قابدەش جۇمادىلوۆ: كوشپەندىنىڭ بالاسى دا كوشتەن جالىقپايدى. كوش - سالتانات
بۇ كىسى دە «ءبىر ءوزى ءبىر بيبليوتەكا (كىتاپحانا) كىتاپ جازعان» قالامگەرلەر قاتارىنا كىرسە كەرەك. ايگىلى رومانيست جازۋشىنىڭ ءالى دە شالقار شابىت ۇستىندە وتىرعانى بايقالدى. سەرگەك. تىڭ. سوندا دا، ءوزىڭىزدى قالاي سەزىنەسىز، سەكسەننىڭ جەتپىستەن ايىرماشىلىعى بار ما ەكەن دەپ سۇراپ قالدىق. سول سەكىلدى، اتا-اناسى جۇمادىل كۇدەرى ۇلى مەن قانيپا ەگىنباي قىزىن دا ەسكە الۋدىڭ رەتى كەلدى. سەبەبى، مەيلى، جۇزگە جەت، پەرزەنت ءۇشىن اكە مەن شەشە ورنى بولەك. ولاردىڭ عۇمىرى ۇرپاقتارىنىڭ ساناسى ارقىلى جالعاساتىنى دا زاڭدى نارسە. اتا- انانى ەسكە تۇسىرمەي جۇرە المايسىڭ. ءتىپتى، بۇلاردىڭ اراگىدىك تۇسكە كىرىپ وتىرۋى دا تابيعي قۇبىلىس بولار. قابەكەڭ ءوزىنىڭ عۇمىرنامالىق «تاڭعاجايىپ دۇنيە» رومانىن «جارلى-جاقىباي كەزىمدە ەتەگىمنەن ۇستاعان، بەس بالا سۇيگىزىپ، وتباسىن باقىتقا كەنەلتكەن، الا قاعازدىڭ ازابىن، تۇرمىستىڭ اشىسى مەن تۇشىسىن ۇزاق جىل بىرگە تاتقان ومىرلىك سەرىگىم ساۋلەگە ارنايمىن» دەگەن ەدى.
ۇلكەن جازۋشىنىڭ وزىنە ۇزاق جىلدار جولداس بولعان ادال جارعا سۇيىسپەنشىلىك، قۇرمەت دەڭگەيى قانشالىقتى ءوستى دەگەن ساۋال دا قىزىقتىرماي قويمايدى. ودان سوڭ قالامگەر جازۋدان قول بوستا نە ىستەيتىنىن؛ قالاي سەرگيتىنىن بىلگىمىز كەلدى. قازىرگى جازۋشىلاردىڭ قوعامداعى ورنى ماسەلەسىنە، ءوزىنىڭ ءىزىن باسقان شاكىرتتەرىنە قاتىستى ويىمىزدى دا ىرىكپەدىك. قۇندىلىقتار ورنى الماسىپ، ءبىر كەزەڭ داعدارعان كەزەڭدە قالامگەردى قورقىتاتىن قۇبىلىستار سىرىنا دا ۇڭىلۋگە تىرىستىق. جازۋشى بۇدان ءۇش- ءتورت جىلداي بۇرىن ءبىر كەزدەسكەندە، جازۋدى دوعارامىن دەگەندەي ەدى. كەرىسىنشە، تاڭ قالدىرىپ، وسى ۋاقىت ارالىعىندا ءۇش- ءتورت كىتاپ جازىپ تاستادى. مۇنىڭ دا ءمانىسىن بىلمەسكە بولمادى. ايتەۋىر، ءبىرتالاي اڭگىمەلەستىك. ەندى سول ءسوزدىڭ ءبىر ۇزىگى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلىپ وتىر.
1.
جاس كەزىمىزدە سەكسەننىڭ سەڭگىرى دەگەن كوز ۇشىندا بۇلدىراپ، تىپتەن الىس كورىنەتىن. ودان بەرىدە ەلۋ، الپىس، جەتپىس سەكىلدى قانشا اسۋلار جاتىر عوي دەپ ونشا الاڭداماپپىز. سويتسەك، بۇل ءبىر ونشا ءبىر الىس جەر ەمەس ەكەن. مىنا تۇرعان جەر ەكەن. انە- مىنە دەگەنشە وسى كەزەڭگە دە كەلىپ قالىپپىز.
جالپى، بۇرىن ءبىزدىڭ اۋلەتتە ۇزاق جاساعاندار جوق ەدى. اكەم ءجۇمادىل قىرىق جەتى جاسىندا قايتتى. اتام كۇدەرى بي قىرىق بەس جاسىندا كەتىپتى. ءسال ۇزاقتاۋ، جەتپىستەن اسىپ جاساعان كۇدەرىنىڭ اكەسى سمايىل زاڭگى كورىنەدى...
