بيىلدان باستاپ كۇشىنە ەنگەن د س ۇ مۇشەلىگىنىڭ ارتىقشىلىقتارى قانداي؟
19 جىلعا جالعاسقان كەلىسسوزدەن سوڭ قازاقستان الەمدىك ساۋدانىڭ كورىگىن قىزدىراتىن الپاۋىت ۇيىمنىڭ تولىققاندى 162- مۇشەسى رەتىندە بىلتىرعى جەلتوقسان ايىندا رەسمي قابىلداندى.
1996 -جىلى ايقىندالعان سىرتقى ساياساتتاعى باسىمدىققا 20 جىلدان سوڭ، ياعني 2016 -جىلدىڭ 1 - قاڭتارىنان قول جەتكىزىپ وتىرمىز. مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ كەلىسسوزدەردىڭ ءساتتى اياقتالعانىن تاريحي ماڭىزدى وقيعا رەتىندە باعالاپ: «ەلىمىز اسا ماڭىزدى تاعى ءبىر تاريحي وقيعا قارساڭىندا تۇر. ءبىز دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرۋ جونىندەگى كەلىسسوزدەردى تابىستى اياقتادىق. د س ۇ- عا مۇشە بولۋ - كۇللى قازاقستاننىڭ جەمىسى. بۇل - ەلىمىزدىڭ جاھاندىق ەكونوميكانىڭ بولىنبەس بولشەگى رەتىندە مويىندالۋىنىڭ ايعاعى» دەگەن بولاتىن.
جالپى حالىقارالىق ساۋدا- ساتتىق ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، تاۋەلسىز قازاقستان ءوزىنىڭ وتكەن تاريحىندا اشىق ەكونوميكالىق ساياسات ۇستانىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە ءبىرقاتار جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى. ەكونوميكامىزدىڭ قۇرىلىمى دا ايتارلىقتاي وزگەرىسكە ۇشىرادى. قازاقستاننىڭ جان باسىنا شاققانداعى جالپى ىشكى ءونىمى دە ورتالىق جانە شىعىس ەۋروپا ەلدەرىنىڭ دەڭگەيىمەن تەڭەستى. سىرتقى ساۋدا كولەمى 120 ميلليارد دوللاردان اسسا، قازاقستان الەمنىڭ 185 مەملەكەتىمەن ساۋدا- ساتتىقتى جولعا قويعان. سونىڭ ىشىندە سىرتقى ساۋدا اينالىمىنىڭ 90 پايىزدان استامى دا ءوزىمىز جاڭا مۇشە بولىپ وتىرعان د س ۇ ەلدەرىنە تيەسىلى ەكەن. بۇدان بولەك، قازاقستان بيزنەستى وركەندەتۋ ىسىنە دە بەلسەنە دەن قويدى. ماسەلەن، بىلتىرعى جىلى قازاقستان الەمدەگى 189 ەل ەكونوميكاسى ىشىندە 41- پوزيتسياعا ورنىقتى. «Doing Business» رەيتينگىندە ەلىمىز بيزنەستەگى رەفورمانى مەيلىنشە كوبىرەك جۇزەگە اسىرعان مەملەكەت رەتىندە اتالدى. دۇنيەجۇزىلىك بانك قازاقستاندا جۇرگىزىلىپ وتىرعان رەفورمالاردىڭ بيزنەستى جاقسارتقانىن اتاپ وتەدى. وسىنداي اۋقىمدى جۇمىستار ناتيجەسىندە قازاقستان ينۆەستيتسيالار ءۇشىن ەڭ قولايلى ەلدەردىڭ ءبىرى رەتىندە مويىندالدى.
وسىنداي جاعدايدا د س ۇ مۇشەلىگىنە قابىلدانىپ، حالىقارالىق ەرەجەلەرگە ساي ساۋدا جاساۋ ەلىمىزگە نە بەرەدى دەگەن ماسەلەگە توقتالساق. جالپى د س ۇ- نىڭ باستى ەرەكشەلىگى - مۇشە مەملەكەتتەر وزدەرى جاۋاپكەرشىلىككە العان ورتاق قاعيداتتى ۇستانىپ، ساۋدا- ساتتىقتا بىركەلكى تارتىپتەر ءبارى ءۇشىن بىردەي قولدانادى. بۇنىڭ مەملەكەتتەر، الپاۋىت ترانسۇلتتىق كومپانيالاردان باستاپ قاراپايىم حالىق ءۇشىن دە ماڭىزى زور. ويتكەنى، ۇيىم اياسىندا ساۋدا تەتىگى اجىراتىلىپ، تاۋارلار بەلگىلەنگەن ءتارتىپ شەڭبەرىندە ەركىن اينالادى، سونىڭ ناتيجەسىندە باسەكەلەستىك كۇشەيىپ، باعا مەن ساپادا وزعاندار دۇنيەنىڭ ساپىرىلىسقان ساۋداسىندا «كىرپىش بولىپ» قالانا الادى.
