چەرنوبىل يادرولىق اپاتى سالدارىن جويۋشىلاردىڭ بۇگىنگى تاعدىرى
تۋريستەرگە تولى اۆتوبۋستار تاڭ اتقاندا الەمدەگى ەڭ ءبىر قايعىلى اپات ورنىن كورۋگە كەلدى. ءبىراق يۆانو- فرانكوۆسك قالاسىنىڭ №633 ءورت ءسوندىرۋ بريگاداسى بۇل جەرگە كەلگەندە تۋريستەر سياقتى قىزىقتامايدى. ولار ءۇشىن چەرنوبىل ا ە س- ءى (اتوم ەلەكتر ستانسياسى) اۋماعى ومىرلەرىندەگى ەڭ سۇمدىق 48 كۇن بولىپ ەلەستەيدى.
چەرنوبىل ا ە س- ىندە جارىلعان رەاكتوردىڭ توبەسىنە شىعۋعا دايىندالىپ جاتقان اپات سالدارىن جويۋشى
بۇل ادامدار قاۋىپتى اۋماققا اپات زاردابىن جويۋ ءۇشىن بارعان. رەسمي دەرەك بويىنشا، 600 مىڭ ادام اپات سالدارىن جويۋعا جىبەرىلگەن، ولاردىڭ اراسىندا قاراپايىم ازاماتتار، رەزەرۆيستەر مەن اسكەري قىزمەتكەرلەر بولدى. ولاردىڭ ءبارى ۋكراينانىڭ پريپيات قالاسىنداعى چەرنوبىل اتوم ەلەكتر ستانسياسىندا بولعان اپاتتىڭ زاردابىن جويۋعا قىزمەت ەتتى.
«قايدا باراتىنىمىزدى بىلمەدىك»
1986 - جىلى ءساۋىردىڭ 26- كۇنى سىناق جۇيەسى زاۋىتتىڭ ءتورت يادرولىق رەاكتورىنىڭ بىرىندە جارىلىس بولعانىن انىقتاعان كەزدە سوۆەت وداعىنىڭ بارلىق ايماعىنداعى ازاماتتار شاقىرىلىپ، اپات ورنىنا اپارىلدى. قولدارىندا ارنايى جابدىعى جوق ادامدار اپاتتى وقيعانىڭ سالدارىن ازايتۋعا ءتيىس بولدى، ايتپەگەندە راديواكتيۆتىك لاستانۋ قازىر ۋكراينا، رەسەي جانە بەلارۋس ايماعىنا جايىلىپ كەتەتىن ەدى.
چەرنوبىل ا ە س- ىندەگى جارىلعان رەاكتوردىڭ ورنى.
بارعان ادامدار ونداي جۇمىسقا ەشقاشان ارنايى دايىندالماعان بولاتىن، ءبىراق رادياتسيانىڭ تارالۋ اۋقىمىن ازايتىپ، كوپتەگەن ادامداردىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋعا كۇش سالۋلارى كەرەك ەدى. ءورتتى دەرەۋ ءسوندىرۋ، تۇرعىنداردى جاپپاي ەۆاكۋاتسيا جاساۋ جانە يود تابلەتكاسىن تاراتۋ ءتارىزدى شارالاردان سوڭ دا جۇمىس ازايماعان.
بىرنەشە اي بويى اپات سالدارىن جويۋشىلار وقيعا ورنىنداعى 30 كيلومەتر اۋماقتا جۇمىس ىستەدى، بۇزىلعان رەاكتور ۇستىنە بەتوننان ساركوفاگ قۇيدى.
«قايدا بارا جاتقانىمىزدى جانە نە ىستەيتىنىمىزدى بىلگەنىمىز جوق. بىزگە تەك قۇجاتتار بەردى، سول بويىنشا اتقارىلعان جۇمىستاردى بايانداپ وتىرۋىمىز كەرەك بولدى» دەيدى اپات ورنىنا 12 اپتادان سوڭ بارىپ، 48 كۇن جۇمىس ىستەگەن 633-بريگادا مۇشەسى سەرگەي مەلنيك.
ءبىراق اپات سالدارىن جويۋشىلاردىڭ ءبارى ەرىكسىز باردى دەۋگە بولمايدى، كەيبىرەۋلەر «پارىز وتەۋگە» وزدەرى سۇراندى. ءبىراق ولاردىڭ ءبارى باستارىن ۇلكەن قاتەرگە تىكتى جانە شىنايى مالىمەت المادى. ءتىپتى جارىلىستان كەيىن ءبىر جىل وتكەن سوڭ دا ساپقا قوسىلعاندار شىنايى قاتەر تۋرالى حاباردار بولماعان.
