الەم ەلدەرىنىڭ ۇيلەنۋ سالتتارى
بۇرىنعى زاماننان بەرى بۇل داستۇرگە ەرەكشە ءمان بەرىپ، جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعان. ەر مەن ايەل - وتباسىنىڭ ىرگەتاسى. وتباسىنىڭ ىرگەتاسى شاڭىراق كوتەرۋمەن قالانادى. ءار حالىقتىڭ، ۇلتتىڭ توي جاساپ، كەلىن تۇسىرگەن كەزدە ۇستاناتىن سالت- داستۇرلەرى، ىرىمدارى بار. بۇگىندە بۇل ءداستۇر ءار ەلدە ءارتۇرلى اتقارىلادى. راسىندا، «ءار ەلدىڭ سالتى باسقا» دەمەكشى، الەمدە قانشا ۇلت پەن ۇلىس بولسا، سونشا ءتۇرلى سالت- ءداستۇر، مادەنيەت قالىپتاسقان. سول مادەنيەت، سالت- ءداستۇر وتباسىندا تاربيەلەنەدى. «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ» دەپ، دانا حالقىمىز بەكەر ايتپاعان. قازاقتىڭ تويىنىڭ ءجونى بولەك. ال وزگە ەلدەردە قالاي؟ ەندەشە، ءار ەلدىڭ سالت- داستۇرلەرىمەن تانىسا وتىرايىق.
نيگەريا جەرىندە سالت- داستۇرلەر ەجەلدەن بەرى قالىپتاسقان ءۇردىس بويىنشا كەلە جاتىر. ماسەلەن، كۇيەۋ جىگىت قالىڭدىعىنا جەتۋ ءۇشىن ۇزىن دالىزدەن وتەدى. ول ءدالىزدىڭ ءاربىر ەسىگىندە قالىڭدىقتىڭ تۋىستارى تۇرادى. ال قولدارىنداعى تاياقتارىمەن قاتتى ۇرىپ قالۋعا تىرىسادى ەكەن. بۇل ءداستۇردىڭ سىرى نەدە دەگەن وي مازالايتىنى راس. بۇل دەگەنىمىز - ازاماتتىڭ وتباسىن اسىراي الۋ، وتاعاسى بولۋداعى دايىندىعىن تەكسەرۋ. سونداي- اق مۇنداي ءداستۇر تەك نيگەريا جەرىندە عانا ەمەس ەكەن. بىرىككەن اراب امىرلىگىندە دە بار. سونىمەن قاتار كەيبىر مەملەكەتتەردە جىگىت ءوزىن ۇرىپ جاتقاندا، ارىستاننىڭ داۋىسىن شىعارۋ قاجەت. جانە مۇنداي داۋىستاردى قىزدىڭ باسقا دا تۋىستارى شىعارادى ەكەن. سەبەبى سول كەزدە قىز ءوزىنىڭ بولاشاق جارىنىڭ داۋىسىن تانىپ، وعان تۇرمىسقا شىعۋ كەرەك ەكەن.
ەۋروپا حالىقتارىنىڭ ءبىرازى ۇيلەنۋ تويى كەزىندە تويعا كەلگەن قوناقتار جاس جۇبايلاردىڭ كيىمدەرىنە ۇقساس كيىنەدى ەكەن. سەبەبى بالە- جالا، تەرىس كۇشتەر بىردەي كيىنگەن ادامداردىڭ ىشىنەن جاس جۇبايلاردى تاپپاي قالادى دەسەدى.
فيندىك قالىڭدىقتار ءوز جاساۋلارىن ەرەكشە جاعدايدا جيادى: ولار كوشە- كوشەنى ارالاپ، ادامداردان جاساۋعا قوسۋعا ءبىر نارسە بەرۋلەرىن سۇرايدى. ال ادامدار ودان باس تارتسا، قىز ولاردى ءوز قالاعانىنشا جازالاۋعا قۇقىلى.
