وديسسەيدىڭ ءتۇبى تۇرىك پە؟

 استانا. قازاقپارات - الەمدە گومەر شايىردى بىلمەيتىن ادام جوق شىعار. ونىڭ «وديسسەيا» ، «يليادا» داستاندارىن ءبىراز جۇرت جاتقا سوعادى.

دەسەك تە، سول داستانداردىڭ شىعۋ توركىنى تۋرالى كوپ ادام ويلانا بەرمەيدى. ەگەر زەر سالىپ وقىساڭىز، «وديسسەيانىڭ» سيۋجەتى ءوزىمىزدىڭ «الپامىس باتىردان» اينىمايدى. ول عانا ەمەس، وديسسەيگە وقيعالارى ۇقساپ كەتەتىن قازاق قيسسالارى دا بار. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ وديسسەيدىڭ قازاققا قانداي قاتىسى بولۋى مۇمكىن؟

گومەردىڭ تۋعان جەرى، قاي ەلدىڭ ادامى ەكەنى تۋرالى دا تالاس كوپ. گرەك انتولوگيالارى گومەردىڭ افينا سەكىلدى جەتى قالانىڭ بىرىندە ءوسىپ- ونگەنىن جازىپ ءجۇر. الايدا ۆ. يايلەنكو، ا. زايتسيەۆ سەكىلدى ورىس گومەرتانۋشىلارى اقىننىڭ وتانى كىشى ازيا دەگەن ءۋاج ايتادى. ءتىپتى تاريحشىلار ترويانىڭ باتىرى ەنەيدى دە كىشى ازيادان كەلۋى مۇمكىن دەگەندى ايتادى. ولاي بولۋى دا مۇمكىن. سەبەبى كەزىندە ءامىرحان بالقىبەك اعامىز «قاسقىر قۇداي بولعان كەز» كىتابىندا: «گومەر داستانى قاھارماندارى مەن باعزى تۇركىلەر اراسىندا قانداي بايلانىس بار؟ ون جىلعا سوزىلعان سوعىستان كەيىن ترويا جالىن قۇشتى. ال ونىڭ اجالدان امان قالعان قورعاۋشىلارى جان- جاققا بىتىراپ باس ساۋعالادى. ولاردىڭ اراسىندا ترويانىڭ گەكتوردان كەيىنگى باتىرى ەنەي دە بار ەدى. ەنەي جانە ونىڭ ءبىر توپ تايپالاستارى وزدەرىنە قونىس قىلار مەكەن ىزدەپ ءجۇرىپ، اپەننين تۇبەگىنەن جاڭا وتان تابادى. وسىندا ولاردىڭ ۇرپاقتارى ريم قالاسىنىڭ نەگىزىن قالايدى. ال ول كەيىن ايگىلى ريم يمپەرياسىنىڭ استاناسىنا اينالادى. مىنە، ەنەيمەن بىرگە ترويادان اپپەنينگە اۋعان وسى حالىق ەترۋستەر ەدى. ەترۋستەردىڭ اپەننينگە كىشى ازيادان قونىس اۋدارعانىن بۇگىنگى تاريح تا جوققا شىعارمايدى. كىم بىلەدى, ريمنىڭ نەگىزىن قالاعان ون ەكى تايپانىڭ باعزى تۇركى تىلىندە سويلەگەن تارماعىنىڭ وكىلى بالكىم وسى گومەر پوەماسىنداعى ەنەي - ءىناي باتىردىڭ ءوزى بولار؟ !» - دەپ جازدى. بۇل دا مۇمكىن. سەبەبى، گومەردىڭ كەيىپكەرلەرى تۇركىلەر بولۋى مۇمكىن دەگەن جورامالدار ءبىرازدان بەرى قوزعالىپ كەلەدى. ا. كوتەلنيكوۆتىڭ «تيۋركسكيە كورني گەروۆ گومەرا» ەڭبەگىندە ولاردى جەكە- جەكە جىكتەپ بەرگەن. ارەستى - ارىستان، ءاحيللدى - اشىلۋ، احەروندى - اقىر، اياكستى - اياز، گادەستى - عابباس، گانيمەدتى - عانيمات، ەلەنانى - كەلىن، لاوكووندى - لۇقمان، مەنتوردى - مەڭتورە، ناۆسيكايانى - نافيس، ءوليمپتى - ۇلى، ورەستى - ۇرىس، ءپاريستى - بارىس، رەستى - رايىس، حيروندى - قايران، ەلەكترانى - ەلەكتەۋ، ال گومەردىڭ ءوز ەسىمىن عۇمىر سوزىنەن تاراتادى.