سوسىن د س ۇ - ەلدەر اراسىنداعى ەركىن ساۋدا مەن اشىقتىق قاعيداتتارىن باسشىلىققا الاتىن، مۇشە مەملەكەتتەرى ارقىلى حالىقارالىق ساۋدا ەرەجەلەرىن ەندىرۋگە ارنالعان حالىقارالىق ۇيىم. نەگىزگى ماقساتى ءبىرىڭعاي ساۋدا جۇيەسىن قۇرۋ بولىپ تابىلاتىن ۇيىم كوپجاقتى كەلىسسوزدەر بويىنشا قاتىسۋشى- مەملەكەتتەرمەن ءوزارا كەلىسىلگەن قاعيداتتاردى باسشىلىققا الىپ، مەملەكەتتەردىڭ ءبىر- بىرىمەن ادىلەتتى جانە ەركىن باسەكەلەستىك شارتىندا ساۋدا جاساسۋىن قولدايدى ءھام سوعان جاعداي جاسايدى. ۇيىم شەڭبەرىندە اشىقتىق قاعيداتى دا قاتاڭ قارالادى. ايتا كەتەرلىگى، دسۇ ەرەجەلەرى ساياساتتان تىس، تەك قانا ساۋدا- ەكونوميكالىق مۇددەلەر مەن ماسەلەلەردى رەتتەيدى. ونىڭ باستى ماقساتى قانداي دا ءبىر بولسىن ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋ ەمەس، تەك قانا حالىقارالىق ساۋدانىڭ جالپىعا ورتاق قاعيداتتارىن بەلگىلەۋ بولىپ تابىلادى.
دەكلاراتسياعا سايكەس د س ۇ جۇمىسى نەگىزىنەن ءبىرقاتار قاعيداتتارعا ارقا سۇيەيدى. اتاپ ايتقاندا، ولار، ءبىرىنشى - جالپىعا ورتاق تەڭ قۇقىلىق. بۇل رەتتە د س ۇ- نىڭ بارلىق مۇشەلەرى ءبىر- بىرىنە ساۋدادا نەعۇرلىم قولايلى جاعدايدى ۇسىنۋى ءتيىس. مۇنىڭ ءوزى د س ۇ- نىڭ ءبىر مۇشەسىنە بەرىلگەن پرەفەرەنسيالار قالعان بارلىق مۇشەلەرىنە دە ورتاق ەكەندىگىن بىلدىرەدى. ياعني، ساۋدا- ساتتىقتا «ۇلكەن كىشى مەملەكەت» دەگەن بولمايدى، ەلدەردىڭ ءبارى تەڭ قاعيداتقا مويىنسۇنادى.
ەكىنشى - ءوزارا ارەكەتتەستىك. وسى بويىنشا ەكىجاقتى ساۋداداعى شەكتەۋدى ازايتۋ جونىندەگى بارلىق ارەكەت ەكىنشى تاراپتان دا قولداۋ تاۋىپ، ءوزارا ارەكەتتەستىككە اينالۋى ءتيىس.
ۇشىنشىدەن، اشىقتىق نەمەسە مولدىرلىك. بۇعان سايكەس، د س ۇ مۇشەلەرى ءوزىنىڭ ساۋدا ەرەجەلەرىن تولىقتاي جاريالاۋى جانە ونىڭ د س ۇ- نىڭ باسقا مۇشەلەرىنە بەرىلگەن اقپاراتتار ءۇشىن جاۋاپ بەرەتىن ورگاندارى بولۋى ءتيىس.
ءتورتىنشى - قولدانىستاعى مىندەتتەمەلەردى قۇرۋ. بۇل رەتتە مۇشە ەلدەردىڭ ساۋدا تاريفتەرى جونىندەگى مىندەتتەمەلەرىن ەلدەردىڭ ءبىر- بىرىمەن ءوزارا قارىم- قاتىناسى ەمەس، نەگىزىنەن العاندا، د س ۇ- نىڭ باستى ورگاندارى رەتتەيدى. ال قانداي دا ءبىر ەلدىڭ ناقتى سەكتورىندا ساۋدا جاعدايدى ناشارلاتىلاتىن بولسا، وسىدان زارداپ شەككەن جاق باسقا سەكتورلاردان وزىنە وتەماقى تالاپ ەتە الادى. بەسىنشىدەن - قورعانىس «قاقپاقشالارى». بۇعان سايكەس، كەيبىر جاعدايلاردا ۇكىمەت ساۋدا شەكتەۋلەرىن ەنگىزە الادى. د س ۇ كەلىسىمى ونىڭ مۇشەلەرىنە تەك قورشاعان ورتانى قورعاۋدا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، ادامدار دەنساۋلىعىن ساقتاۋدا، جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردى قورعاۋدا دا شارالاردى قولدانۋعا مۇمكىندىكتەر بەرەدى.
