الەم كىمنىڭ ۋىسىندا؟

استانا. قازاقپارات - «بۇگىنگى كۇنى الەمنىڭ اۋانىن بەلگىلى ءبىر توپتار جاساپ وتىر» دەگەن اڭگىمەلەر باسپا ءسوز بەتىندە ءجيى جارىق كورىپ جاتادى. بۇل راس پا؟

 اسىرەسە، تەك الەمدىك دەڭگەيدەگى ساياساتكەرلەر، ءىرى بانكير- قارجىگەرلەر، باسپا ءسوز وكىلدەرىنەن تۇراتىن بيلدەنبەرگ كلۋبى جونىندە سىبىس كوپ. كەيدە «ءتورتىنشى رەيح» دەگەن دە اڭگىمەلەر قوزعالىپ جاتادى. كىم نە جازسا دا، نە ايتسا دا «الەمنىڭ تىنىس- تىرشىلىگى سولاردىڭ قولىندا» دەگەندى كەلتىرەدى. بۇل قانشالىقتى اقيقات؟ راس، بيلدەنبەرگ كلۋبى جونىندە كوپ جازىلدى، كوپ ايتىلدى. ءبىزدىڭ تىلگە تيەك ەتپەگىمىز، «ءتورتىنشى رەيح» ماسەلەسى. بۇل جونىندەگى اڭگىمەمىزدىڭ ءالقيسساسىن ءسال ارىدان باستايىق.

 بۇرىنعى ك س ر و حالقى «فاشيزمدى 1945 -جىلى جەڭدىك» دەپ كەۋدە قاعادى. سوسىن 9 -مامىر كۇنى سالتاناتتى تۇردە اسكەري شەرۋ ۇيىمداستىرادى. ارينە، جەڭىستىڭ قۇرمەتىنە. ويتكەنى بۇل ۇلى جەڭىس جايدان- جاي كەلگەن جوق. ميلليونداعان ادامنىڭ باسىن جۇتتى. سول قۇربانداردىڭ رۋحىن جاڭعىرتىپ جىلىنا ءبىر ەسكە الىپ قويعانى، ارينە، ارتىق ەمەس. ال الەم حالقى ول سوعىستى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس دەپ قابىلدادى. دۇرىس. ءۇشىنشى رەيحتى قۇلاتۋ ءۇشىن ك س ر و- مەن وداقتاس بولعان مەملەكەتتەردە (ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا 62 مەملەكەت قاتىسقان) مامىر ايىن گيتلەرلىك گەرمانيانىڭ تىزە بۇككەن كەزى دەپ ەسەپتەپ، ەسكە الۋ ءراسىمىن جاسايدى. ءيا، 1945 -جىلدىڭ 9 - مامىر كۇنى رەسمي تۇردە فاشيستىك توبىردىڭ اپانى تالقاندالدى. گيتلەر ءولدى، ونى قورشاعان اتجالمانداردىڭ ءبىرازى تۇتقىندالدى، ءولدى، سوتتالدى. باز ءبىرى شەتەلگە قاشىپ ءوتىپ، ۇستاتپاي كەتتى. رەسمي دەرەك وسىلاي دەيدى. ءبىراق بۇل قانشالىقتى شىندىق؟ ارينە، باسىندا گيتلەر تۇرعان ءۇشىنشى رەيحتىڭ جەڭىلگەنى كۇننىڭ كوزىندەي شىندىق. ەشكىم داۋ ايتا الماس. ءبىراق گيتلەردىڭ «الەمدى باسىپ الىپ، تابانىما سالىپ تاپتايمىن» دەگەن ماقساتىن جەڭە الماعانى انىق. وسى راس پا؟ « ءيا، راس» دەسەدى ءۇشىنشى رەيحتىڭ تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەندەر. ويتكەنى قازىر سول گيتلەر ايتىپ كەتكەن ءسوز شىندىققا اينالىپ، الەم قوجاسى اتانۋعا دايىندالىپ جاتقان توپ بار. ءتىپتى ونىڭ العى شارتى دا جاسالا باستادى.. . ول «ءتورتىنشى رەيح» دەپ اتالادى. باياعى گيتلەردىڭ، ول قۇرعان ءۇشىنشى رەيحتىڭ توقتاپ قالعان يدەيا- ماقساتىن جالعاستىرۋ. ياعني الەمدى تەك «اريلەر بيلەۋ» دەگەن تۇجىرىم. «ءتورتىنشى رەيح» جايىنداعى اڭگىمەنىڭ ءالقيسساسىن وتكەنگە شولۋدان باستايىق.

