ماڭ دالادا جىلاندارمەن بىرگە تۇرعان وتباسى يەسى بۇگىندە ەل تانىعان اتبەگى
اۋىل اكىمى ماناربەك سۇندەتوۆ ءوز ىسىنە مۇقيات، تىندىرىمدى، تۇرعىنداردىڭ مۇڭ- مۇقتاجدارىنا ورتاقتاسا الاتىن ىسكەر ازامات سەكىلدى اسەر قالدىرىپ ەدى. سول تۇيسىگىمىز الداماپتى. كەيىنىرەك تە ونىڭ جاقسى ىستەرىنە قانىققان ەدىك. ءبىز سول جولى ماناربەككە كەلگەن شارۋامىزدىڭ ءتۇپ- توركىنىن بىلايشا جەتكىزدىك.
- اۋىلىڭدا ەڭبەگىمەن ەلەنىپ جۇرگەن قانداي ادامدار بار؟ ولار قانداي كاسىپپەن شۇعىلدانادى؟ اتى- جوندەرىن اتاشى. گازەت بەتىندە كورسەتەيىك، ولاردى وزگەلەرگە ۇلگى- ونەگە ەتەيىك.
بۇل ساۋالىمىزعا ول كوپ ويلانعان جوق. ءاپ- ساتتە اق- ادال ەڭبەكتەرى ارقىلى ءوز شارۋالارىن تاپ- تۇيناقتاي ەتىپ، كاسىبىن ناسىبىنە اينالدىرىپ وتىرعان ءبىراز ادامداردىڭ ەسىمدەرىن اتادى.
- ۋاقىت دەگەننىڭ ءوزى تىعىزداۋ عوي. مىنا سەندەرمەن كورشىلەس جانىبەك اۋدانىنا قاراي جول ءجۇرىپ بارا جاتقان جايىمىز بار. سولاردىڭ ىشىنەن بىرەۋىنە سوعىپ، شارۋاسىنىڭ جاي- كۇيىمەن تانىسىپ كەتۋگە بولادى، - دەدىك ونىڭ سۇراۋلى جۇزىنە بارلاي كوز تاستاپ.
- ەندەشە، «ەركىن» شارۋا قوجالىعىنىڭ جەتەكشىسى نۇرلان نۇعمانوۆتىڭ قىستاعىنا قاراي اتباسىن بۇرۋلارىڭىزعا بولادى. تۇرعان جەرى «قامىستىكول» دەپ اتالادى. سىزدەردى ءوزىم باستاپ الىپ بارامىن.
جول مۇراتى - جەتۋ دەگەندەي، بوگەلمەستەن «قامىستىكولگە» قاراي ءجۇرىپ كەتتىك. ءبىز بارعاندا نۇرلان العاشقى ءتول بەرىپ جاتقان قويلاردىڭ قاسىندا ءجۇر ەكەن. قاسىنداعى كومەكشى جىگىتتەرمەن بىرگە جاس تولدەردى ارنايى ورىندارعا بولەك ورنالاستىرىپ قويىپتى. سودان كەيىن اشىق اۋلادا تۇرعان قۇلىندارعا باستاپ باردى. ءسۇپ- سۇيكىمدى قۇلىندار مىنالار كىمدەر دەگەندەي ۇركە قاراسا، اعاشقا بايلاۋلى تۇرعان پىلدەي الا وگىز دە كوزىن الارتىپ تۇرا بەردى. شاماسى، التى اي جاز ارباعا تيەلگەن ءشوپتى تاسىپ بولىپ، ەندى دامىلداعان شاعىندا مازامىزدى العان مىنا ەرىككەندەر كىمدەر دەيتىندەي كورىنەدى.