 «گومەر كەيىپكەرلەرىنىڭ 30 پايىزىنىڭ تۇرىكشە ماعىناسى بار. نەمەسە ترويانىڭ ءوزى قازىرگى تۇركيا تەرريتورياسىندا جاتقان بولۋى عاجاپ ەمەس. وسىعان قاراپ، مىناداي قورىتىندى شىعارۋعا بولادى. «يلليادا» مەن «وديسسەيدى» تۇرىك ءتىلىن جاقسى بىلگەن ادام جازعان. نەمەسە ۆيزانتيا مەن پەلوپوننەس وسمان يمپەرياسى قۇرامىنا قوسىلۋىنىڭ الدىندا جازىلعان. كونستانتينوپولدى تۇرىكتەر العاننان كەيىن، ەۋروپاعا جەتكەن تۇرىك اڭىزدارىنىڭ نەگىزىندە جازىلعان بولۋى دا ابدەن مۇمكىن» دەيدى ا. كوتەلنيكوۆ. ترويانىڭ قازىرگى تۇركيا جەرىندە جاتقانىن ءوزىمىزدىڭ تالانتتى ميفولوگىمىز سەرىكبول قوندىباي دا جازىپ كەتكەن بولاتىن. «گرەكتەردىڭ ترويا دەپ تە، يلليون دەپ تە اتاعان ەجەلگى زاماننىڭ اتاقتى قالاسى بۇگىنگى تۇركيانىڭ سولتۇستىك- باتىس جاعالاۋىنا جاقىن جەردە ورنالاسقان» دەگەن ەدى. دەمەك، گومەر شىعارمالارىنىڭ تامىرى تەرەڭدەگى تۇرىك تاريحىمەن بىتە قايناسىپ جاتقان سەكىلدى.

 ەندى گومەردىڭ شوقتىعى بيىك شىعارماسى «وديسسەي» ەپوسىنا توقتالساق. بۇل شىعارما نەگىزىنەن يتاكا ارالىنىڭ پاتشاسى وديسسەيدىڭ باسىنان كەشكەن شىتىرمان وقيعالارىنا قۇرىلعان. ءبىر قىزىعى، «وديسسەيانىڭ» سيۋجەتى قازاق قيسسالارىندا دا كوپتەپ كەزدەسەدى. وديسسەيدىڭ جوقتىعىن پايدالانىپ ايەلى پەنەلوپاعا باسقا باتىرلار قۇدا تۇسە باستايدى. «قۇدا ءتۇسۋ» ەپيزودى ءوزىمىزدىڭ «الپامىس باتىر» داستانىندا بار. الپامىس جوقتا گۇلبارشىنعا دا ءسوز سالادى. سول سەكىلدى، «وديسسەيادا» پەنەلوپا ىشتەگى بالاسىمەن قالسا، «الپامىس باتىرداعى» گۇلبارشىننىڭ جاعدايى دا تاپ سونداي. پەنەلوپا دا، گۇلبارشىن دا جارلارىن ۇزاق كۇتەدى. ەكەۋى دە ساعىنىشىن كىلەم توقۋمەن باسادى. وديسسەي دە، الپامىس تا ءوز ەلدەرىنە جاسىرىنىپ، ءبىرى -  قاريا، ەكىنشىسى ديۋانا كەيپىندە كەلەدى. ءسويتىپ، ەكەۋى دە ءوز ساداقتارىن وزدەرى تارتادى. ەكەۋى دە قاز- قاتار نىسانادان ءدال وتكىزەدى. كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، ەكى شىعارمانىڭ سيۋجەتى ءبىر- بىرىنەن كوشىرىپ العانداي اينا- قاتەسىز قايتالانادى. ايتپاقشى، «وديسسەيدە» باتىردىڭ ۇلى تەلەماح اكەسىن ىزدەۋگە اتتانسا، مۇندا الپامىستىڭ ۇلى جادىگەر اكەسىن ىزدەۋگە شىعادى. «اكەسىن ىزدەگەن ۇل» سيۋجەتى قازاقتىڭ «عالي مەن داريعا» قيسساسىندا دا بار. مۇندا سايدىلدا دا اكەسى عاليدى ىزدەپ مەدينەگە اتتانادى. عالي مەن سايدىلدا كەزدەسىپ كۇرەسەدى. سوڭىندا ءسايدىلدا ءوز اكەسىمەن كۇرەسكەنىن ءبىلىپ، اكەسىنە قولى تيگەنىن كەشىرىلمەس كۇنا ساناپ، جەر استىنا كىرىپ كەتەدى. ايتپاقشى، «عالي مەن داريعانىڭ» وقيعا جەلىسى فيردوۋسيدىڭ «رۇستەم- زوراب» داستانىنا دا ۇقسايدى.