جاپوندىقتاردىڭ دا وزىندىك سالت- ءداستۇرى بار. اتاستىرىلماس بۇرىن كۇيەۋ جىگىت پەن قالىندىق ءبىر- بىرىنە اقشالاي سىيلىق تارتۋ ەتەدى. قوناقتار قۇندى سىيلىقتار اكەلەدى جانە ولار مىندەتتى تۇردە اقشا سالىنعان كونۆەرتتى جاس جۇبايلارعا تاپسىرۋلارى كەرەك. قۇداعا قىزمەت كورسەتۋگە كوپ كوڭىل بولىنەدى. جاس جۇبايلار وعان جاڭا جىل مەيرامى كەزىندە جانە جازدىڭ ورتاسىنا تامان سىيلىقتار جىبەرۋلەرى كەرەك.
پولشادا دا وسىنداي ءداستۇر بار. سىيلىق ورنىنا اقشا بەرىلەدى. تويعا جينالعان قاۋىم كۇيەۋ جىگىت پەن قالىڭدىقتى ورتاعا الىپ، قورشاپ تۇرادى. ال كۇيەۋ بولاشاق جارىنىڭ باسىنداعى اق جەلەگىن ءوز قولىمەن شەشۋگە مىندەتتى. كەلگەن قوناقتار ولارعا اقشا لاقتىرادى.
بولگاريادا ۇيلەنۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساۋ ءۇشىن كوپ ءسوز شىعىنداپ جاتۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. بار- جوعى قىزدى «المامەن ۇرسا» جەتىپ جاتىر ەكەن. ياعني قىزعا الما لاقتىرۋ «ايەلىم بولشى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.
گەرمانيادا قىزدى اكەتۋگە كەلگەن قۇدالار ەسىكتىڭ اۋزىنا كەلگەندە، ىدىس سىندىراتىن بولعان. ولاردىڭ سەنىمى بويىنشا، سىنعان ىدىس - جاڭا شاڭىراققا ساتتىلىك الىپ كەلەدى. توي بىتكەن سوڭ، جاس جۇبايلاردىڭ قولىنا «بورەنە مەن ارا» بەرىلەدى. ەكەۋى بىرلەسىپ، بورەنەنى ارامەن كەسۋلەرى قاجەت، بۇل - بىرلەسكەن جاڭا وتباسىنىڭ قۇرىلعانىن بىلدىرەدى.
انگليادا قالىڭدىق ءوزىنىڭ شىدامدىلىعىن كورسەتۋ ءۇشىن وتە اۋىر بولىپ كەلەتىن شىركەۋ ساندىعىنىڭ قاقپاعىن كوتەرۋى كەرەك.
گرەك حالقىنىڭ ءوزىنىڭ «اقشا» اتتى بيلەرىمەن تانىمال. توي ۇستىندە قالىڭدىق پەن كۇيەۋ جىگىت ورتاعا شىعىپ بيلەيدى. ال كەلگەن قوناقتار ولارعا اقشا قىستىرادى. قاي جاقتىڭ قۇدالارى كوپ اقشا سالسا، مارتەبەسى دە سوعۇرلىم جوعارى بولماق.
اۋستراليا حالىقتارىنىڭ ۇيلەنۋ ءراسىمى قاراپايىم. ۇيلەنۋگە دايىنمىن دەگەن جىگىت قولىنا توقپاعىن الىپ، قالىڭدىق ىزدەۋگە كىرىسەدى. بۇل ەلدىڭ جىگىتتەرىنە قالىڭدىق تابۋ قيىنعا سوعادى ەكەن. ال وزىنە لايىق جار بولاتىن قىزدى تاپقان سوڭ، توقپاعىنىڭ كومەگىمەن تالدىرادى. سەبەبى بۇل ەلدىڭ قىزدارى سوعىس ونەرىن جاقسى مەڭگەرگەندىكتەن. ەسىن جيعان سوڭ ءمان- جايدى ءتۇسىندىرىپ، بولاشاق قايىن جۇرتىمەن تانىستىرادى ەكەن.
افريكا حالىقتارىنىڭ قىزدارى تۇرمىسقا شىقپاس بۇرىن ابدەن سەمىرۋلەرى كەرەك. ول ءۇشىن قىزدىڭ تۋىستارى ءبىر اي بويى قىزدى ءبىر ۇيشىككە قاماپ، الۋان ءتۇرلى تاعامدار اكەلىپ بەرەدى.