بىرەۋلەر ايتادى، سەكسەنگە كەلگەندە ماراپات الدىڭ با، سىيلىق الدىڭ با دەپ. مەنىڭ ويىمشا، ماراپاتتىڭ ۇلكەنى - وسى سەكسەن دەگەن جاستىڭ ءوزى! ءيا، اللانىڭ جارىلقاۋى، جاراتۋشىنىڭ جاقسىلىعى سول. رازىمىن. ال، ەندى، سەكسەننىڭ جەتپىستەن ايىرماشىلىعى بار... جوق دەي المايسىڭ. بەرتىنىرەكتە بىرەۋ «كارىلىك - ەم قونبايتىن اۋرۋ» دەپتى. سول ايتقانداي، جاستىڭ ۇلعايۋى ادامدى بىرتە-بىرتە تومەندەتە بەرەتىن كورىنەدى. اسىرەسە، مىنا، زەردەنى كەمىتەدى. ۇمىتشاقتىق باسىم. انا-مىنا زاتتى لەزدە ۇمىتىپ قالاتىن بولىپ ءجۇرمىن. جالپى، كارىلىك ءوز دەگەنىن جاساماي قويمايتىن سياقتى.
2.
اكە- شەشەم قوسىلعاندا ءبىرى - ون التىدا، ءبىرى ون بەستە ەكەن. انام قانيپا زايساندىق قىز. ءبىزدىڭ جاققا 1916 -جىلى ورىسقا اسكەر بەرمەيمىز دەپ، پاتشا وكىمەتىنىڭ جازالاۋشى كۇشتەرىنەن ۇركە كوشىپ، شەكارا اسقان ەلمەن بىرگە كەلىپتى. كەيىن ءوزى: سوندا ون ەكى جاستاعى دارداي قىز ەدىم. ەرتىستەن جەكە ات ءمىنىپ ءجۇزىپ وتكەنىم ەسىمدە دەپ وتىراتىن- دى. وزدەرى ورداباي، ەگىنباي، جەلدىباي... دەگەن كوپ اعايىندى ادامدار باستاعان ءبىر تايپا ەل. جيىرماداي ءۇي. ءبىزدىڭ ەلگە كەلىپ قونىستانادى. وندا ءتورتۋىلدىڭ توبە ءبيى، مەنىڭ اتام كۇدەرى بي ءتىرى. ەلىنىڭ ۇيىتقىسى بولىپ، تۇتاستىقتى ساقتاپ وتىرعان ادام. بۇ كىسىلەر، ەندى، جاڭا كەلگەن اعايىندى قالاي ءسىڭىرىپ اكەتۋدى ويلايتىنى انىق. سونىڭ ءۇشىن، كەلگەندەردىڭ ۇيىندە بويجەتكەن قىزدارى بولسا دەرەۋ قۇدا تۇسكەن سەكىلدى. ەگىنبايدىڭ بىرىنەن كەيىن ءبىرى بويجەتىپ وتىرعان ءۇش قىزى بار ەكەن. ۇلكەن قىزىن ءوزىنىڭ قايسا دەگەن جاقىنىنا قوسادى. ال قانيپا دەگەن مەنىڭ بولاشاق شەشەمدى ءوزىنىڭ ۇلى جۇمادىلگە الىپ بەرەدى. بۇل 1919 -جىل. اپام ايتاتىن: «ءبي اتامنىڭ تاربيەسىن كورە المادىم. مەن تۇسكەننەن كەيىن ءبىر جىلدان كەيىن قايتىس بولىپ كەتتى» دەپ...
3.
كۇدەرى ءبيدىڭ ءولىمى دە توسىن. جولىندا كەزدەسكەن ەلدى قالىڭ قولمەن قىرىپ- جويىپ، موڭعولياعا قاراي قاشىپ، ءوتىپ بارا جاتقان گەنەرال باكشكە ەلشىلىككە بارىپتى. حالقىن ساقتاپ قالۋدىڭ امالى عوي. قالىڭ قار جاۋىپ قالعان كەز. گەنەرال دا قىسىلىپ وتىر دەيدى. سوندا ەكەۋى ءبىر- بىرىمەن تارتىسپاي، جاۋلاسپاي، ءوزارا تىلگە كەلەدى. دۇشپاندى قىستاتىپ، كەيىن ءوتىپ كەتۋىنە كومەكتەسەتىن بولىپ ءسوز بايلاسادى. كەتەرىندە ورىس ارمياسىنىڭ ساردارى باكش، سۇيەگى سەرب، كۇدەرىنى: «اتتەڭ، وقىماعان قازاق ەكەنسىڭ. وقىساڭ، ءبىر ەلگە باسشى بولعانداي ەكەنسىڭ!» دەپ ماقتاپ، ارقاسىنان قاققان ەكەن. سوندا كۇدەرى: «اپىراي، مىنا اۋزى تۇكتى كاپىر بەكەر قاقتى- اۋ ارقامنان!» دەپ سەسكەنىپ قالادى. ۇيگە اۋىرىپ قايتىپتى. جەتى كۇن جاتىپ قايتىس بولادى. كەيىن سۇيەگىنە تۇسكەن شالداردى كوردىم. سولاردىڭ ايتۋىنشا، اتامنىڭ سول جاق جاۋىرىندا الاقانداي جەر قازاننىڭ كۇيەسىندەي بولىپ قارايىپ كەتىپتى. تاڭدانباسقا لاج جوق. بۇل زاماننىڭ ادامى دەۋگە كەلمەيتىندەي، كىرشىكسىز تازا، سونشا ادال كىسىلەر عوي. تابيعاتتىڭ ءتول پەرزەنتى. جاڭاعىداي جاعدايدا قايتىس بولعان. مىنە، ءبىز سول تۇقىمنىڭ ۇرپاقتارىمىز. مەن كەيدە ۇيگە بىرەۋلەر كەلسە، باسقالارعا، بىلەتىن ادامدارعا ايتام، مىنا ءۇيدى قابدەشتىڭ شاڭىراعى دەپ ويلاماڭدار، بۇل - كىشىرەيگەن شاڭىراق. بۇل ءبىر كەزدەگى كۇدەرى ءبيدىڭ، ودان قالا بەرسە كەيىنگى ءجۇمادىلدىڭ شاڭىراعى دەپ...