جالپى، نەمىس جەرىندە رەيحتەردىڭ قۇرىلۋى 1962 -جىلدان باستاۋ الادى. شىعىس فرانك كورولى وتتون- I جويقىن شابۋىلدار جاساي وتىرىپ، گەرمانياعا يتاليانى، بۋرگۋنديانى، بەلگيانى، شۆەيتساريانى، چەحيانى، نيدەرلاندتى جانە سول كەزدەگى سيلەزيا، لوتارينگيا سەكىلدى مەملەكەتتەردى باسىپ الىپ، قوستى. ⅩⅤ عاسىر باسىندا يمپەريانىڭ جوعارعى ورگانى بولىپ رەيحستاگ ەسەپتەلدى. دەگەنمەن، ءبىرىنشى رەيح 1806 -جىلى ناپولەون باسقارعان فرانسۋز اسكەرلەرىنەن اۋستەرليتسام تۇبىندە تاس- تالقان بولىپ جەڭىلگەن سوڭ، ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتتى. ەكىنشى رەيحتىڭ تاريحى 1871 -جىلى، ياعني ءبىرىنشى رەيح قۇلاعاننان 65  جىل وتكەن سوڭ، پرۋسسيا كورولى ۆيلگەلم I جانە كانسلەر وتتو فون بيسمارك جاڭا گەرمان يمپەرياسىن جاريالاعان كەزدەن باستالادى. ەكىنشى رەيح 1918 -جىلدىڭ قاراشاسىنا دەيىن ءومىر ءسۇردى. ونىڭ كۇيرەۋىنە سەبەپ بولعان ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا نەمىستەردىڭ جەڭىلىپ قالۋى. نارازى بولعان حالىق ۆيلگەلمدى تاقتان تايدىرىپ، گەرمان يمپەرياسى ۆەيمار رەسپۋبليكاسى بولىپ قۇرىلدى. 1934 -جىلى گەرمانيا تىزگىنىن ادولف گيتلەر قولىنا العان كەزدەن باستاپ ءۇشىنشى رەيح دۇنيەگە كەلدى. گيتلەر جەر بەتىن ءبىر- اق ءناسىل بيلەۋى كەرەك، ول -  «ارييلەر، ياعني ءبىز» دەدى. وزگە جۇرت سولاردىڭ بيلەپ- توستەۋىندە بولۋى ءتيىس دەپ سانادى. جالپى، گيتلەردىڭ مۇنداي امبيتسيالىق تابەتىن اشقان دۇنيە ول -  1922 -جىلى اۆتورى ارتۋر مەللەرۆان دەن برۋكتىڭ ءۇشىنشى رەيح دەگەن كىتابى. وسى يدەيا ءدال سول تۇستا گەرمانيا ءۇشىن ماڭىزدى بولدى. ويتكەنى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان جەڭىلگەن، قالجىراعان، ەكونوميكاسى كۇيرەگەن ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرۋدىڭ نەگىزى بولاتىن ىلمەك كەرەك ەدى. ول وسى كىتاپ بولدى. ال كىتاپتاعى يدەيانى جۇزەگە اسىرۋشى گيتلەر ەدى.

