جانۋارلار قالاي ۇيىقتايدى؟ - فوتو

استانا. قازاقپارات - جانۋارلار دا ۇيىقتايتىنىن بىلەسىز بە؟ بۇل سۇراققا «ءيا» دەپ جاۋاپ بەرگەنىمىزبەن، «ولار قالاي ۇيىقتايدى؟» دەگەن سۇراقتى تانىمدىق تۇرعىدان سارالاپ كورەيىك.

جاراتىلىستىڭ وسى ءبىر عاجابىنا قاتىستى، ونىڭ ۇيقتاۋىنىڭ دا سانالۋان ەكەندىگىن بايقايمىز. ءبىر قاراعاندا ۇيقى ادامدار مەن جانۋارلاردىڭ مىندەتتى فيزيولوگيالىق جاعدايى بولىپ كورىنۋى مۇمكىن، الايدا ونىڭ دا تىلسىمعا تولى سىرى قانشاما. ەندەشە، وسى قۇبىلىسقا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك.

عالىمدار ادامدار ۇيقىسىنان بولەك، جانۋارلار ۇيقىسىن زەرتتەپ ۇلگەرگەن. ءتىپتى، تاڭعالارلىق مالىمەتتەر ۇسىنعان. ماسەلەن، امەريكالىق زەرتتەۋشى ۆيلم بيب ويلاماعان جەردە تەڭىز جاعاسىندا، سۋدىڭ تاياز جەرىندە ۇيىقتاپ جاتقان بالىق توبىنا كەز بولادى. ولار دوڭگەلەك بالىقتار ەكەن. جۇزدەگەن بالىقتار ارقاسىن بەرىپ تەرەڭ ۇيقىدا. «قولشامنىڭ جارىعىمەن ساناپ جىبەرسە ءبىر جەردە الپىس بالىق ازداپ ءۇستىن قۇممەن جاۋىپ، قىرىنان ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن».

ءدال وسى سەكىلدى قۇبىلىسقا سۋ استىن زەرتتەۋشى جاك- يۆ كۋستا كەزىگەدى. ادەتتەگىدەي سۋ الەمىنە اتتانعان ول ءبىر ساتتە ادام سياقتى بۇيىرىنەن جاتىپ ۇيىقتاپ جاتقان ءىرى بالىقتارعا تاپ بولادى. باستى قىزىعى، سول بالىقتاردىڭ ۇيقىسى تىم قاتتى بولعاندىعى سونشا، زەرتتەۋشى ولاردى «جۇلقىلاپ» زورعا وياتقان. تاعى ءبىر تاڭعالارلىق جاڭالىق، عىلىم بۇعان دەيىن قۇمىرسقانىڭ ۇيىقتامايتىندىعىن ايقىنداسا، بۇگىنگى تاڭدا وتتى قۇمىرسقانىڭ كۇنىنە 1,1 مينۋتتان 253 رەت ۇيىقتايتىندىعى انىقتالىپ وتىر.

كەرىك ءۇشىن ۇيىقتاۋدىڭ ماشاقاتى كوپ ەكەن. ول كوزىن جۇمىپ، تۇرىپ تا ۇيىقتايدى. كوبىنەسە جاتىپ ۇيىقتاعاندا، ءوزىنىڭ تۇتاس جينالۋى ءۇشىن ءبىراز ۋاقىت كەتەدى ەكەن. ءتىپتى ولار بىرنەشە كۇن بويى ۇيىقتاماي دا جۇرە بەرەتىن كورىنەدى. ال ماحاببات سيمۆولىنا اينالعان اققۋلار سۋدا ۇيىقتاي بەرسە، تەڭىز تۇبىندە تىرشىلىك ەتەتىن سەگىزاياقتار ەكى اياعىن كۇزەتكە قويىپ، ۇيقى عاجابىنا باتادى ەكەن. كەنگرۋلاردىڭ ۇيىقتاۋى ازداپ ادام ۇيقىسىنا كەلىڭكىرەگەنىمەن، مۇلدەم باسقا. الايدا ءپىل ءۇشىن ۇيىقتاۋ كەز- كەلگەن جاعدايدا، جاتاتىن ءسات بولماسا، تۇرعان بويدا ۇيقىعا قالعىپ كەتە بەرەتىن كورىنەدى. شاماسى جانۋارلار دا ۇيقىنى ادامنان بەتەر جاقسى كورەتىنى بايقالادى.