قايتادان وديسسەيگە ورالساق. ول پوليفەمنەن قالاي قۇتىلدى؟ تسيكلوپتىڭ جالعىز كوزىن اعىزىپ، كەيىن سەرىكتەرىمەن قويلاردىڭ اراسىنا جاسىرىنىپ قاشاتىن. ءدال وسى سيۋجەت قازاقتىڭ «بوران باتىر» قيسساسىندا بار. بۇل قيسسانى 1891 -جىلى لەپسى ۋەزى شارباقتى بولىسىنا قاراستى №10 اۋىلدىڭ تۇرعىنى وتەگەن مالدىباي ۇلى دەگەن قازاقتىڭ اۋزىنان ورىستىڭ بىلگىرى، تاريحشى- ەتنوگراف نيكولاي وستروۋموۆ جازىپ الىپ، «ەتنوگرافيچەسكيە وبوزرەنيە» جۋرنالىنا جاريالاعان. «بوران باتىر» قيسساسى: «لەپسىنىڭ ار جاعىنداعى شىبىندى تاۋىندا ءبىر قازاق اڭشىسى ءومىر ءسۇرىپتى. ونىڭ اتى بوران ەكەن. جىل سايىن كوكتەم شىعا بوران قارۋ- جاراعىن ارقالاپ، ادام اياعى باسپاعان جاققا اڭ اۋلاۋعا اتتاناتىن ادەتى بار ەدى.. .» دەپ باستالادى. ودان ءارى بوران باتىر ءتۇرلى كەدەرگىلەرگە كەزىگەدى. الدىنان نەشە ءتۇرلى قۇبىجىقتار شىعىپ، ايقاسقا تۇسەدى. اقىرىندا، جالعىزكوزدى قۇبىجىققا جولىعادى. جالعىزكوز بوراندى ۇڭگىرگە قامايدى. سول كەزدە بوران ءدال وديسسەي سەكىلدى ونىڭ جالعىز كوزىن اعىزىپ، ءبىر قويدى باۋىزداپ، سونىڭ تەرىسىن جامىلىپ ۇڭگىردەن سىتىلىپ شىعادى. وتەگەن مالدىباي ۇلى وديسسەيدى و باستان بىلمەيدى. ورىس ادەبيەتى ارقىلى ەستىدى دەيىن دەسەڭ، وستروۋموۆ ونى وزىنەن سۇراپ وتىر. تۇركى جۇرتىنا ورتاق قيسسا بولسا ءبىر ءسارى، اناۋ ايدالاداعى گرەكتىڭ ءميفى مەن قازاقتىڭ قيسساسىنىڭ اراسىندا قانداي بايلانىس بولۋى مۇمكىن؟ «وديسسەيدىڭ» وقيعالارى قازاقتىڭ «الپامىس باتىر» ، «بوران باتىر» ، «عالي مەن داريعا» داستاندارىندا كەزىگۋى نەنى بىلدىرەدى؟

م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، جازۋشى ەربولات بايات ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، الەمدىك فولكلوردا مۇنداي سيۋجەتتىك سايكەستىلىكتىڭ بولۋى زاڭدىلىق. «جادىگەر - الپامىستىڭ، تەلەماح - وديسسەيدىڭ ۇلى. ەكەۋى دە اكەلەرىنىڭ ساداعىن تارتادى. وسى سەكىلدى الەمدىك فولكلورتانۋدا جالپىعا ورتاق ون شاقتى سيۋجەت بار. وديسسەيدى ساق دالاسىنان بارعان عۇمار (گومەر) دەگەن سوقىر اقىن جازدى دەيتىن دە بولجام بار. ال ەللادالىقتار مەن كاسپي تەڭىزى جاعالاۋىندا ءومىر سۇرگەن كەمەرلىكتەردىڭ، سارماتتاردىڭ تىعىز بايلانىسى بولعان. ونى گەسيود تا جازىپ قالدىرعان. جالپى الەمدىك ميفولوگيانىڭ ءتۇبى ءبىر. ادام بالاسى سياقتى ول دا ءبىر كىندىكتەن تاراعان. دەگەنمەن توبەكوز (جالعىز كوزدى ءداۋ) بىزدەن ولارعا باردى ما، الدە گرەكتەن بىزگە كەلدى مە؟ وسى جاعى جۇمباق» دەيدى ەربولات بايات ۇلى.