جابىق قورادا تۇرعان جاس بۇزاۋلار دا جەتىلىپ قالىپتى. ءدال وسى ساتتە اۋلا- قورانىڭ ءسانىن كەلتىرەتىن مال جانە ونىڭ تولدەرى ەكەندىگىنە تاعى ءبىر كوزىمىز جەتكەندەي كۇي كەشتىك. وسىنداي ۇلكەن شارۋانى دوڭگەلەتىپ وتىرعان قىرىقتىڭ قىرقاسىنا دا ىلىگە قويماعان نۇرلاندى اڭگىمەگە تارتتىق. ول ەڭبەك جولىن كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراپ جاتقان ۋاقىتىندا شوپاننىڭ كومەكشىسى بولىپ باستاپتى. مال مەن تەحنيكانىڭ ءتىلىن بەس ساۋساعىنداي مەڭگەرگەن اكەسىنەن كوپ نارسە ۇيرەنىپتى. توقسانىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندە باستالعان جەكەشەلەندىرۋ ناۋقانى كەزىندە ونىڭ ۇلەسىنە ون بەس ءىرى قارا جانە جەتپىس قوي ءتيىپتى. ءبىردى ەكى ەتە بىلەتىن شارۋاقور جىگىت وسى مالمەن «ەكپىن» شارۋا قوجالىعىن قۇرىپتى. «سول جىلى وسى «قامىستىكول» قىستاعىنا كوشىپ كەلدىم» دەدى ول بىزگە.
العاشقى ءتىل قاتىسۋدان اڭعارعانىمىز، ول كەزدە نۇرلان زايىبى سالتاناتپەن وتباسىن جاڭا قۇرعان كەزى ەكەن. جاسى جيىرما ۇشتە. تۇلا بويى تۇڭعىشتارى ءالى ءبىر جاسقا دا تولماپتى. كوپتەن بەرى ادام اياعى باسپاعان «قامىستىكول» قىستاۋى قاڭىراپ بوس جاتىر ەكەن. ءبىراز جىل يەسىز قالعاندىقتان ابدەن ازىپ- توزىپتى. وسى جەردە تۇنەپ شىققاننان كەيىنگى العاشقى تاڭ ولاردىڭ ەسىندە ۇمىتىلماستاي بولىپ ساقتالىپ قالىپتى. بۇلاي بولاتىن سەبەبى، بۇل ەسكى قىستاۋ وردالى جىلان مەكەندەگەن ورىن بولىپ شىعادى. نۇرلان مەن سالتانات تاڭەرتەڭ ۇيقىلارىنان ويانسا، تەرەزەنىڭ جاقتاۋلارىندا، تەكشەلەپ قويعان باسى ارتىق توسەك- ورىننىڭ استىندا ءيىرىلىپ، سوزىلىپ، ءبىر- بىرىمەن ايقاسىپ جاتقان جىلانداردى كورەدى.
- سالتانات، سەن جىلانداردان شوشىما، ۇرەيلەنبە. ءبىز تيىسپەسەك، ولار بىزگە وزدىگىنەن تيىسپەيدى. شاقپايدى دا. قالعانىن تاعى كورە جاتارمىز، - دەپ وتباسى يەسى ەڭ الدىمەن جاس كەلىنشەگىن ۇرەيلەندىرىپ، قورقىتىپ الماۋدىڭ قامىن جاسايدى. راسىندا دا، جىلانداردى كورگەندە شىڭعىرىپ جىبەرە جازداعان سالتانات ءارى- بەرىدەن سوڭ سابىرلى كۇيگە تۇسە باستايدى.
نۇرلاننىڭ بۇلاي دەۋىنىڭ دە سەبەبى بار ەكەن. ويتكەنى، ول ءسابي- بالا كەزىندە اتاسى ەلەمەسپەن بىرگە ايدالادا ات- اربانىڭ ۇستىندە كەلە جاتىپ وردالى جىلاننىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپتى. سالتاناتقا ايتقانى اتاسىنان قالعان وسيەت ەكەن. وردالى جىلانعا تيىسۋگە بولمايتىن سەبەبى - ولار وتە كەكشىل كەلەتىن كورىنەدى. الايدا، ادام پسيحولوگياسى وتە تۇسىنىكسىز، قىزىق كەلەدى ەمەس پە؟ ! كىم- كىم دە بولماسىن جىلانداردى كورگەن كەزدە ونى الىستان تاس كەسەكتەپ قۋىپ ءجۇرىپ قالايدا ءولتىرۋدىڭ قامىن جاسايدى.
جىلاندار دا تابيعاتتىڭ ءوزى جاراتقان تىرشىلىك يەسى ەمەس پە. ادامدار ونى ولتىرەيىن دەگەن ويمەن ءتيىسىپ جاتسا، ارەكەت جاساماي قالايشا سىلقيا سالادى. سوندىقتان، جىلاندار دا تابانعا تاپتالماي، وزىنە ءتونىپ تۇرعان ءولىم قاۋپىنەن قۇتىلۋدىڭ قارەكەتىنە كىرىسەدى. وسىلايشا، وزىنە تونە تۇسكەن ادامدارعا بويىنداعى ۋىن شاشۋعا جانتالاسا ۇمتىلادى. حايۋانداردىڭ دا وزدەرىنە تونگەن قاۋىپتەن قۇتىلۋعا ۇمتىلۋى - تابيعي قۇبىلىس.
وسى كەزگە دەيىن ادامدار ءۇشىن جۇمباق ءارى ۇرەيلى بولىپ كەلگەن جىلانداردىڭ تىرشىلىگىمەن اينالىسىپ جۇرگەن بيولوگ عالىمدار بۇلاردى كيەلى جاندىكتەر قاتارىنا قوسادى. ءارى جىلانداردىڭ كيەلى بولىپ ەسەپتەلۋىنىڭ باستى ءبىر سەبەبى - جورعالايتىن اياقتارىن بايقاتپاۋىندا. ادامدارعا وزدىگىنەن تيىسپەۋىندە. ولاردى ولتىرەتىن - ادامداردىڭ وزدەرى. ارينە، جىلاننىڭ سىرتقى ءتۇرى وتە سۇستى كەلەدى. وزىنە قاتەر تونگەن تۇستا ءزار، ۋ شاشۋ ءۇشىن جاراتىلعان سۇيرىكتەي ءتىلى تىپتەن قورقىنىشتى. بۇعان قاراپ ۇرەي مەن قورقىنىشقا بوي الدىرۋعا بولمايدى، - دەيدى جىلاندارمەن بىرگە تۇرعان وتباسى يەسى نۇرلان نۇعمانوۆ. ءبىز وسىدان كەيىن جۋرناليستىك اۋەستىكپەن وعان تاعى دا بىرنەشە ساۋالدار تاستادىق.
- نۇرلان، سونىمەن نە بولدى؟ ودان كەيىن دە جىلاندارمەن بىرگە تۇرا بەردىڭدەر مە؟
- سولاي دەۋگە دە بولادى. ءۇش كۇننەن كەيىن كورگە دە ۇيرەنەدى دەگەندەي، بىرەر كۇن وتكەن سوڭ ەسىك جاقتاۋىنداعى، ءۇيدىڭ بۇرىشى مەن كورپە استىنداعى ۇيلىعىپ جاتقان جىلاندارعا كوزىمىز ۇيرەنە باستادى. مىنا وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعان، اتقا ءمىنىپ جۇرگەن بالام سول كەزدە ءبىر جاسقا دا تولا قويماعان ءسابي ەدى. قازىر ونى جىلاندارمەن بىرگە ۇيىقتاعان باتىر دەپ ازىلدەيمىن.
بۇدان كەيىن جىلاندار حيكاياسىنا بايلانىستى اڭگىمە تومەندەگىشە جالعاستى.
- سىزگە وتىرىك، ماعان شىن دەگەندەي بولدى- اۋ مۇنىڭ ءوزى. قالاي دەگەندە دە جىلاندار تۋعان ناعاشىلارىڭ ەمەس قوي. ولارمەن قاشانعى بىرگە تۇرا بەرمەكسىڭدەر. حالقىمىزدىڭ سالت- داستۇرىندە جىلاننىڭ باسىنا اق قۇيىپ الاستاتىپ شىعارادى دەگەن قاعيدا بار ەدى. الدە وسى ءتاسىلدى قولداندىڭدار ما؟
- جوق، ولاي جاساعان جوقپىز. بۇلاي ىستەۋ ويىمىزعا كەلمەپتى. ايتسە دە، ءبىر كۇنى كوزىمىز ۇيرەنىپ قالعان جىلاندار وزدىگىنەن وزدەرى قونىس اۋدارىپ، كورىنبەي كەتتى.