 1932 -جىلى ۆەيمار رەسپۋبليكاسىندا وتكەن سايلاۋدا ۇلتتىق سوتسياليستىك جۇمىسشى پارتياسى جەڭىسكە جەتتى. ارينە، ونىڭ باسىندا گيتلەر تۇرعان- تۇعىن. سول كەزدەن باستاۋ العان ءۇشىنشى رەيحتىڭ ءومىرى 1945 -جىلى توقتادى. باستى سەبەپ، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا گەرمانيا تىزە بۇكتى. ونىڭ جەرى وداقتاستار اراسىندا بولىسكە ءتۇستى. ياعني ەۋروپادا فرگ جانە گ د ر دەگەن ەكى مەملەكەت پايدا بولدى. رەسمي دەرەكتەردە گيتلەر دە ونى قورشاعان جاقتاستارى دا سول سوعىستا قازا تاپتى دەلىنگەن. ءبىراق اقيقات باسقاشا ەدى. گيتلەردىڭ ولگەنىنە وزگە تۇگىلى، ك س ر و باسشىلارىنىڭ ءوزى ۇلكەن كۇمانمەن قارادى. ماسەلەن، 1945 -جىلدىڭ 9 -ماۋسىمىندا گەورگي جۋكوۆ: «جاعداي وتە جۇمباق. تابىلعان مۇردەلەردىڭ گيتلەر مەن ونىڭ ناقسۇيەرى ەۆا ەكەنى كۇمان تۋدىرادى. سوندىقتان ءۇشىنشى رەيح باسشىسىنىڭ تاعدىرى جونىندە ناقتى ەشتەڭە ايتا المايمىن. ەڭ سوڭعى مينۋتتاردا ول بەرليننەن بەلگىسىز جاققا قاشىپ كەتكەن» دەيدى. ال ستاليننىڭ ءوزى 1945 -جىلدىڭ 26 -مامىرىندا امەريكا پرەزيدەنتىنىڭ وكىلىمەن كەزدەسۋىندە: «بورمان، گەببەلس، گيتلەر، كرەبس جانە وزگە دە اسكەري قولباسشىلارى قولعا تۇسپەي، جاسىرىنىپ قالدى» دەگەندى ايتقان. ناقتى دەرەك «گيتلەر جانە ونىڭ يدەيالاستاستارى لاتىن امەريكاسىنا قاشىپ ءوتىپ كەتتى» دەگەندى كەلتىرەدى. گيتلەر ارگەنتينادا 1964 -جىلعا دەيىن ءومىر ءسۇرىپ، ودان كەيىن پاراگۆاي مەملەكەتىندە تۇرعان. ويتكەنى ءبىرقاتار جاقتاستارى مەن بورمان دا سوندا ەدى. ءۇشىنشى رەيح باسشىسى 1970 -جىلى دۇنيەدەن وتكەن دەسەدى.

تاعى ءبىر دەرەك، وسىدان بىرەر جىل بۇرىن، رەسەيدىڭ فەدەراتيۆتىك قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ مۇراعاتىندا قۇپيا ساقتاۋلى تۇرعان گيتلەردىڭ قاڭقاسىنا قايتادان زەرتتەۋ جۇرگىزىلگەندە، ونىڭ ەركەكتىڭ ەمەس، ايەلدىكى بولىپ شىعىپ، بۇكىل الەمدى سەلت ەتكىزگەنى بار. دەمەك، گيتلەردىڭ سوعىستان ءتىرى شىققانى بۇلتارتپاس شىندىق بولعانى عوي. جارايدى بۇل تاريح دەيىك، ال « ءتورتىنشى رەيح» يدەياسى قاشان كوتەرىلدى؟ ارينە، گيتلەردىڭ الەم قوجاسى اتانۋ ماقساتىن جالعاستىرۋدى قولعا العاندار، سوعىستان امان- ەسەن قۇتىلىپ كەتىپ، لاتىن امەريكاسىندا جاسىرىنىپ جۇرگەن باياعى ءۇشىنشى رەيحتىڭ ادامدارى ەدى. جاسىرىن تۇردە وڭتۇستىك امەريكا جەرىندە «ءتورتىنشى رەيح» وسىلايشا دۇنيەگە كەلگەن.