كونستانتين گونچاروۆ 1987 - جىلى اپات ورنىنا ءوز ەركىمەن بارعان. ول قىرىمداعى تۋعان قالاسى سيمفەروپولدەن شىققاندا باسىنا قانداي قاۋىپ ءتونىپ تۇرعانىن بىلمەگەنىن ايتادى. «جاعدايدىڭ قانشالىقتى ناشار ەكەنىن بىلمەدىم. ايتەۋىر كومەگىمدى تيگىزگىم كەلدى» دەيدى ول.
«شىندىقتى جاسىردى»
سول كەزدەگى جۇمىستارى ءۇشىن ليكۆيداتورلاردىڭ كوبىنە الەۋمەتتىك جاردەماقى تاعايىندالدى، ءبىراق ولاردىڭ بولاشاققا الاڭداۋىن وتەماقىمەن توقتاتا المايسىڭ. گونچاروۆ 633-بريگادا مۇشەلەرى ءتارىزدى ونىڭ توبىندا بولعان ادامداردىڭ دا كوبى ءتۇرلى ناۋقاسقا شالدىققانىن نە قايتىس بولعانىن ايتادى. «مەن سىرتتاي ساۋ كورىنەمىن، ءبىراق كوپ سىرقاتىم بار» دەيدى ول. سوۆەت بيلىگى شىنايى اقپارات بەرمەگەندىكتەن، بۇل ادامدار قاتەردىڭ ناقتى سيپاتىن بىلمەگەن.
چەرنوبىل ا ە س- ىندەگى اپات ورنىندا زارارسىزداندىراتىن سۇيىقتىق شاشىپ جۇرگەن جۇمىسشىلار.
بەرتىنگە دەيىن ۋكراينا عىلىم جانە ءبىلىم ءمينيسترى بولعان سەرگەي كۆيت «سوۆەتتىك ب ا ق اقپاراتتى وزگەرتىپ بەردى، ءبارى جاقسى، ەشقانداي قاۋىپ جوق دەپ جازدى. ولار تەك ءبىر ءسوزدى قايتالاي بەردى، الاڭ بولماڭدار، ءبارى جاقسى دەۋمەن بولدى» دەيدى. ول اپات كەزىندە كيەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە جۋرناليست ماماندىعىن وقىپ جۇرگەن.
ءبىراق 49 جاستاعى يرينا جۋكوۆانىڭ ايتۋىنشا، اپاتتىڭ ناقتى اۋقىمىن ەشكىم بىلمەسە دە، سىبىس كوپ بولعان. «ارينە، ءبىز ەشتەڭە بىلمەدىك. ءبىراق ءبارىن جاسىرۋ مۇمكىن ەمەس قوي، سەبەبى سولداتقا كەتكەندەردىڭ كوبى اپات زاردابىن جويۋشىلارعا اينالدى» دەيدى جۋكوۆا.
كيەۆتە تۇراتىن 51 جاستاعى ميحايل اۆەرشين دە اپات زاردابىن جويۋشىلاردىڭ ءبىرى، ول رەسمي دەرەككە سەنگەن تۇرعىنداردىڭ ماسەلەگە ەنجار قاراعانىن ايتادى. «تۇرعىندار مەملەكەتتىك باسپا ءسوزدىڭ دەرەگىنە كۇمان كەلتىرمەيتىن. اقپارات الۋدىڭ باسقا بالاما جولى بولماسا باسقا نە ىستەيدى؟» دەيدى ول.
سول كەزدە سوۆەتتىك ارميانىڭ جاس سولداتى بولعان اۆەرشين باسقا جاستارمەن بىرگە دەرەۋ چەرنوبىلگە جىبەرىلگەنىن ايتادى. «ءبىز رادياتسيا تۋرالى دىم بىلمەدىك، اپات ورنىندا ليكۆيداتسيا جۇمىستارىن باستاپ كەتتىك. اسكەر قاتارىندا بولعان اۋىل تۇرعىندارى ءتىپتى ساۋاتسىز ەدى» دەيدى ول. بۇل سوزىنە دالەل رەتىندە اۆەرشين اپات ورنىندا بولعان ۇرلىق- قارلىق جايلى باياندايدى.