- مۇنىڭ سىرى نەدە دەپ ويلايسىز؟
- اتام ىلعي بىلاي دەپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى. بالام، ەرتەڭ سەن دە ءوسىپ، ەرجەتىپ، ۇلكەن جىگىت بولاسىڭ. سول كەزدە ەسىڭدە بولسىن. جىلقى جۇرگەن جەردە جىلان بولمايدى. ءتىپتى، جىلقىنىڭ ءوزى تۇرماق، ونىڭ تەرى سىڭگەن قامشى، ەر- توقىم، جۇگەن، ات- ابزەلدەرىنە دە جولامايدى. سوندىقتان دا، ءار قازاقتىڭ ءۇيىنىڭ تورىندە قامشى ءىلۋلى تۇرسا، بوساعادا ەر- تۇرمان جاتقان. ومىردەن كورگەنى مەن كوڭىلگە تۇيگەنى كوپ اتامنىڭ وسى سوزدەرى قۇلاعىمدا قالىپ قويىپتى. مەن دە وسىلاي ىستەدىم.
جىلقى دەمەكشى، نۇرلان نۇعمانوۆ بۇگىندە ەن دالانى ات تۇياعىنىڭ دۇبىرىنە تولتىرىپ جۇرگەن اتبەگى ەكەنىن دە ايتا كەتكەننىڭ ارتىقشىلىعى جوق. ونىڭ باپتاعان سايگۇلىكتەرى قازىرگى كۇنى اۋداندىق، وبلىستىق جانە رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە وتكىزىلىپ جۇرگەن ات بايگەلەرىنەن جۇلدەلى ورالىپ ءجۇر. بۇل سايگۇلىكتەر مەن تۇلپارلاردىڭ ءبارى دە قازاقتىڭ كادىمگى جابى تۇقىمداس جىلقىلارى ەكەن. نۇرلاننىڭ ايتۋىنشا، تەك بايگە اتتارىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، اتقا وتىراتىن شاباندوزداردى دا بالا كەزدەن داعدىلاندىرۋدىڭ پايداسى كوپ كورىنەدى. اتتىڭ سىرى يەسىنە ءمالىم دەگەندەي، تۇلپار مەن شاباندوز بالا ءبىر- ءبىرىنىڭ جاي- كۇيىن بىلسە - بايگەدەن وزا شابۋدىڭ ءبىر سىرى وسىندا.
نۇرلان نۇعمانوۆتىڭ تاعى ءبىر قۇپيا سىرىن بىزگە ارىپتەسىمىز، كازتالوۆ اۋداندىق «اۋىل ايناسى» گازەتىنىڭ رەداكتورى سەرىك جۇماعاليەۆ جەتكىزدى. ونىڭ ايتۋىنشا، اتبەگى بايگەدەن ءوزى باپتاعان سايگۇلىكتەرى وزىپ كەلگەندە بەرىلەتىن ۇلكەندى- كىشىلى سىيلىقتاردى ءوزى يەلەنبەي، شاباندوز بالالارعا بەرىپ نەمەسە ولاردىڭ اتا- انالارىنا اتايدى ەكەن. وسى ارادا بۇل سىيلىقتاردىڭ ۇلكەنى، ادەتتە، اۆتوكولىك بولىپ كەلەتىنىن دە ايتا كەتكەن ءجون.
مارتتىك، ازاماتتىق، باتىلدىق جانە جومارتتىق دەپ وسىنى ايتىڭىز.
تەمىر قۇسايىن،
«ەگەمەن قازاقستان» .
باتىس قازاقستان وبلىسى،كازتالوۆ اۋدانى،بوستاندىق اۋىلى.