جاراتىلىس قۇپيالارىنا عالىمدىق زەرتتەۋلەر جاساعان سماعۇل ماحمۇتوۆ ءبىر ەڭبەگىندە: «جالپى جانۋارلاردىڭ ۇيىقتاۋ كەزىندەگى قالپى ءتۇرلى- ءتۇرلى بولادى»، - دەپ ولارعا سيپاتتاما كەلتىرەدى. مىسالى، قويان، ءتيىن، تۇلكى مەن قاسقىر، ارىستان مەن جولبارىس، كۇزەن مەن سۋسار، اق ايۋلار (كۇن جىلى بولسا)، سيىر، بۇعى، تۇيە، جايران، باسقا دا اڭدار باۋىرىن جەرگە توسەپ ۇيىقتايدى. ال مىسىق، يت، جىلقى، اقبوكەن، تيۋلەن ءبىر جاق بۇيىرىنەن جاتىپ، اياقتارىن باۋىرىنا جيناپ الادى. ايۋ، ارىستان، گوريللا، قارا كۇزەن، كەنگۋرۋ ۇيىقتاعاندا شالقاسىنان جاتادى. ءبىراق كەيبىر مايمىلدار (پاۆياندار، گيبونندار)، تۇلكى، مىسىق، ايۋ، ت. ب. جانۋار وتىرىپ تا ۇيىقتايتىن كورىنەدى.

جىلقى مەن سيىر تۇرگەلىپ ۇيىقتاي بەرەدى ەكەن، ءبىراق جەرگە جاتپايىنشا ءتۇس كورمەيدى، ال دەلفيننىڭ ۇيىقتاعاندا ميىنىڭ جارتى بولىگى ۇيقىعا كەتەدى. ءبىر بولىگى ءتۇس كورىپ جاتقاندا، ەكىنشى بولىگى ساقتىق شارالارىن قاراستىرىپ وتىرادى. دەمەك، ءتۇس كورەتىندىگى دە بەلگىلى بولسا، ونىڭ مازمۇنى كەزىندە اريستوتەلدىڭ «سۋدا، قۇرلىقتا، اسپاندا ءومىر سۇرەتىن جانۋار بولسىن، ءتۇس كورەتىنى انىق»، - دەگەن پايىمى راس بولعانى. شىندىعىندا بۇل ۇيىقتاپ جاتقانداعى جانۋارلاردىڭ قيمىل- قوزعالىسىنان- اق بايقالاتىن قۇبىلىس.

ءۇش جىل بويى ۇيىقتايتىن جاندىكتى بىلەسىز بە؟ ول ءشول ۇلۋى ەكەن. ال ۇيرەك تۇمسىقتار بولسا ۇيىقتاپ جاتقاندا بەينەبىر اڭ اۋلاپ جۇرگەندەي قيمىل- قوزعالىستا بولادى ەكەن. ۇيقىنىڭ قانشالىقتى ءوز ومىرىنە قاۋىپتى ەكەنىن بىلەتىن گۆينەيالىق بابۋين اعاشتىڭ باسىندا ءجۇرىپ ۇيىقتاعاندى جاقسى كورەدى ەكەن.

لايلەك، قۇتان، قاراتورعايلار ءبىر اياعىمەن تۇرەگەلىپ تۇرىپ، ال مالايا توتىقۇسى اياعىن كوككە كوتەرىپ ۇيىقتايدى. عالىمدار زەرتتەۋلەرى بويىنشا، كەيبىر قۇستار ۇشىپ بارا جاتىپ تا ۇيىقتاي بەرەتىن كورىنەدى. ولاردىڭ ۇيقىسىنىڭ ۇزاقتىعى بار بولعانى 10-5 مينۋتقا عانا سوزىلاتىن كورىنەدى. ءدال وسى جاعدايلار كوبىنەسە تەڭىز بەتىندەگى شاعالالار مەن جىل قۇستارىندا ءجيى كەزدەسەدى ەكەن.

دوسجان بالابەك ۇلى

«ايقىن» گازەتى