توبەكوز تۋرالى دەرەكتىڭ «بوران باتىر» قيسساسىندا بارىن ايتتىق. سول سەكىلدى «قورقىت اتا كىتابىنداعى» «بيساتتىڭ (باساتتىڭ) توبەكوزدى ءولتىرۋى تۋرالى جىردا» دا توبەكوز بار. سوعان قاراعاندا، بۇل قۇبىجىق گرەكتەرگە بىزدەن بارعان بولۋى عاجاپ ەمەس. سەبەبى، عالىمداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ پىكىرى بۇل سيۋجەت نەگىزىنەن كوشپەندىلەرگە ءتان دەگەنگە سايادى. ەربولات اعانىڭ «وديسسەيدى ساق دالاسىنان بارعان عۇمار (گومەر) دەگەن سوقىر اقىن جازدى» دەگەن پىكىرىن اقىن بايبوتا قوشىم- نوعاي اعامىز دا قوشتايدى. «مۇنداي پىكىردى ورىس تىلىندە جازىلعان ءبىر ەڭبەكتەن وقىعانىم بار. وندا گومەردىڭ اتى «جيزن» (ءبىزدىڭ تىلىمىزدە « ءمىر» ، «عۇمىر» دەگەن ماعىنا بەرەدى) دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىنى جازىلعان. ال د. پ. كالليستوۆتىڭ «سيەۆەرنوە پريچەرنومورە ۆ انتيچنۋيۋ ەپوحۋ» دەگەن كىتابىندا «كەمەر» اتاۋى ايگىلى بەحيستۋن جازبالارىندا «گيمير» دەپ تاڭبالانسا، بيبليادا ول «گومەر» دەپ جازىلعان دەيدى. بۇل اتاۋلاردى دا جاي عانا دىبىستىق ۇقساستىقتار دەپ قاراۋعا بولمايدى. جاقىندا ماقسات بايلى دەگەن ازامات ماعان «يليادا گلازامي تيۋركولوگا» اتتى كىتابىن سىيلادى. سول كىتاپتا گومەر داستانىندا قولدانىلعان تۇراقتى تىركەستەر مەن قازاق فولكلورىنداعى قىرۋار سايكەستىكتەر جونىندە قىزىقتى پىكىرلەر بار» دەيدى بايبوتا اعا قوشىم- نوعاي.

شىعارمالاردا سيۋجەتتىك سايكەستىلىكتىڭ بولۋى بۇلاردىڭ ءبىر تامىردان تاراعانىن بىلدىرمەي مە؟ 1890 -جىلدارداعى «ەتنوگرافيچەسكيە وبوزرەنيە» جۋرنالىندا گ. پوتانيننىڭ «گرەچەسكي ەپوس ي وردىنسكي فولكلور» دەگەن ماقالاسى جاريالانعان. سول ماقالادا گرەك اڭىزدارىنىڭ شىعۋ تەگىن وردالىق داستاندارمەن، سونىڭ ىشىندە موڭعول اڭىزدارىمەن بايلانىستىرادى. گ. پوتانين بۇل اڭىزدار ازياعا ەۋروپادان كەلگەن دەگەن مىسال كەلتىرەدى. ال كەرىسىنشە بولسا شە؟ ازيادان ەۋروپاعا بارۋى دا مۇمكىن عوي. مىسالى، يتاليان پروزاسىنىڭ ەسكەرتكىشى - «نوۆەللينو» شىعارمالار جيناعىندا قازاقتىڭ ءبىراز اڭىز- اڭگىمەلەرى بار ەكەن. جيناقتا قازاقتىڭ «اياز ءبي» ەرتەگىسىنەن اينىمايتىن شىعارما جاريالانىپتى. مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ «نوۆەللينو» XIII- XIV عاسىرلاردا جارىققا شىقتى. 1300 -جىلدارداعى كىتاپتا «اياز ءبيدىڭ» جۇرگەنىن قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟ «اياز بيگە» «نوۆەللينودا» «ارابتان كەلگەن كەزبە سيۋجەت» دەگەن سىلتەمە بەرىلىپتى. دەمەك، ول ەرتەگى ورتا عاسىرلاردا بىزدەن اراب دالاسىنا بارعان بولۋى كەرەك. ارينە، فولكلورتانۋ عىلىمىندا كوشپەلى سيۋجەتتىڭ بولۋى زاڭدى. دەگەنمەن، بۇل سالانى زەرتتەي تۇسكەن دۇرىس سەكىلدى. «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپ اتاسى مايقى ءبي» دەگەندەي، بۇلار حالىقتاردى، ۇلتتاردى ۇيىستىراتىن قادام بولۋى مۇمكىن. ەندەشە، قيسسا- داستانداردىڭ تامىرىن تاۋىپ، بۇعان عىلىمي نازار اۋدارعان ءجون سەكىلدى.

 

سەرىكبول حاسان

«ايقىن»