدى كوردىك. اۋىل ىسىرات كوپىرىنەن كەم بولعان جوق. ەر- ازاماتى سوعىستاعى وقتىڭ ورتاسىندا جۇرسە، جاپ- جاس ايەلى اۋىلداعى وتتىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ، ەرتە قارتايدى. ءالى بۇعاناسى قاتپاعان جاس بالانىڭ ەندى- ەندى ۇرپەكتەنىپ كەلە جاتقان قاناتىن جالىن شارپىپ، ەرتە ەسەيدى. ال، ءبىراق ولار سوعىسقا قاتىسپاعان. ەڭبەك شە؟ ەلەنبەيدى.
مىنە، وسى شىندىقتىڭ بار تۇرپاتى « ءبارى دە مايدان» حيكاياسىندا راۋشان گۇلىندەي ادەمى جازىلعان. راۋشان گۇلدىڭ بارقىتتاي جۇمساق جاپىراعىن راحاتتانا يىسكەي بەرسەڭ، قولىندى كىرش ەتىپ تىكەن تەسەدى.
الاقاننىڭ اۋىرعانى جۇرەگىڭدى سىزداتادى. سيقىرلى ءسوز، اۋرۋدى جازاتىن ءسوز. قوعام دەرتى وسىنداي سوزدەن ەمدەلەدى.
ورالحاننىڭ مانشۇك ەسىمدى قارىنداسى بار ەدى. الماتىداعى جەنپيدى ءبىتىرىپ، اۋىلعا بارىپ مۇعالىم بولعان. ال، ەندى سول مانشۇك قازاقتىڭ قاسيەتتى قارا سوزىنە كەلگەندە ورالحاننىڭ ءوزىن ون وراپ العانداي ەدى. عۇمىرى قىسقا ەكەن. ورەكەمە كوڭىل ايتۋعا سوندا ءبىر باردىق. ارتىنشا ايمان اتتى اپكەسى قايتىس بولدى. تاعى باردىق. تاعدىر شىركىن، ءبىر اينالدىرعاندى شىر اينالدىرادى. اكەسى، ودان كەيىن اناسى...
قارا داۋىل دۇلەيلەنىپ تۇرىپ الدى.
ورالحاننىڭ وقۋى دا وزگەشە. ۋنيۆەرسيتەتتى سىرتتاي وقىپ ءبىتىردى- اۋ دەيمىن. سىرتتاي وقيتىنداردىڭ، قۇداي ىقىلاسىن سالعان، ورالحان سياقتى بىرەن- سارانى بولماسا، كوبىنىڭ سىرىن بىلەمىز عوي. كوبى مۇعالىم اعايلاردىڭ جەمى عوي. ديپلومدى بىلىمسىزدەر كوبىنەسە سولار.
ال، ورالحاننىڭ ءبىلىمى «قىزىل ديپلوممەن» بىتىرگەندەرمەن كوپ ىلگەرى تۇراتىن. ءبىر اڭگىمەدە لەرمونتوۆتى جاقسى كورەتىنىن ايتىپ ەدى. ويتكەنى ءوزى سوعان ۇقسايتىن.
چتو بەز سترادانيي جيزن پوەتا؟
ي چتو بەز بۋري وكەان؟ -
دەپ تاقپاقتاعاندا ورىستىڭ مايتالمان ارتيستەرىنشە، ءبىراق وزىنشە، ەرەكشە اكسەنتپەن، شابىتپەن ساڭقىلدار ەدى.
ول مۇحيتتاعى داۋىلعا كوپ ۇشىرادى. مايىسسا دا سىنباۋعا تىرىستى. ءبىراق قايعىدان اۋىر ءزىلماۋىر جوق. دىمكاسى بولۋشى ەدى، سول ۇدەپ وكپە اۋرۋحاناسىندا جاتقاندا ءابىش كەكىلباي ەكەۋمىز بىرگە بارىپ، ءسۇيىنشى سۇرادىق. قازاقستان مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى بولعانى ءۇشىن. ءابىش ەكەۋمىز سىيلىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى ەدىك. حاباردى العاش بىزدەن ەستىدى.