بۇل جونىندە الەم باسپا ءسوزى 1960 -جىلدارى ايتا باستادى. ال بەرلين قابىرعاسى قۇلاپ، ەكى نەمىس مەملەكەتى بىرىككەن سوڭ، 1990 -جىلى اعىلشىن پرەمەرى مارگارەت تەتچەر ك س ر و پرەزيدەنتى ميحايل گورباچيەۆپەن كەزدەسكەنىندە وسى اڭگىمەنى قوزعادى. ارينە، ونىڭ ايتقانىندا ۇرەي بار ەدى. ويتكەنى «نەمىستەر بىرىككەن سوڭ، باياعى رۋح ويانىپ كەتىپ، «ءتورتىنشى رەيح» دۇنيەگە كەلمەي مە، مۇنىڭ ارتى ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا الىپ كەلە مە؟ » دەگەن قورقىنىش- تۇعىن. جالپى، «ءتورتىنشى رەيح» جونىندەگى اڭگىمەلەر سوڭعى كەزدە قايتا قوزعالا باستادى. وعان الەمدەگى بولىپ جاتقان قىم- قۋىت وقيعالار اسەر ەتسە كەرەكتى. ءبىرقاتار ورىس باسپا ءسوزى بىلاي دەپ جازادى. «ءتورتىنشى رەيحتى» جانداندىرىپ وتىرعان بۇرىنعى ۇلتشىل نەمىستەر دەپ ايتا قويۋ قيىن. دەگەنمەن، سولاردىڭ العا قويعان ماقساتىن جالعاستىرۋ ءۇشىن الەمنىڭ ءىرى بانكيرلەرى، قارجىگەرلەرى، اتاقتى ساياساتكەرلەرى وسى يدەيا ماڭىنا توپتالۋدا. ولاردىڭ دا تۇپكى ماقساتى - الەمدى ءبىر ۋىستا ۇستاۋ. ەگەر قاجەت بولسا، باعىنباعانداردى قۇرتۋ، جويۋ، سوعىس اشۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىندە. دەمەك، سوڭعى كەزدە دۇنيەدە بولىپ جاتقان سوعىس، توڭكەرىستەردىڭ ارتىندا « ءتورتىنشى رەيح» تۇر دەيدى. جانە وعان ءتۇرلى مىسالدار كەلتىرەدى. ماسەلەن، سوڭعى ون- ون بەس جىلدىقتا بولعان اسا ءىرى وقيعالار، يۋگوسلاۆيا، يراك، اۋعانستان، ليۆيا جانە سيريادا ءجۇرىپ جاتقان جانە ءجۇرىپ وتكەن قاندى قاقتىعىستار، مەملەكەت باسشىلارىنىڭ كوزىن جويۋ وقيعالارى تاريحتى قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ پروتسەسى ءجۇرىپ جاتقانىن كورسەتەدى. سونداي- اق ايتقانعا كونبەيتىن، ايداۋعا جۇرمەيتىن يران، ۆەنەسۋەلا، كۋبا، سولتۇستىك كورەيا، ت. ب. وسىنداي ازۋلى ەلدەردى اۋىزدىقتاۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىندە تۇر. مۇنىڭ ءبارى « ءتورتىنشى رەيحتىڭ» الەمدى اياق استىنا سالىپ تاپتاۋ، دەگەنىنە كوندىرۋ ماقساتىنان تۋعان. بۇل ەلدەر «ءتورتىنشى رەيحتىڭ» العا قويعان ارمان- مۇددەسىنە بوگەت بولۋشى مەملەكەتتەر. ەگەر دە بۇلار اۋىزدىقتالسا، وزگەلەر ەشقايدا قاشپايدى- مىس. ءتىپتى الەمدىك ساياساتتا ءوز ورنى بار قىتايدىڭ ءوزى بۇلاردىڭ الدىندا ادىمىن بايقاپ اشادى، رەسەي وسى توپتاردىڭ جوعارعى مىنبەردەن (ب ۇ ۇ دەپ ۇعىڭىز) ايتقان ماسەلەلەرىنە امالسىز كەلىسىپ ءجۇر. ويتكەنى قارسى كەلۋ، اپات بولۋمەن بىردەي» دەپ جازادى رەسەي باسىلىمدارى. دەمەك، ەشكىمگە باس يمەگەن ساددام حۋسەين، الەمدە وزگەشە مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن جاساپ، «كۇلدە جاتقان جۇرتىن كۇن ەتكەن، وزگەلەرمەن تەرەزەسىن تەڭ ەتكەن» كاددافيدىڭ ءولىمىنىڭ ارتىندا « ءتورتىنشى رەيح» تۇر دەۋگە بولاتىنداي. تريلليونداعان دوللاردى ءبىر ۋىسقا جيناپ، بەتپەردە ءۇشىن دەموكراتيانىڭ ۇراندارىن كوتەرىپ، ادام قۇقىن العا تارتىپ جۇرگەن ازعانتاي توپتىڭ (ءتورتىنشى رەيح) ويىندا نە تۇر؟ ارينە، باياعى گيتلەر اڭساپ وتكەن يدەيا. ول الەم حالقىن ءوز دەگەنىمەن ورگىزىپ، جۋساتۋ. جالپاق جاھاننىڭ قوجاسى بولۋ. ەگەر بۇگىنگى كۇنى الەمدە بولىپ جاتقان وقيعالارعا سارالاپ كوز تىگەر بولساق، الگى توپ ءوز ويلارىن بىرتىندەپ جۇزەگە اسىرىپ جاتقانىن كورۋگە بولادى.

 

سەيسەن امىربەك ۇلى

«ايقىن»