اكەمنىڭ زيراتى ارعى بەتتە جاتىر. سول، ءوزىنىڭ تۋعان جەرىنەن، تارباعاتايدىڭ كۇنگەيىنەن، مالدىباي بۇلاعىنىڭ بويىنان سايا تاپقان. شەشەم وزىممەن بىرگە كەلدى. قولىمدا بولدى. شىققان كىتاپتارىمدى كوردى. ءوزى ەپتەپ قانا حات تانيتىن. كەزەكتى كىتابىمدى اكەلىپ قولىنا بەرگەنىمدە كەرەمەت ءبىر قاسيەتتى نارسەمەن كەزىككەندەي، قۇران ۇستاعانداي، اقىرىن ءتاۋ ەتىپ، بەتىنە اپارۋشى ەدى. سونسوڭ ايتاتىن: «راحمەت، بالام! ساعان اكەڭ رازى شىعار. ءجۇمادىل دەگەن اتتى دۇنيەگە جايدىڭ. ساعان اكەڭنىڭ ارۋاعى دا رازى شىعار» دەپ. ءوزى دە ريزا بولاتىن. اكەمنەن كەيىن جيىرما ءۇش- جيىرما ءتورت جىلداي جاسادى. 1973 -جىلى كەڭساي زيراتىنا ءوز قولىممەن قويدىم.
4.
ساۋلەمەن باس قوسقالى بيىل ەلۋ ەكى جىل بولىپتى. اۋەزوۆتىڭ ءبىر جازعانى بار ەدى... قۇنانباي قاجىلىققا اتتانىپ بارا جاتادى. قاسىندا ۇلجان بار... ءبىرازى پاۋەسكەدە، سەمەيگە دەيىن شىعارىپ سالامىز دەپ اۋىلدان اتتانىپتى. سوندا قۇنەكەڭ اعايىنمەن قوشتاسىپ تۇرىپ، ۇلجانعا ارتتاعى اۋىلدى تاپسىرىپ تۇرىپ، ىشتەي تولعانادى. العان جارىڭ، سۇيگەنىڭ، بايبىشەڭ جاس ۇلعايا كەلە سەنىڭ ءبىر تۋىسىڭ سەكىلدى، ءبىر جاقىنىڭ، قيماس جاناشىرىڭ سياقتى بولىپ كەتەدى ەكەن-اۋ دەپ. بۇل ءبىزدىڭ قازاققا ءتان نارسەلەر. باسقا ۇلتتاردا قالاي ەكەنىن. ەلۋ جىلدان اسا بىرگە تۇرعان ادام، راسىندا، ءبىر-بىرىنە تۋىسقان بولىپ كەتەتىن سياقتى. ءبىرىنىڭ جايىن ءبىرى قىلپ ەتكەننەن بىلەدى، ءبىر-ءبىرىن كۇتەدى، ايالايدى دەگەندەي. قازىر ءبىز سول جاعدايدامىز. ۇلدارىمىز، قىزدارىمىز، نەمەرەلەرىمىز بار... ءوزارا سىيلاسىمدىق ءبىرىنشى ورىندا. ءبىر-بىرىمىزگە قاتتى ءسوز ايتپاۋ، كوڭىلگە تيمەۋ... ءارقايسىمىز وسى جاعىن ويلايتىن بولۋىمىز كەرەك. سولاي ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز.
5.
قول بوستا نە ىستەي قويادى دەيسىڭ. اتتەڭ دەيتىن نارسەلەر كەزدەسەدى. تابيعاتتى ارالاۋعا نيەتتەنەسىڭ. ءبىراق وعان قول جەتە بەرمەيدى. اتىم جوق مەنىڭ. فەرمام جوق ارنايى ۇستاپ وتىرعان. جاس كەزدە ات قۇلاعىندا ويناعان كوشپەندىنىڭ بالاسى ەدىم. ءبىزدىڭ ۇيدە جاقسى اتتار بولدى. قۇلاجورعا، سۇركوجەك دەيتىن... اتاقتى. سول اتتارمەن تالاي شاپتىم. جىلقى كىرەدى تۇسىمە. جايلاۋعا كوشىپ بارا جاتقانىمىزدى كورەمىن كەيدە. ءبىر ءۇيدىڭ ەركەسىمىن. جۇرت جايلاۋعا ەرتە كوتەرىلەدى. قايدا- ا- ا... كۇن شىقپاي. جۇلدىز باردا. تۋىرلىقتى سىپىرىپ الىپ، ۋىقتى شەشىپ جاتادى. شەشەمنىڭ داۋسى شىعادى: «قابدەش- ەي، تۇر! باسىڭا شاڭىراق تۇسەدى» دەيدى. ويانام. بۇل - كەشەدەن بەرى كۇتىپ جۇرگەن نارسەم. كوشۋ دەگەن... قاشان كوشەمىز دەپ اكەمىزدىڭ، شەشەمىزدىڭ مازاسىن الىپ جۇرگەن نارسەم.
كوشپەندىنىڭ ۇلكەن- كىشىسى كوشتى ساعىنا كۇتەدى عوي. وتكەندە ءبىر جازۋشىنىڭ شىعارماسىن وقىپ وتىرسام (ارينە، كەيىن تۋعان جىگىتتەر)، تاريحقا بارادى دا، كوشتى ءبىر ازاپ قىلىپ كورسەتەدى. قۇداي- اۋ، قاشان جەتەر ەكەنبىز دەپ... كۇيزەلىپ كەلە جاتادى... ولاي ويلاۋى مۇمكىن ەمەس قوي كوشپەندىنىڭ بالاسىنىڭ! مىنا اسپاندا قالىقتاپ ۇشىپ جۇرگەن قۇس قالاي شارشاماسا، كوشپەن بىرگە كەلە جاتقان كوشپەندىنىڭ بالاسى دا سولاي. جالىقپايدى. كوش - سالتانات، كوش - كورمە. كەرەك دەسە. كوش بولعاندا قانداي؛ تۇيە ۇستىنە قىمبات كىلەمدەرىڭدى، جاڭا سىرماقتارىڭدى جاباسىڭ. ايەلدەر ءتاۋىر كيىمدەرىن كيەدى. ءساندى ەرتوقىمدارىن جارقىراتىپ، جاقسى اتتارىن مىنەدى. جول- جونەكەي تالاي اۋىلدىڭ ۇستىنەن وتەسىڭ. كوش كەتىپ بارا جاتقاندا بۇل كىمنىڭ كوشى دەيدى. بۇل - بالەنبايدىڭ كوشى! ە- ە دەگىزىپ... ءسويتىپ ءوتۋ كەرەك... قىسقاسى، كەيىنگى ەرمەگىمىز، كوبىنەسە، وي، قيال سياقتى...
6.
جالپى ايتامىز، ءسوزدىڭ قادىرى كەتتى، جازۋشىنىڭ قادىرى كەتتى دەپ. نەگىزگى سيپات سولاي ەكەنى راس. بىركەلكى دۇنيە جوق. ءبىراق جازۋشىلاردىڭ ءبارىن بىردەي ءبىر شىبىقپەن ايداۋعا تاعى بولمايدى ەكەن. قازىر قالامگەرلەرىمىز جىك-جىككە، توپ-توپقا بولىنگەن. ءبىر توپ جازۋشىلار بار: وكىمەتكە جاعىمدى. ساراي ماڭايىندا جۇرەدى. ولار بيلىكتىڭ وڭ نازارىندا. جاقسى قىزمەت سولاردا. جاقسى ءۇي - سولاردا. ەرەكشە ماراپاتتان، قۇرمەتتەن قۇر قالمايدى. جىل سايىن بەرىلەتىن ستيپەنديا دەگەن دە وسىلاردىكى. جاعدايلارى قاشاندا ءتاۋىر. تەگىندە، بۇرىن دا سولاي ەدى... ودان كەيىنگى ءبىر توپ بار. جالپى جازۋشى اتالاتىن... قالىڭ توپ. جازۋشىلىق پەن جۋرناليستيكانىڭ اراسىنداعى ءدۇبارا توپ. جازۋشىلىق بيلەت العانىنا رازى. كوپ نارسەنى تالعامايدى. كوپ نارسەنى ۇكىمەتتەن دامەتپەيدى دە. وزدەرى جانە بىرنەشە ءجۇز. ءجۇرىپ جاتىر. ەندىگى ءبىر توپ - تالانتتى توپ. از. سەگىز ءجۇز جازۋشى بار دەيمىز؛ سونىڭ ىشىندەگى جيىرماسى ما، وتىزى ما، سودان اسپايدى. ال ادەبيەتتىڭ نەگىزگى سۇلباسىن جاساپ وتىرعان، مىنە، وسىلار! ءبىلدىڭىز بە. مىنانداي عوي ول، ءوزى... اسپاندا ۇشقىشتار كوپ... سامولەت ايدايتىن.
سولاردىڭ ىشىندە سىناۋشى- ۇشقىشتار دەيتىن بولادى. ءبىزدىڭ مىنا توقتار اۋباكىروۆ سەكىلدى. جاڭادان شىققان جويعىش- ۇشاقتاردى باس ءبىلدىرىپ بەرەتىن. ونىڭ بۇكىل بۇگە- شىگەسىنە دەيىن زەرتتەپ، حاتتاپ، شوتتاپ بەرەتىن... جاڭا مارشرۋتتار اشاتىن... ال قاتارداعى ۇشقىشتار وسى سەركەلەر سالىپ بەرگەن باعىت قالىپتاسقاننان كەيىن سول مەجە، سول سىزىق بويىمەن اداسپاي جىلجىپ وتىرادى. ادەبيەتتە دە سولاي سەكىلدى. دارىندى جازۋشىلار جاڭا يدەيالار تۋعىزادى. تىڭ تاقىرىپتار اشادى. سونى پروبلەمالار كوتەرەدى. ايرىقشا وبرازدار جاسايدى. تارتىمدى ويلار تابادى. مەن باياعىدا «سپۋتنيك شىعارمالار» دەپ ماقالا دا جازعانىم بار. الگىندەي قالامگەرلەر، ماسەلەن، قابانباي، ابىلايلاردى العاش كوتەرگەن «دارابوز» سىندى ءبىر ۇلكەن كىتاپ شىقسا، سوعان ۇقساس شىعارمالار جازا باستايدى. سول ماڭايدان ۇزاماي، اينالا قالقىپ، قارايلاپ وتىرادى. اداسپايدى.
7.
بىرەۋلەر ءسىزدىڭ شاكىرتىڭىز بار ما دەپ سۇرايدى. ونى بىلە قويمايدى ەكەم. ايتەۋىر، ءوزىمدى اۋەزوۆتىڭ شاكىرتىمىن دەپ ەسەپتەيمىن. ءدارىس الدىم. الدىندا وتىردىم. مۇحاڭ مەنى جەكە تانىدى. ۇيتكەنى، ارعى بەتتەن كەلدىك. شاقىرتىپ الىپ، وڭاشا تانىستى. مەن ونى ءپىر تۇتقان اداممىن. ەلدىڭ ءبارى جاقسى كورەتىن شىعار. ءبىراق مۇحاڭدى ءدال مەندەي قادىرلەيتىن كىمدەر بار ەكەنىن... كوز جەتىڭكىرەمەيدى. 1949 -جىلى «اباي» دەيتىن رومان اراب ارپىمەن باسىلىپ كەلدى شىڭجانعا... ءبىر اعامىز قالاعا بارعاندا الا كەلىپتى. كەرەمەت قۋاندىم. كىتاپ اۋىر... باستاۋىش مەكتەپتى بىتىرگەن كەزىم ەدى. ون ۇشتەمىن. وقۋدان قايتىپ كەلە جاتقان اباي دا ون ۇشتە كورىنەدى. قۇنىعا وقىدىم. قىسقاسى، اۋەزوۆكە دەگەن قۇرمەت سول ساتتەن- اق باستالعانداي. سول ۇيىرگەننەن وسى كۇنگە دەيىن باۋراپ كەلەدى. ال ماعان شاكىرتپىن دەپ جۇرگەن كەيبىر ادامدار كەيىن اينىدى. ازدى. شاكىرتپىن دەپ ءجۇرىپ مەنەن قىمقىراتىندى شىعاردى. ول ازداي وبرازىڭدى ۇرلايدى. وقيعا... وي ۇرلايدى... ادەبيەتتە وي ۇرلاۋ، وبراز ۇرلاۋ دەگەن - قورادان قوي ۇرلاعانمەن بىردەي عوي. «پلاگيات» دەگەن اتى بار...
ءسۇيتىپ، اناۋ- اق، مىناۋ- اق دەپ ماڭايىمدا جۇرگەن ادامداردىڭ كوبى سىنعا تولمادى. جالپى، جاس كەزىڭدە، بەرتىنگە دەيىن جورا- جولداس، انا- مىنا تانىس- ءبىلىس كوپ بولادى. ءبىراق وسىنىڭ «شتاتى» ءوز- وزىنەن بىرتىندەپ قىسقارا باستايدى ەكەن. ءومىردىڭ ءوزى قىسقارتادى. بىرەۋ جاڭاعىداي سىننان وتپەيدى. ەكىنشىسى ءوزىنىڭ پەندەشىلىگىن كورسەتىپ الادى. سونىمەن، سەنىڭ توڭىرەگىڭدە جاقىنمىن، جولداسپىن دەپ جۇرگەندەر اقىرىنداپ ازايىپ كەتەتىن كورىنەدى.
8.
سەكسەن جاسقا كەلگەن كىسىنىڭ ءبىر نارسەدەن قورقا قويۋى ەكىتالاي. ءوز باسىم ەشتەڭەدەن ۇيرەيلەنە قويمايمىن. «ولەر وگىز بالتادان تايىنبايدى» دەيدى. جالپى، سوققىنى، ايداۋدى، قۋعىندى كوپ كورىپپىن. قىتايدا ءتورت جىل سۇرگىندە بولدىم. الماتىدان وقىپ بارعان سوڭ... جيىرما ەكى جاسىمدا ۇلتشىل دەگەن ايدار تاقتى. سونىڭ ءۇشىن قازىر ءوزىمدى بىرەۋ «ۇلتشىل» دەسە ماقتانىش ەتەمىن. بىردە: «مەنىڭ حالىقتان العان، ۇكىمەت بەرگەن ءبىرتالاي ءتاۋىر اتاقتارىم بار. كەيدە ويلايمىن، وسى، كەيبىر جىگىتتەر «ۇلتشىل» دەگەن سوزدەن نەگە شوشيدى ەكەن دەپ. ءبىر كەزدە الاشوردانى جامانداۋ ءۇشىن ولاردى ۇلتشىل دەدىك- تاعى، بۇل ءسوز قۇبىجىققا اينالدى. راسىندا، حالىقشىل، مەملەكەتشىل دەگەن ءسوز جاقسى دا، ۇلتشىل دەگەن ءسوز نەگە جامان بولادى؟ ! بىرەۋلەر وسىنى ايتا الماي، ۇلتجاندى دەگەندى ويلاپ تاۋىپتى. مەن «ۇلتجاندى» دەگەن سوزگە قارسىمىن. ءوزىمدى بىرەۋ ۇلتجاندى دەسە، دەرەۋ تۇزەتۋ بەرەم. بىردەڭەجاندى دەگەن، جالپى، قازاقتا بار ءسوز. ءبىراق بايجاندى، قاتىنجاندى، يتجاندى، مالجاندى دەگەندەي ءۇش- ءتورت سوزگە عانا جالعانادى. ال مۇنى بۇكىل ۇلتقا تىركەۋ دۇرىس ەمەس.
مەن، ءوزى، ۇلتتىڭ جاعدايىن كوپ ويلايتىن كىسىمىن. جيىرما ەكى جاسىندا ۇلتشىل بولعان ادام نە ويلاۋى مۇمكىن؟! الپىسىندا، جەتپىسىندە نە ويلادى ەكەن؟ كەلە- كەلە سوناۋ بەتىنەن قايتادى عوي دەيسىڭ بە؟ جوق! مەنىڭ ومىردە ولشەيتىن ءبىر- اق تارازىم بار. ءوزى اريفمەتيكا سياقتى وتە قاراپايىم. قازاققا نە پايدالى - سونى قۇپتاۋ كەرەك. قازاققا نە زياندى؟ مەيلى، ونى كىم ويلاپ تاپسا دا، وعان جول بەرۋگە بولمايدى. قارسى تۇرامىن. وسى باعىتپەن كەلە جاتىرمىن. ەشبىر وپپوزيتسيادا دا جوقپىن. ەشبىر پارتيا مۇشەسى دە ەمەسپىن. مەن - حالىق جاعىندامىن. ەلگە زيانىن تيگىزەتىن نارسەلەرگە قارسى ماقالالار جازدىم. سۇحباتتار بەردىم. اياعىم جەتكەن جەرگە دەيىن بارىپ ايتتىم. ءسوزىم جەتەتىن جەرگە دەيىن قاعازعا ءتۇسىردىم. ايتەۋىر، حالىق ءۇشىن كۇرەسىپ كەلە جاتقان اداممىن. كوكەيگە قونبايتىن سونداي كۇردەلى، قايشىلىقتى نارسەلەر قازىر دە بولىپ جاتىر. جەر ماسەلەسىنە بايلانىستى ەل دۇرلىگۋلى. ەندى ارنايى كوميسسيا تالقىسىنا سالىنۋدا. دەگەنمەن، ءىستىڭ ارتى ءدۇدامال. قۇداي ساقتاسىن دەپ وتىرمىز. دۇنيەجۇزى بويىنشا جەر كولەمى جاعىنان توعىزىنشى ورىن الامىز دەپ ماقتانامىز. ۇلتتىڭ قازىرگى بەرىك قورعانىشى دا، سۇيەنىشى دە - سول جەر! ساتۋعا بولمايدى عوي ونى. وسى حالىق پايدالانسىن. قوراسىنا مال سالىپ بەرۋگە كومەكتەسسىن. جايىلىمداردىڭ ءبارى بوس جاتپاسىن.
....
9.
قازىر جىل سايىن ءبىر كىتاپ شىعارىپ جاتىرمىن دەسەم ارتىق ەمەس. ءبىراق كەيىنگى كەزدە قالىڭ روماندار جازۋدى دوعارعانىم راس. ويتكەنى، توم- توم قالىڭ دۇنيەلەردىڭ ءداۋىرى وتكەن سەكىلدى. ماعان سولاي كورىنەدى. بۇرىنعىداي شالقاڭنان جاتىپ رومان وقيتىن زامان جوق. وعان وقۋشىنىڭ دا ىڭعايى كەلە بەرمەيدى، مەنىڭ دە ۋاقىتىم تىعىز. بۇرىن، ماسەلەن، «دارابوزدى»، «سوڭعى كوشتى»، «تاعدىردى» جازعاندا ءارقايسىنا قانشاما جىلدان ماتەريال جينادىم، قانشاما جىلدان جازدىم. ايتالىق، «دارابوزعا» بەس جىل وتىرىپپىن. قىسقاسى، ءار رومانعا، كەمىندە، ەكى- ءۇش جىلدان كەتەدى. ءقازىر سارپ ەتەتىن ونداي ۋاقىت بار ما. سونىڭ ءۇشىن شاعىن جانرعا كوشتىم. جالپى، قالامىمنان ون رومان، جيىرما ءبىر پوۆەست، جەتپىستەن اسا اڭگىمە تۋىپتى.
10.
كەيبىر باياندامالاردا «ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىنا قاتىستى شىعارمالار نەگە جازىلمايدى» دەگەندەي پىكىرلەر ايتىلىپ قالادى. مەن سوناۋ جيىرما ءبىر حيكاياتتىڭ ون بەسىن وسى ەگەمەندىك جىلدارىندا جازىپپىن. «نايمان انا ەسكەرتكىشى»، «اكادەميكتىڭ كوز جاسى»، «كوكجال»، «اققۋدى اتپاس بولار»، «قاندى قاقپان»، «شىرماۋىق» سىندى دۇنيەلەر شىعارما ەمەس پە ەكەن؟! كەيىنگى اڭگىمەلەرىم دە دەرلىك جاڭا داۋىردەگى رەفورمالار، جەكەشەلەندىرۋ، جەمقورلىق، نارىق ماسەلەسى، ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردىڭ الماسۋىنا قاتىستى كوپتەگەن دىلگىرلىكتى قامتيدى. سوندا بۇلار شىعارما ەمەس پە؟ ورىس ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى انتون چەحوۆ ءومىرى رومان جازباعان كىسى. تاريحتا اڭگىمەمەن قالدى. ⅩⅨ عاسىرداعى ورىس ءومىرىنىڭ كورىنىسى قاز- قالپىندا سول چەحوۆ اڭگىمەلەرىندە تۇر. سول سەكىلدى ⅩⅩ عاسىردىڭ جيىرماسىنشى- وتىزىنشى جىلدارىنداعى قازاق ءومىرىن بىلەمىن دەسەڭ، بەيىمبەت اڭگىمەلەرىن وقى. اڭگىمە دە شىعارما عوي! ءبىراق وسىلاردى تالداعان كىسى بار ما. ماسەلە سوندا. قازىر، ءوزى، سىن جوق. سىنشىلار تاراپ كەتتى. ازىن- اۋلاق سىنشى باسقا كاسىپكە اۋىسىپ تىندى.
ءبىز ادەبيەتكە كەلگەن كەزەڭدە ونشاقتى دوكتور بار ەدى. اتاقتى. ىشىندەگى بىرەر اكادەميگىمەن بىرگە. ۇزاسا، قىرىق- ەلۋ كانديدات بار- تىن. وسىلار بۇكىل ادەبيەتتى تالداۋعا، ساراپتاۋعا جەتىسۋشى ەدى. انە كۇنى بىرەۋ ايتادى، فيلولوگيادان ءبىر مىڭداي دوكتور بار ەكەن. كانديدات تا ودان كەم ەمەس، ارينە. تاريحتا دا سولاي. مىڭعا جۋىق دوكتور، پروفەسسور بار. سولار نە ءبىتىرىپ، نەنى زەرتتەپ جۇرگەنىن... بىلمەيمىن. قازىر مەنىڭ شىعارمالارىم عىلىمي اينالىمعا ەنگەن جوق. الدە ادەبيەتشىلەر بىردەمەدەن جاسقانا ما... ءتىسى باتپاي ما... بالكىم، مەنىڭ ايتاتىن نارسەلەرىم اشىلاۋ ءتيىپ، قولايىنا كەلمەيتىن شىعار... تۇسىنبەيمىن. جالپى، مەنىڭ ەڭبەكتەرىم بويىنشا ءۇش ادام كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. بىرەۋى - دوكتورلىق... وسىلار قورعاعان كەزدە ويلاعانىم راس، زەرتتەۋشىگە جارىدىم عوي دەپ... سويتسەم، ونىم بەكەر ەكەن. الگىلەرگە قورعاپ العانشا عانا كەرەك ەكەنسىڭ. قورعاپ، اتاق الىپ العان سوڭ، اللااكپار، سەنى قايدان كوردىم دەيدى.
دەگەنمەن، كەيبىر يمانى، ۇياتى بار جاس زەرتتەۋشىلەر جوق تا ەمەس سەكىلدى. ينشاللا، سولار باردا، ءتۇبى جەردە قالماسپىن دەپ ويلايمىن.
11.
نەگىزگى نارسەلەرىمدى جازىپ بولعاندايمىن. شۇكىر. ايتكەنمەن، بۇرىنعى روماندارىمنىڭ داڭقىمەن ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن جازۋشى ەكەنىم دە وتىرىك ەمەس. مىسالى، كەزىندە «سوڭعى كوش» - قىرىق مىڭ، «اتامەكەن» وتىز بەس مىڭ تارالىممەن جارىق كوردى. ال كەيىنگى كىتاپتاردىڭ تيراجى ەكى- ءۇش مىڭنان اسپايدى. بۇل كىمگە جەتەدى! الماتىدان ۇزامايدى. ءبىزدى كەيىنگى جاستار تانىماۋى مۇمكىن. اتىراۋداعى نەمەسە قوستانادايداعى بىرەۋلەر ءسىزدى بىلمەيدى ەكەم دەسە، وعان وكپەلەۋدىڭ كەرەگى جوق. ۇيتكەنى، مىنا كىتاپتار ولارعا بارماعان. ورتا جاستاعىلار بىلەدى. ۇلكەندەر ەسكى كوز رەتىندە قۇرمەتتەيدى. وعان دا راحمەت.
ءبىراق ەندى بىردەڭەنى جازا قويايىن دەپ جانىعاتىن جاعدايدا ەمەسپىن.
كەيدە اياق استىنان وي تۋادى. كەيبىر حيكاياتتار كەنەتتەن جازىلدى. جەكەلەگەن اڭگىمەلەر دە ويلاماعان جەردەن كەلىپ جاتسا، قاعاز شيمايلاپ جامان ۇيرەنگەن ادام، جازباي وتىرا المايسىڭ. قالام قاشاندا وقتاۋلى تۇرادى. قاعاز دا قوراپ- قورابىمەن جاتىر. قالاماقى تابا قويايىن دەپ دامەلەنبەيتىنىڭ جانە راس. ۇيتكەنى، گونورار(قالام اقى) تولەنبەيتىن بولعانىنا جيىرما جىلدان اسىپ كەتتى. ىنتالاندىرۋ دەگەن جوق. سوندىقتان، زەينەتاقىمەن كۇنەلتىپ وتىرا بەرەمىز. كەيىنگى كىتاپتاردىڭ ءبارىن ءوز قاراجاتىما شىعاردىم. بۇلاردى ساتامىن، كادىمگىدەي... مىنە، الباردا مايالاۋلى تۇر. سول، ەپتەپ، ءبارىن بولماعانمەن، شىعىنىمدى وتەيدى.
ءبىر كىتاپتىڭ شىعىنىن ەكىنشى كىتاپتىڭ كىرىسىمەن جابامىن. جازباساڭ تاعى بولمايدى. وسى جاعدايعا نازار اۋدارمايتىن بيلىك پەن مادەنيەت مينيسترلىگىنە رازى ەكەن دەپ ويلايسىڭ با؟ جۇمادىلوۆ دەگەن نە بولىپ جاتىر ەكەن؛ مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى ەدى، حالىق جازۋشىسى ەدى، كىتاپتارى نە جاعدايدا دەيتىن جان بالاسى جوق. ءوزى، قازىر بەس- التى- اق حالىق جازۋشىسى قالىپپىز عوي. ۇكىمەت قارايلاسپايدى. ءپىشتۋ... ولار ءۇشىن. باقايىنان كەلمەيدى. جازباساڭ، ءتىپتى، جاقسى. ويلايمىن كەيدە، ءولىپ قالساڭ، قايتا، راحاتتانا ما دەپ...
ءبىز ومىرشەڭ شىعارمالار تۋعىزعان قابدەش اعامىزعا ۇزاق عۇمىر تىلەدىك. ولۋگە ءالى ەرتە، ءجۇز جاسقا دەيىن حالقىڭىزعا ءالى تالاي تۇشىمدى شىعارمالار بەرۋىڭىز كەرەك دەپ جۇباتتىق. ءوزى دە ءازىلقوي قابەكەڭ راحاتتانا كۇلدى.
قۇلتولەۋ مۇقاش (2016- جىلى).
qazaquni.kz