«ۆزۆودىمداعى جىگىتتەردىڭ ءبىرى پاراشيۋت تاۋىپ الدى، سول كەزدە ونى رەاكتورعا قۇم تاسۋ ءۇشىن قولداندىق، ءبىراق ول سونى ۇرلاماق بولدى. ايەلىنە ايتىپ وزىنە ءبىر- ەكى شالبار تىككىزسەم دەپ ويلادى، سەبەبى ماتەريالدىڭ ساپاسى جاقسى ەدى» دەپ ەسكە الادى ول.
اپات ورنىنا جاقىن جەردە باعىلاتىن شوشقالاردىڭ رادياتسيانى ءسىڭىرۋ دەڭگەيىن تەكسەرىپ جاتقان مامان.
ال باسقالار مەتالل سىنىقتارىن قابىلدايتىن جەرگە وتكىزۋ ءۇشىن كولىكتەر مەن تەمىر زاتتاردى ۇرلاعان. «كەيبىر ادامدار قاڭىراپ قالعان ۇيلەردىڭ جىلىتۋ پەشىندەگى رادياتوردى كەسىپ الدى، ونى مەتالل رەتىندە ساتقىسى كەلدى. شىن مانىندە، ولار ءوز ومىرلەرىنىڭ ونداعان جىلدارىن كەسىپ تاستاعانىن بىلمەدى» دەيدى ول. ولاردىڭ باسشىلارى دا ناقتى اقپاراتتى ەستىمەگەن، سولداتتارىن قورعاۋعا شاماسى جەتپەدى نەمەسە قارماعىنداعىلاردىڭ تاعدىرىنا نەمكەتتى قارادى.
633-باتالون ورنالاسقان يۆانو- فرانكوۆسك وبلىسىنىڭ تۇرعىنى ۆاسيلي رومانوۆ «ءبىز وندا بارعاندا دالاعا تىگەتىن شاتىرلارىمىز عانا بولدى، سونىڭ ىشىندە جەرگە ۇيىقتادىق. كەيبىر كومانديرلەر ءشوپ بەرىپ، سونى توسەڭدەر دەدى. ادام كۇلەتىن جاعداي ەدى» دەيدى.
200 مىڭ ادامنىڭ اجالى
633-باتالوننىڭ تاعى ءبىر مۇشەسىنەن ازاتتىق ءتىلشىسى «باسشىلار قورعانىس قۇرالىن بەردى مە؟» دەپ سۇرادى. ول كۇلدى دە، ەسكى سۋرەت الىپ شىقتى. وندا مۇرنىنا شاعىن داكە بايلاعان سولدات تۇردى. ول سۋرەتتى كورسەتىپ، «كوردىڭىز بە؟ ءبىزدىڭ قورعانىس قۇرالىمىز وسىنداي بولدى» دەدى. 633-باتالون باسشىسى، 60-تان اسقان، ءىرى دەنەلى، كوڭىلدى ادام ياروسلاۆ ولەينيك «باسشىلىقتىڭ باستاپقىدا ساۋلەلەنۋ مولشەرىن انىقتاۋعا تىرىسقانىن» ايتادى.
«ولار بىزگە ءبىر قۇرىلعى بەردى، ونى كيىمدەرىڭە ءىلىپ جۇرىڭدەر دەدى. ول زات كۇن سايىن سولداتتاردى تەكسەرەتىن، ءبىراق ءۇش كۇننەن سوڭ جيناپ الدى. ءار ادامنىڭ كۇن سايىن ارتىعىمەن ساۋلەلەنىپ جاتقانىن ءتۇسىندى. سودان سوڭ بىزگە اۋىسىم سايىن قانشا رادياتسيا العانىمىزدى جازىپ وتىرۋىمىزدى سۇرادى، ال ءبىز ويىمىزعا كەلگەن ساندى جازدىق، سەبەبى ول جايىندا ەشتەڭە بىلمەدىك» دەپ كۇلەدى ول.
رەسمي دەرەكتەر بويىنشا اپات كەزىندە دەرەۋ قازا تاپقاندار سانى 40-50 عانا ادام، ال كەيىن قاتەرلى ىسىك پەن باسقا دا سىرقاتتارعا شالدىققاندار دەرەگى ءالى داۋلى بولىپ كەلەدى. 2005 - جىلى ب ۇ ۇ زەرتتەۋ قورىتىندىسىن جاريالاپ، اپاتتان شىققان رادياتسيادان كەم دەگەندە 50 ادام قازا تاپقان دەپ مالىمدەدى. ال اپات سالدارىن جويۋعا بارعان، لاستانعان اۋماقتا تۇرعان جانە ەۆاكۋاتسيالانعان تۇرعىندار اراسىندا رادياتسيا كەسىرىنەن 4 مىڭعا جۋىق ادام وپات بولعان.