توق ەتەرى د س ۇ ارقىلى مۇشە مەملەكەتتەردە وندىرىلگەن ساپالى ءارى باعاسى باسەكەلەسە الاتىن تاۋار ءوز يەسىن تابادى. سوندىقتان دا، جاھاندىق ۇيىمنىڭ قاتارىنا قوسىلعان قازاقستان ءۇشىن بۇل جول دامۋدىڭ داڭعىلى عانا ەمەس، ۇلكەن سىناقتار الاڭى ەكەنى بەلگىلى. سونداي- اق، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمىنا ۇمتىلاتىن ءارى الەمنىڭ وزىق وتىز مەملەكەتىنىڭ قاتارىنا ەنۋدى ستراتەگيا رەتىندە ايقىنداعان قازاقستان ءۇشىن د س ۇ اياسىندا دامۋ اسا ماڭىزدى. ويتكەنى، ورتاق ساۋدا جۇيەسىندەگى مۇمكىندىكتەر مەملەكەتتەردىڭ بەلسەندىلىگىنە عانا ەمەس، وتاندىق بيزنەستىڭ، قازاقستاندىق ءوندىرىستىڭ باسەكەلەستىگىنە كوبىرەك بايلانىستى، ەندەشە باسەكەدە بەكەم بولۋى ءۇشىن ەڭ الدىمەن ساپا مەن باعا كوڭىلدەن شىعۋى شارت.
ال د س ۇ- نىڭ قازاقستان ءۇشىن ارتىقشىلىقتارى دەگەن ماسەلەگە كەلسەك، ساراپشىلار ونىڭ ءبىرقاتار باسىمدىقتارىن العا تارتادى. ماسەلەن، ۇيىمعا قوسىلۋ ارقىلى قازاقستان ساپىرىلىسقان ساۋدانىڭ نارىعىنا ەنەدى. ياعني، ەلىمىزدەگى شاعىن جانە ورتا بيزنەس ءوز ونىمدەرىن الەمدىك رىنوكقا ەشبىر كەدەرگىسىز شىعارۋعا مۇمكىندىك الادى. ارينە، باعا مەن ساپا جاعىنان باسەكەدە وزىق بولاتىن تاۋارلارعا ەش كەدەرگى بولمايدى. وسىلايشا، قازاقستاندىق كاسىپكەرلەر جاھاندىق ساۋدا نارىعىنا وتەدى. بۇل ءۇشىن ۇيىمنىڭ باسقا مۇشەلەرى ءوز ەلدەرىندە قازاقستاندىق تاۋارلارعا دا بىردەي كەپىلدىكتەر بەرەدى.
ەكىنشى ماڭىزدى ماسەلە - ۇيىمعا مۇشە بولعان قازاقستان ءۇشىن ەكونوميكاعا شەتەلدىك ينۆەستيتسيانى كوپتەپ تارتۋ مۇمكىندىگى قامتاماسىز ەتىلەدى. ايتا كەتەرلىگى، سوڭعى ون جىلدا قازاقستان 208 ميلليارد دوللاردان استام شەتەلدىك ينۆەستيتسيا تارتقان. تەك 2014 -جىلدىڭ وزىندە عانا ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنا كەلگەن تىكەلەي شەتەل ينۆەستيتسياسى 23,9 ميلليارد تەڭگەنى قۇراپ وتىر. ياعني، تۇتاستاي العاندا ەلىمىزدە سوڭعى جىلدارى ينۆەستيتسيالاردىڭ تۇراقتى ءوسىمى تىركەلىپ كەلەدى. ال د س ۇ- عا مۇشەلىك ەلىمىز ءۇشىن ينۆەستورلار تارتىمدىلىعى تۇرعىسىنان قوسىمشا كۇش بولماق.