***
اتاق- داڭق ورالحاننىڭ اۋىلىن جاعالاپ ءجۇردى. كىتاپتارى، پەسالارى ورىسشاعا اۋدارىلدى. ماسكەۋدەن دە، شەت ەلدەردەن دە شىعا باستادى. قۋانباي ما؟ ارينە، قۋانادى. دوس- جاراندارى، قۇربى- قۇرداستارى سوندايدا ورالحاننىڭ ۇيىنە جينالىپ، اياۋلى جارى ايمان جاساعان مول داستارحاننىڭ باسىنا وتىرادى. ورەكەم سوندايدا شەشىلىپ، قوسىلىپ، تۇيدەك- تۇيدەگىمەن سانالۋان اڭگىمە تيەگىن اعىتادى.
شاعىن عانا كابينەتتىڭ ءىشى - مۋزەي. نەشە ءتۇرلى ەسكى قانجار، قىلىش؛ ءار جەردەن العان سىيلىق ەسكەرتكىشتەر، باياعى بابالار دۋلىعاسى مەن ساۋىتى... توردە كەرىسكەدەي بولىپ التاي ايۋىنىڭ تەرىسى جاتادى.
«لەنينشىل جاستا» («جاس الاش») تەك قالام ۇستاعاندار عانا ەمەس، دومبىرا دا، ءتاپ- ءتاۋىر ءان سالاتىندار دا بار. اقسەلەۋ - دومبىراشى، كۇيشى، كادىربەك - ءانشى. وزگەلەر دە قۇرالاقان ەمەس.
ورالحان دا ءان سالادى. ءبىراق، ءانى كوبىنەسە مۇڭ سارىنداس بولىپ كەلەدى. ال، ەندى كوركەمسوز ايتقاندا جاندىرادى. بەيىمبەت مايليننىڭ «شۇعاسىن» وقىعاندا ارقاسى ۇستاپ، ءارۋاق قىسقانداي، ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ديۆاننىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتەر ەدى:
«... - اۋرە بوپ نەگە بىتكەن اجار- كورىك...» - دەپ سىڭسىتا باياۋلاتا باستاپ:
- انە، - دەدى جولداسىم، - انە، شۇعانىڭ بەلگىسى كورىندى.
شۇعانىڭ بەلگىسى! - دەپ وڭ قولىن قامشى ۇستاعانداي الىسقا- الىسقا، قيانعا سەرمەپ، ءتۇر- ءتۇسى بۇزىلىپ:
- ءاي، ءوزى دە شۇعا دەسە - شۇعا ەدى- اۋ!.. - دەپ اياعىن مۇڭدى سازبەن، وكىنىشپەن، وكسىگەندەي بولىپ بارىپ بىتىرەتىن.
اۋەلدە ورالحان تەاتر ينستيتۋتىنا تۇسپەكشى ەكەن، كەيىن اۋىلداعى جاعدايعا بايلانىستى ما، ايتەۋىر، ءساتى تۇسپەگەن. ەگەر ارتيست بولعاندا دا، ول سول ورتانى دا جانارتاۋداي جارىپ شىعار ەدى- اۋ، دەپ ويلايمىن عوي، ونىڭ مىنا «شۇعاداعى» كەسكىنىن كورىپ.
ءان- كۇيلى، اڭگىمە دۇكەندى ادەمى وتىرىس تا اياقتالادى. قۋانىشقا جينالعاندار ءۇيدى- ۇيىنە تارايدى.
سوندا ول ايمان ەكەۋى عانا قالادى. ەكەۋى عانا. وتاسقالى قانشا جىل بولدى: ەكەۋدەن- ەكەۋ. بالا جوق. الگىندە عانا تەاترداعىداي جاز جايناعان ءۇي ەندى جاداۋ تارتادى. سوندايدا ورالحان الگىندە ازداپ قانا ۇرتتاعان كونياكتىڭ اسەرىنەن بە ەكەن، الدە ءۇيدىڭ قوڭىلتاقسىپ قالعانىنان با ەكەن:
جالعىز ۇلى باردىڭ،
شىعار- شىقپاس جانى بار.
ەكى ۇلى باردىڭ،
وكپە، باۋىر، جالى بار.
ءۇش ۇلى باردىڭ،
بۇحارادا مالى بار.
ءتورت ۇلى باردىڭ،
اسپانعا سالعان جولى بار، - دەيدى دە، الاقاندارىن اسپانعا جايىپ جىبەرىپ:
- قۇداي- اۋ، مەن ساعان ءتورت ۇل، ءۇش ۇل، ءتىپتى ەكى ۇل بەر دەگەن جوقپىن عوي. جالعىز ۇلدى دا ايادىڭ با؟ جالعىز ۇلدى بولىپ، سونىڭ تىلەۋىن تىلەپ، جولىڭدا ساداعا كەتىپ، شىعار- شىقپاس جانىم جۇرسە بولماس پا ەدى، قۇداي! - دەگەندە، ايمان ءۇن- ءتۇنسىز جىلايدى ەكەن. اشۋلانبايدى، ايقايلامايدى. ونىڭ قۇدايعا ايتار ارىزى - تەك كوز جاسى.
اقىرى وپات بولدى. جايىن جانناتتان بەرسىن.
ورالحاننىڭ اكەسى مەن شەشەسى دە ءتورت قىز ءوسىرىپ وتىرسا دا، جالعىز ۇلدى ارماندايدى ەكەن. «ءبارى دە مايداندى» وقىعان ادام مۇنى تۇسىنەدى.
ءبىر كەزدە «زا بەزدەتنوست» دەگەن سالىق بولدى. ارينە، ونداي دۋايپات سالىقتى ورالحاننان ۇستايدى. سوندا ورالحان سالىقتان قالعان اقشانى ۇستاپ تۇرىپ:
- و، سىعىر ۇكىمەت! بالاسىن قوقىسقا لاقتىرىپ تاستايتىنداردى جازالاماي، مەنى جازالاعانىڭ نەتكەنىڭ؟
مەن بالالى بولمايىن دەپ ءجۇر مە ەكەنمىن؟! - دەپ ىزالانۋشى ەدى.
جىلدا- جىلدا كىتاپتارىڭ شىعادى، ءاربىر كىتابىڭ ءبىر- ءبىر بالا ەمەس پە، - دەپ جۇباتقىسى كەلەدى سىرلاس دوسى ورالحاندى.
كىتاپتى مەنىڭ اقىل- ويىم، سەزىمىم، ەڭبەگىم بەرەدى. ال، بالانى قۇداي بەرەدى. قۇدايدىڭ قۇر قالدىرعانى - قيانات ەمەس پە؟! - دەيدى ەكەن ورالحان.
اقىرى قۇداي ونىڭ نالاسىنا نازار سالىپ، اياسا كەرەك، كەيىن قوسىلعان ايەلىنەن ءبىر ۇل، ءبىر قىز ءسۇيدى: ايحان، ايجان. اللا امان قويسا، ولار دا ءوسىپ قالدى. الدى مەكتەپكە باردى. اتتەڭ نە كەرەك، بالا اڭساپ ارمانداعان ورالحان ولاردىڭ ءوزىن كوردى، قىزىعىن كورە المادى.
***
ادامدى ارمانىنا قاراپ تانۋعا بولادى. ارمانسىز ادام - مەلشيگەن ەسەك سياقتى. بىرەۋلەر باي بولعاندى ارماندايدى. بىرەۋلەر باستىق بولسام دەپ ارماندايدى. كوپ قوي. بىرەۋ بار: ءبىر ءۇزىم ناندى ارماندايدى.
ال، ورالحاننىڭ ارمانىنا كوز سالىڭىز:
«جۇمىر جەردىڭ بەتىن ءتورت ميللياردتان استام ادامنىڭ اياعى تاپتاپ، دۇنيەنى ءوز ايقايلارىمەن كۇڭىرەنتىپ ءجۇر. تەك جەردىڭ استىنداعىلاردا ءۇن جوق. ەگەر ققۇدىرەتىمەن سول ولىلەر قايتىپ ورالسا، بۇل جالعاننان ءۇن- ءتۇنسىز، جىم- جىرت ءوتۋدى تىرىلەرگە ۇيرەتەر مە ەدى... ءبىر- بىرىنە قاتتى ءسوز ايتپاي، ءبىرىنىڭ تىنىشتىعىن ەكىنشىسى بۇزباي، جىلقىنىڭ جۋساعانىنداي، بەيبىتتە بەرەكەلى ءومىر ورناتار ما ەدى، ەگەر ءارۋاقتار زاۋدە قايتىپ ورالسا... (شىركىن- اي، قايتىپ ورالسا) دۇنيەدەگى سانسىز سۇمدىقتىڭ بەت پەردەسى اشىلىپ، بىزدەر ۇياتتىڭ وتىنا ورتەنىپ كەتەر ەدىك- اۋ...» («سايتان كوپىر»).
بىزدەر، تىرىلەر، قازىر «و، سارتر! و، كاميۋ! و، فرەيد! و، كافكا! و! و!» - دەپ قالپاعىمىزدى بۇكتەپ ۇستاپ، بۇك تۇسە قالامىز. قازاقتىڭ كەز كەلگەن قاسيەتتى قارا ولەڭىندە تەرەڭ فيلوسوفيا جاتىر. سول قازاقتان تۋعان ورالحان وي تۇنىعىنا سۇڭگىگەندە ءىنجۋ- مارجاندى ۋىستاپ الىپ شىعادى. شەتەلدىك ساڭلاقتاردى سىيلاۋ كەرەك. ال تابىنۋ - ارتىق.
ال، ءبىز بارىمىزدى باعالاي المايمىز.
ورالحان دۇنيەدەن وزعالى، مىنە، تۋرا بەس جىل بولدى. كىتاپتارى ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى، ءومىر سۇرە بەرەدى. ولار: جاسقا - اقىل، كارىگە - قۋات بەرەدى. باقىتقا باقىت قوسادى. باقىتسىزعا مەدەت بولادى.
ورالحان ولگەننەن كەيىن تاڭدامالى ەكى تومدىعى «جازۋشى» باسپاسىنان جارىق كوردى. سونى قولعا الىپ، زەر سالا وقىپ، سارالاپ، الگى ايتقان ءىنجۋ- مارجاندى كىتاپ بەتىنەن ىزدەگەن ءبىر عالىم، ءبىر سىنشى بار ما؟ ەگەر، ءوزى جازىپ كەتكەندەي، و دۇنيەدەن ورالحان عايىپتان ورالار بولسا، «ۇياتتىڭ وتىنا ورتەنىپ كەتەر» جەرىمىز وسى.
وبالى نەشىك، تام- تۇم، ءتيىپ- قاشىپ جازعاندار بار. مەن بۇل جەردە اكادەميالىق، ادەبي- فيلوسوفيالىق تەرەڭ زەرتتەۋدى ايتىپ وتىرمىن.
انە- مىنە دەگەنشە، ەندى ءتورت جىلدان سوڭ ورالحان بوكەيدىڭ تۋعانىنا 60 جىل تولادى. «جازۋشى» باسپاسىنىڭ تاڭدامالى ەكى تومدىعىن مىنا قيىنشىلىقتا شىعارعانى يماندىلىق. ال، ءبىراق مۇنىڭ سىرتىندا ورالحان قالامىنان تۋعان تالاي دۇنيەلەر جاتىر. ولار دا تاڭدامالى. مىسالى، «قامشىگەر» قايدا، «قاسقا قۇلىن»، «كەر بۇعى» ، ت. ب. قايدا، پەسالارى، وت- نايزاعايلى پۋبليتسيستيكاسى، وچەركتەرى قايدا؟ مىنا ەكى تومدىققا جالعاستىرسا، ءالى ەكى توم بار.
ورالحان ىلعي كۇڭىرەنىپ وتكەن جوق. جايماشۋاق جارقىلداپ جۇرەتىن كۇندەرى دە بولاتىن. ءبىراق تاعدىر تاراندىعىن، جارىق دۇنيە ساراڭدىعىن الدەقالاي سەزەتىن سياقتى، كەيدە ءان سالاتىن. ونى مەن باسقا ەشكىمنەن، نە راديودان، نە كونسەرتتەردەن ەستىگەن ەمەسپىن. تەك ورالحان عانا ايتار ەدى:
دۇنيە ويلاپ تۇرسام- و- و- ۋ، شولاق ەكەن ا- ا- ي،
قاراعاي باسىن كەسسە- ە- ە- ەي، مولاق ەكەن، احاۋ- احا- حاي.
ون بەس پەن جيىرما بەس- و- و- ۋ، قايران وتىز- ا- ا- اي،
ۇشەۋى - ءۇش كۇن قونعان ە- ە- ەي، قوناق ەكەن، - احاۋ،
احا- حا- اي.
ەلىمنىڭ ءبىر جايلاۋى - و- و- وۋ، قۇرىمباي ساز- ا- ا- اي،
جايلاعان التى- اي جازعا- ە- ە- ەي، سارى الا قاز، احاۋ،
احا- حا- اي،
شولپانداي تاڭ الدىندا- و- و- وۋ، تۋىپ- باتقان- ا- ا- اي،
قايتەيىن، و داريعا- ە- ە- ەي، عۇمىرىم از ، ا- احاۋ،
احا- حا- حا- ا- اي.
***
ورالحاننىڭ ءولى دەنەسىن مىرىش ساركوفاگقا سالىپ، سوناۋ الىستاعى ءۇندىستاننان الماتىعا الىپ كەلگەلى بەرى مىنە تۋرا بەس جىل دا زۋلاپ وتە شىعىپتى. سول ءارۋاققا ارناپ وقىعان دۇعام وسى. باسقا نە دەيىن.
مەن الپىسقا تولعاندا ورالحان ماعان ارناپ ەكى- اق ابزاتس ءسوز جازدى. ءبىراق سول ەكى اۋىز سوزگە ول شيرەك عاسىر بىرگە بولعان عۇمىرىمىزدى سيدىرىپ جىبەردى.
«اعا! مەن ءسىزدى ەشقاشاندا اتى- جونىڭىزبەن اتاعان ەمەسپىن. ەڭ العاش كورگەننەن باستاپ «اعا» دەپ امانداستىم جانە سول 1967 -جىلدان بەرى تۋعان اعاداي شىنشىل كوڭىلمەن سىيلاپ، قۇرمەت تۇتىپ كەلەمىن. بالكىم، وسىناۋ الدىمەن ارتى ايىرباستالا بەرەتىن الدامشى ومىردە، سىناپتاي تولقىعان ءارى اينىعىش زاماندا تۋعان اعايىنىمەن دە ات قۇيرىعىن كەسىسەردەي ءدۇردارازدىق بولار دا، ءبىراق ءسىز بەن ءبىزدىڭ ارامىزدا شيرەك عاسىردان بەرى اعالىق- ىنىلىك جاراستىققا جارىقشاق تۇسكەن جوق (ءتىل- كوزدەن ساقتاسىن). مەن ءسىزدى، اعا، جاھانداعى جالعىز ۇستازىم دەپ، جار سالا ايتۋدان ۇيالماس ەدىم، ءارى وسىنىڭ ءوزىن ماقتان تۇتار ەدىم.
قارعاداي كەزىمدە «لەنينشىل جاس» گازەتىندە جاريالانعان ءۇش- ءتورت وچەركىمدى وقىپ، اۋىلدا قاپەرسىز جۇرگەن كەزىمدە رەسپۋبليكالىق باسىلىمعا جۇمىسقا شاقىردىڭىز.
ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءۇشىنشى- اق كۋرسىندا سىرتتاي وقىپ جۇرگەنىمە قاراماستان، ەڭ ءبىر قيىن دا جاۋاپكەرشىلىگى ۇلكەن بولىمدەردى سەنىپ تاپسىردىڭىز. بۇدان كەيىن دە ادەبيەت پەن جۋرناليستيكاداعى سوقپاعى سوقتىرمالى كەزەڭدەردى بىرگە وتكىزىپ كەلە جاتىرمىز. مەن كەيدە تۋعان ايىمىز بەن كۇنىمىزدىڭ دە (28 - قىركۇيەك) ءدال كەلۋىن ىرىمداپ، جاقسىلىقتىڭ نىشانىنا بالايمىن. مىنە، ءسىز 60 دەگەن اسۋعا شىقتىڭىز، تومەنگە قاراڭىزشى، اعا، مەن كورىنەم بە ەكەن؟» (1992 ج.).
سوڭعى سويلەم... سۇراپىل سۇمدىق سۇراق. تومەنگە قارايمىن، ەندى ورالحان كورىنبەيدى. «شولپانداي تاڭ الدىندا تۋىپ- باتتى».
سوندا... قاتون- قاراعايعا، شىڭعىستايعا بارعاندا، القاراكوك اسپاندا ءبىر قىران بيىكتەن تومەنگە قاراپ، باياۋ قالىقتاپ ءجۇردى دە قويدى. ەندى بيىكتەپ كەتكەن ورالحان شىعار...
شەرحان مۇرتازا. «ورالحان» ، ەرتىس ءوڭىرى. 2005 -جىل، 7 - شىلدە
ۇلت پورتالى