ۇندىستەر اعاشقا دا ۇيلەنە بەرەدى ەكەن. قالاي دەيسىز بە؟ وتە قاراپايىم. قازاق حالقىنداعى ەجەلدەن كەلە جاتقان ءداستۇر سەكىلدى، ولاردا دا كىشى ۇل ۇلكەنىنەن بۇرىن ۇيلەنە المايدى. ال كىشىگە جول بەرۋ ءۇشىن ۇلكەندەرى اعاشقا ۇيلەنەدى. توي بىتكەن سوڭ، اعاشتى كەسىپ تاستايدى. بۇل كەلىنشەكتىڭ ءولدى دەگەنىن بىلدىرەدى.
ال ءوزىمىزدىڭ كورشى ورىس حالقىندا توي كۇنى جاس جۇبايلاردىڭ كۋاگەرلەرى «ەكى بوتەلكە شامپاندى» قىزىل لەنتامەن بايلاپ، ۇستەلدەرىنىڭ ۇستىنە قويادى. اتالعان شامپاندارعا سالتاناتتى كەش بارىسىندى ءتىرى پەندەنىڭ قولى تيمەيدى. ونىڭ ءبىرى - ۇيلەنۋ تويىنان تۇپ- تۋرا ءبىر جىل وتكەندە ىشىلسە، ەكىنشىسى - ومىرگە العاشقى سابيلەرى كەلگەندە ىشىلەدى.
شوتلاندىقتاردىڭ ۇيلەنۋ الدىنداعى داستۇرلەرى تىپتەن ەرەكشە. شوتلاند جىگىتكە تۇرمىسقا شىعۋ ءۇشىن دە باتىلدىق كەرەك پە دەپ قالاسىز. كۇيەۋ جاقتىڭ تۋىستارى تويدان ءبىر كۇن بۇرىن تۇزدىقتى، كەسپەنى، ءسابىزدى، قىشقىل ءسۇتتى، مايدى جانە تاعى دا باسقا كوپتەگەن تاماقتاردى ارالاستىرىپ بوتقا جاسايدى دا، قالىڭدىقتىڭ ۇستىنە «بايقاۋسىزدا» قۇيىپ جىبەرەدى. ەسىن جيناپ ۇلگەرمەگەن بولاشاق كەلىندەرىن جۋىندىرماستان، اۋىل- ايماقتى اينالدىرىپ جۇرگىزەدى. ءۇستى- باسى ابدەن بىلعانعان كەلىندى ادامنىڭ كوبىرەك كورگەنى جاقسى ىرىم سانالادى. مۇنىڭ ءمانى - باسىنان مۇنداي قيىندىقتى وتكەرگەن ايەل وتباسىلىق ومىردە كەزدەسەتىن بارلىق كەدەرگىلەرگە توتەپ بەرەدى دەگەن سەنىمدە جاتىر.
يرلانديا جەرىندە نەكە قيۋ راسىمىندە وزگە حالىقتار سەكىلدى التىننان نەمەسە كۇمىستەن جاسالعان ساقينالار، بىلەزىكتەر تاعىلمايدى. مۇنىڭ ورنىنا «ادام شاشىنان جاسالعان» جۇزىكتەر مەن بىلەزىكتەر پايدالانىلادى. ولار مۇنداي اشەكەيلەر باقىتتى ءارى بەرىك وتباسىنىڭ كەپىلى بولا الادى دەپ سەنەدى.
ۆەتنامدا جاس جۇبايلاردىڭ اتا- انالارى تويدى بولەك اتاپ وتەدى. ءبىر قىزىعى، جاستار دا، كارىلەر دە ءبىر مەزگىلدە تويلايدى. سوندىقتان شاقىرىلعان قوناقتاردىڭ قايدا بارارلارىن بىلمەي باستارى قاتۋمەن بولادى ەكەن.
كەنيا جۇرتىنىڭ ءداستۇرى بويىنشا قىز الاتىن كۇيەۋ جىگىت بال ايى اياقتالعانشا قىزداردىڭ كيىمىن كيىپ ءجۇرۋى ءتيىس ەكەن. سەبەبى بۇل جىگىتتەردىڭ قىزعا دەگەن سەزىمدەرىن دالەلدەۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى بولىپ تابىلادى.
جادىرا پەردەباي قىزى
«ايقىن»