شەتەلدىك سىرتقى كاپيتالدىڭ كوپتەپ كەلۋىنەن بولاتىن ەلىمىز ءۇشىن ارتىقشىلىقتار ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. بۇل عانا ەمەس، قازاقستاننىڭ ينۆەستورلارى دا د س ۇ مۇشە مەملەكەتتەرىنە ەمىن- ەركىن كىرە الادى. سونىمەن قاتار، الەمدىك ساۋدا رەجيمىندەگى الىس- بەرىس پەن ساپىرىلىس بارىسىندا تۋىندايتىن داۋ- دامايلار دا حالىقارالىق مويىندالعان ساپادا شەشىمىن تابادى. ياعني، قازاقستان ساۋدا سالاسىندا داۋلاردى شەشۋدىڭ الەمدىك تاجىريبەسىنە قادام جاسايدى دەگەن ءسوز. ەلىمىزدە الداعى ۋاقىتتا «استانا حالىقارالىق قارجى ورتالىعى» قۇرىلاتىنىن، وڭىردەگى يسلامدىق قارجىلاندىرۋدىڭ حابىنا اينالۋ مۇددەسىن ەسكەرسەك، ونداي تاجىريبەنىڭ قازىردەن بولۋى اسا ماڭىزدى.
وسىنىڭ ءبارى تۇتاستاي مەملەكەت ءۇشىن ماڭىزدى. ال قاراپايىم حالىققا كەلسەك، ەل ارزان ءارى ساپالى تاۋارلارمەن تۇتىنۋعا قول جەتكىزەدى. سونىڭ ىشىندە ەلدەگى ۇيالى بايلانىس وپەراتورلارىنا قاتىستى ماسەلە ءبىرىنشى كەزەكتە وزگەرىسكە ۇشىرايتىنى ايتىلادى. ياعني، ۇيالى بايلانىس پەن ينتەرنەت ءبىرشاما ارزاندايتىنى، قولجەتىمدى بولا تۇسەتىنى كوزدەلەدى. وسىعان بايلانىستى تەلەكوممۋنيكاتسيا قىزمەتتەرى سەكتورى ىرىقتاندىرىلادى.
ايتا كەتەرلىگى، بۇگىنگى كۇنى قالاارالىق جانە حالىقارالىق بايلانىس قىزمەتتەرىن جەتكىزۋشى كومپانيالارعا شەتەلدىك كاپيتالدىڭ قاتىسۋىنا شەكتەۋلەر بار، ياعني قاتىستىرىلاتىن شەتەلدىك كاپيتالدىڭ مولشەرى 49 پايىزدان اسپاۋى شارت. الايدا، بۇنداي شەكتەۋلەر قازاقستان د س ۇ- عا وتكەننەن كەيىنگى الداعى 2,5 جىلدا جويىلادى. تەك ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان «قازاق تەلەكوم» ا ق- قا عانا بۇنداي شارا قاراستىرىلمايدى. سوسىن شەتەلدىك بانكتەر ەندى بەس جىلدان كەيىن وزدەرىنىڭ فيليالدارىن قازاقستاندا اشۋعا مۇمكىندىك الاتىن بولادى.
تۇتاستاي العاندا بۇل حالىق ءۇشىن جاعىمدى قۇبىلىس بولماق. ويتكەنى، شەتەلدىك قىزمەت كورسەتۋشى كومپانيالاردىڭ نارىققا ەنۋى باسەكەلەستىكتى ارتتىرادى، سايكەسىنشە باعا دا ارزانداپ، ساپا جاقسارماق. كەدەندىك الىمسىز ەلگە ەنەتىن تاۋارلارعا، باسەكەلەستىك ارقاسىندا ساپالى ونىمدەرگە سۇرانىس ارتا تۇسەدى. بۇل رەتتە د س ۇ باس ديرەكتورى روبەرتو ازيەۆەدونىڭ:
«ۇيىمعا كىرۋدىڭ ارتىقشىلىقتارى - جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋ، حالىقتىڭ تابىسىن ارتتىرۋ، تۇرمىس دەڭگەيىن جاقسارتۋ. بۇل - سىزدەردىڭ سوڭعى جىلدارى قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرىڭىز بەن جۇمساعان كۇش- جىگەرلەرىڭىزدىڭ مويىندالۋى. بۇل - رەفورمالاردىڭ كەشەندى باعدارلاماسىنىڭ قيسىندى ناتيجەسى، قازاقستاننىڭ بيزنەس ءۇشىن اشىق ەكەنى تۋرالى بۇكىل الەمگە جولداۋى» دەگەنى دە ەسكە تۇسەدى.
شىندىعىندا، قازاقستاننىڭ دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا ەنۋى بيىلعى جىلدىڭ عانا ەمەس تۇتاستاي ەل تاريحىنداعى اسا ماڭىزدى وقيعالاردىڭ، ەلەۋلى وتكەلدەردىڭ ءبىرى بولماق. ويتكەنى، د س ۇ ارقىلى قازاقستان الەمدىك ساۋدانىڭ ەليتاسىنا ەنەدى دەگەن ءسوز.
اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى
