تورەمۇرات باتىر مەن ونىڭ سۇيىكتىسى قىز داناي تۋرالى اڭىز
ەكى عاشىقتىڭ باسىنان وتكەرگەندەرى تۋرالى "اق جايىق" باسىلىمى تولىعىراق جازىپتى.
ون ەكى اتا باي ۇلىنىڭ تاز رۋىنان شىققان بەلگىلى باتىر تورەمۇرات 1821 -جىلى قازىرگى اتىراۋ وبلىسى جىلىوي اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. اڭىزعا سەنسەك، تايلىبەكتىڭ بايبىشەسى وسى بالاسىنا جەرىك بولعاندا ەكى جىلاندى قاتار جەگەن ەكەن. اكەسى كورىپكەلگە بال اشتىرعاندا: «ايەلىڭ ماڭدايى جاۋدان قايتپايتىن ۇل تابادى، اتىن تورەمۇرات قويارسىڭ» دەپتى. ايتقانداي، دۇنيەگە شەكەسى تورسىقتاي ۇل كەلەدى. تورەمۇرات جاس كەزىنەن بالۋان، دومبىراشى، مەرگەندىگى ءوز الدىنا، شەبەر نايزاگەر بولىپ ەر جەتەدى. ءبىر جولى جورىقتا كەلە جاتقاندا قاسىنداعى قوسشىلارى جەردەن كوتەرىلە ايبات شەگە ىسقىرىپ تۇرعان جىلاندى كورىپ، شوشىپ تۇرىپ قالادى. بۇل جىلاننىڭ ۋى تيسە مال بولسىن، ادام بولسىن، سەسپەي قاتادى ەكەن. سوندا الدا كەلە جاتقان تورەمۇرات قايمىقپاستان جىلاننىڭ قاسىنان وقتاي زۋلاپ وتە شىعادى. قاسىنداعىلار قاراسا، نايزانىڭ ۇشى قادالعان جىلان جان ءتاسىلىم ەتكەن ەكەن. تاز رۋىنىڭ وتەن، نارىنباي باتىرلارىمەن ۇزەڭگىلەس سەرىك بولعان باتىر كەزىندە تۇرىكپەن الاماندارىنا جانە رەسەي وتارشىلارىنا قارسى كۇرەسەدى.
كوركىنە اتتىلى بۇرىلىپ قالار اسقان سۇلۋ داناي قىز بولسا (كەيىن قىز داناي اتالىپ كەتەدى) سوزگە شەشەن، اقىلدى بولىپ وسەدى. ونىڭ سۇلۋ كوركىنە قىزىقپاعان جىگىت كەم. تورەمۇراتقا العاش كەزدەسكەندە ارۋ قىز بەسىكتەن قيتاربايعا ايتتىرىلىپ قويىلعان ەكەن. سوڭىنا دەيىن بىرگە بولا المايتىندارىن تۇسىنسە دە، ەكى عاشىق كەزدەسە بەرەدى. ەل اۋزىندا قىز دانايدىڭ باتىردى العاشقى سىناۋى بىلاي بولعان دەسەدى: بىردە باتىر نوكەرلەرىمەن اۋىلىنا كەلگەندە قۋ قىز جىگىتتى سىناماق بولىپ ىستىق سۋعا تولى قۇماندى ءوزى الىپ، قوناقتارعا قۇيماق بولادى. نوكەرلەرى ىستىق سۋ تيگەندە شىداي الماي، قولدارىن جالما- جان تارتىپ الادى. كەزەك تورەمۇراتقا كەلەدى. قىز ىستىق سۋ تولى قۇماننان سۋ قۇيىپ تۇر، ال باتىر ەش سىر بىلدىرمەي، تۇك بولماعانداي بەيقام كۇيدە كوزىن قىزعا قاداپ، قولىن جايباراقات جۋىپ وتىرا بەرىپتى دەسەدى.
جاستاردىڭ قوسىلساق دەگەن ارمانى اياق استى بولىپ، قىز دانايدىڭ اتاسى ءالبابا اقساقال كوپ ۇزاماي دۇنيە سالادى. قارسىلىعىنا قاراماي قىزدىڭ جۇرتى قىز دانايدى جىلاتىپ، ەرىكسىز قيتاربايعا ايەلدىككە بەرىپ جىبەرەدى. اقىرىندا تورەمۇرات قيتاربايمەن ارا اعايىندىقتى ىسىرىپ تاستاپ، قىز دانايدى ءبىر تۇندە الىپ قاشادى. ەكى اۋىل اراسىندا الاۋىزدىق پايدا بولىپ، دۇرلىگىسكە تۇسەدى. اعاسىنىڭ نامىسىن قورعاعان قيتاربايدىڭ ءىنىسى اتقا قونىپ، قاسىنا جىگىتتەردى ەرتىپ بارىپ، تورەمۇراتتىڭ ەلىن شابادى. ۇرىس كەزىندە قيتاربايدىڭ ءىنىسى باتىردىڭ قولىنان قازا تابادى. «قىز دانايدىڭ قىرعىنى» دەگەن تاريحتا قالىپ قويعان وسى وقيعا بولاتىن.
ءبىراق جاستار ەلدە ۇزاق تۇرا المايدى. الاۋىزدىقتان ەلدەن ءالسىن-ءالى تىنىشتىق كەتەدى. ويلانا كەلە، تورەمۇرات پەن قىز داناي ەل باسىلىپ، تىنىشتالعانشا ۋاقىتشا كەتۋدى ويلاپ، تۇركىمەنستانعا بارىپ بوي تاسالايدى. ءبىراق بۇل دا ۇزاققا بارمايدى. اقىلىنا كوركى ساي قىز دانايدى كورگەن تۇركىمەندەردىڭ كوڭىلى بۇزىلا باستايدى. اقىلسىماقتارى تورەمۇرات باتىردى ءولتىرىپ، جەسىرىن ءوز باتىرىنا الىپ بەرمەك بولىپ كەلىسەدى. «تۇركىمەندەردىڭ بۇل ويلارىن سەزىپ قالعان باتىر ايەلىن الىپ ءبىر تۇندە قاشىپ كەتەدى، - دەپ اڭگىمەلەيدى «قىز داناي»، «الاشقا اتى جايىلعان تورەمۇرات» كىتاپتارىنىڭ اۆتورى، تاريحشى- ولكەتانۋشى امانعالي ءامىرجانوۆ. - ءبىراق مۇنى ءبىلىپ قالىپ، ارتىنشا قۋعىنشى شىعىپ، قۋىپ جەتەدى. كەسكىلەسكەن ۇرىس بولادى. جالعىز ءوزى جاۋلارىنا قارسى تۇرعان تورەمۇرات باتىر كۇيكەن تاۋىندا قازا تابادى. بۇل شامامەن 1845 -جىل ەدى. باتىردى ءولتىرىپ، قىز دانايدى تۇركىمەندەر ەلىنە الىپ كەتەدى. نەگىزى قىز داناي سول كەزدە جۇكتى بولعان دەسەدى. ونى بىلگەن تۇركىمەندەر قىز دانايدى ۇرىپ- سوعىپ، بالاسى بويىنان ءتۇسىپ قالادى. قىز داناي سول كەزدە تۇركىمەن باتىردىڭ سايگۇلىكتەرىن باپتاۋدى سۇراپ الادى. ءسويتىپ، اتتاردى ابدەن جاراتا ءجۇرىپ، ءبىر تۇندە ەلىنە قاراي قاشادى. ادايلارعا بارىپ پانا تۇتىپ، ار جاعىندا تۋعان جەرىنە جەتەدى. قىز داناي ويلانا كەلە ەلدىڭ اۋىزبىرشىلىگىن، ىنتىماعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءوزىن امالسىز قيتاربايعا قيادى. قيتاربايدان ءبىر ۇل تاپقان دەسەدى».
قازىر بەينەۋ قالاسىنان تورەمۇرات باتىردىڭ اتىنا كوشە بەرىلگەن. سونىمەن قاتار، باتىردىڭ تۋىستارى 2006 -جىلى وعان ارناپ مازار تۇرعىزا باستاعان.