Greenpeace بەلسەندىلەرى يندونەزيادا چەرنوبىل اپاتى سياقتى وقيعالاردىڭ قايتالانباۋى ءتيىس ەكەنىن ەسكەرتكەن اكسيا وتكىزىپ تۇر. دجاكارتا، 26 - ءساۋىر 2010 - جىل.
ءبىراق Greenpeace ۇيىمى ب ۇ ۇ بايانداماسىن قاتتى سىنادى. ولاردىڭ دەرەگى بويىنشا چەرنوبىل اپاتىنان 1990-2004 -جىلدار ارالىعىندا 200 مىڭعا جۋىق ادام دۇنيە سالعان. وعان مەرزىمىنەن بۇرىن قارتايۋ، جۇيكە دەرتتەرىنە شالدىعۋ سياقتى باسقا دەرتتەردى قوسىڭىز.
ۋكراينا دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ ارنايى كوميسسياسى جىل سايىن چەرنوبىل اپاتى سالدارىن جويۋعا قاتىسقان 20 مىڭعا جۋىق ادام قايتىس بولاتىنىن مالىمدەدى. مۇنداي دەرەكتى كيەۆتەگى رادياتسيالىق مەديتسينا ۇلتتىق ورتالىعىنىڭ باس ديرەكتورى دميتري بازيكا راستادى. مەملەكەتتىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بۇل ادامداردىڭ احۋالىن تۇسىنۋگە بولادى.
«باسىندا بيلىك بىزگە كوڭىل ءبولدى، جاقسى قارادى، قانداي ەڭبەك ەتكەنىمىزدى ءبىلدى. ءبىراق كەيىن ۇمىتىپ كەتتى» دەيدى ولەينيك. 1997 - جىلى ۋكراينا بيلىگى اپات سالدارىن جويۋشىلارعا تولەم جاساۋ زاڭسىز دەپ مالىمدەپ، مىڭداعان ادام قاراجاتتان قاعىلدى. بۇل ادامدار مەملەكەت كومەگىنە ءزارۋ ەكەندەرىن دالەلدەۋگە تىرىستى.
«سۋديالار وتەماقىنى قالپىنا كەلتىرسىن دەپ دۇرىس شەشىم شىعاردى، ءبىراق بيلىك وعان قۇلاق اسپادى. ۋاقىت ءوتىپ بارادى، جاۋاپ كۇتىپ ءجۇرىپ كوپ ادام دۇنيەدەن ءوتىپ تە كەتتى» دەيدى ولەينيك.
قازىر ول ۋاقىتىنىڭ كوبىن جەڭىلدىكتەن ايىرىلعان جاندارعا مەملەكەتتىك وتەماقى مەن ءتۇرلى كومەك تاعايىنداتۋ جۇمىستارىنا ارنايدى.
«كوپ نارسەگە قول جەتكىزدىك. 96 ادامعا اپات سالدارىن جويۋشى مارتەبەسىن قايتاردىق» دەيدى ول. ولار ەندى قوعامدىق كولىككە تەگىن وتىرۋ، ۋاقتىلى مەديتسينالىق كومەك سياقتى جەڭىلدىكتەر مەن اي سايىن وتەماقى الادى.
اپاتتان سوڭ 30 جىل وتكەندە 633-بريگادانىڭ امان قالعان مۇشەلەرى اپات ورنىنا تۋريستەردىڭ ساياحاتتاپ بارعانىنا شوشىنا قارايدى. جىل سايىن باراتىن 10 مىڭداي تۋريستەر ءۇشىن بۇل قىزىقتى ساياحات ورنى شىعار، ءبىراق اپات سالدارىن جويۋشىلار ولاي ويلامايدى. الايدا چەرنوبىلدى رادياتسيادان تازالاۋ ولاردىڭ ومىرىنە كەسىرىن تيگىزسە دە، كوپشىلىگى قاجەت بولسا سول ەرلىكتەرىن قايتالاۋعا ءازىرمىز دەيدى.
كريستيان بوريستىڭ ماقالاسى اعىلشىن تىلىنەن اۋدارىلدى.
«ازاتتىق»
