وي جىرىم، قىزىل ءتىلىم، سەنىڭ ارقاڭ
ⅩⅩعاسىردىڭ گومەرى اتانعان، سۋىرىپ سالما اقىندىق ونەرىنىڭ عاجايىپ جۇلدىزىنا اينالعان جامبىل جابايەۆ قازاعىمەن بىرگە جاسايتىن ۇلى تۇلعا. ول باياعىدا-اق ءوزىنىڭ اقىندىق وربيتاسىنا شىعىپ كەتتى. كەيدە ءوزىنىڭ بيىگىنەن جاڭا ۇرپاعىنىڭ كەيبىر مازاسىز تىرشىلىگىنە، بەيمازا سوزدەرىنە ميىعىنان كۇلە قاراپ:
«كوپ قارعا تەڭ كەلمەيدى ءبىر سۇڭقارعا،
كوپ جىلقى تەڭ كەلمەيدى ءبىر تۇلپارعا.
جاقسىنىڭ ءارقاشاندا ءجونى بولەك،
جامان ادام جاراماس ءبىر قىمتارعا»، - دەپ مىسقىلدايتىنى بار.
- جامبىل جابايەۆ باقىتقا پوەزيا ارقىلى جەتتى. جاكەمە ولەڭ جورگەگىمەن كەلىپ، ونىڭ ەگىزىنە، سەرىگىنە اينالدى.
«ولەڭ تەردىم جاسىمنان،
مايكوت اقىن، قۇلمامبەت،
ورىن بەردى قاسىنان»، - دەپ اقىن جامبىل تاتەمنىڭ ءوزى ايتقانداي، ولەڭ اقىننىڭ باعىن اشتى، قوعامدىق ويدىڭ تايقازانىنا سالدى، حالىقتىق سىننان وتكىزدى. سوندىقتان دا جامبىل جىرى ءنارلى، جامبىل جىرى ايقىن، جامبىل جىرى قۋاتتى. اتاقتى اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆ «جامبىل جىرلارى بۇعىمۇيىز، بەسمويناق جايلاۋلارىنىڭ گۇلىندەي الۋان ءتۇرلى. حوش ءيىسى كۇنشىلىك جەردەن اڭقىپ تۇرادى. اقىن جىرىن تىڭداعان سايىن كوك جايلاۋعا شىققانداي اسەر الاسىڭ»، دەپ تامسانا جازعان عوي.
راس، جامبىل ەۋروپالىق ءبىلىم العان جوق، اكادەميانى، ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەن جوق. ءبىر قالامگەر جازعانداي، «بۇل جامبىلدىڭ تراگەدياسى ەمەس»، بۇل جامبىلدىڭ ءوزىنىڭ اكادەمياعا، ۋنيۆەرسيتەتكە اينالىپ كەتكەنىن كورسەتەتىن عاجايىپ عۇمىر، اللا ولەڭ قوندىرعان تاماشا تاعدىر.
ۇلى عابەڭ، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «جامبىل ومىرگە جىميا قاراپ، سىناي وسكەن اقىن ەدى. ونىڭ ويلى كوزدەرىنىڭ تۇبىندە قاشاندا ءبىر سىقاق ۇشقىنى تۇراتىن!» - دەۋى وسىدان شىعار.
جامبىل - قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسى. «جامبىل مەنىڭ جاي اتىم، حالىق مەنىڭ شىن اتىم»، دەۋى ۇلى اقىننىڭ وسى قاسيەتتەرىن دارالاپ تۇر ەمەس پە؟ 1940-جىلدىڭ اقپانىنداعى اقىننىڭ حاتشىسى عالي ورمانوۆتىڭ كۇندەلىگىندە «...وقىماعان كىسىمىن. ايتسە دە بايقايمىن، حالىق كوپ بىلەدى. مەنىڭ ءبىلىمىم - سول حالىقتىڭ بىلگەندەرى. مەن حالىقتىڭ ءسوزىن ايتتىم»، دەگەنى قانداي تەرەڭ، قانداي ايقىن!
جامبىل قالاسىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا:
«اتىڭنان اينالايىن،
اۋليەاتا،
اتىمدى اپ قويدىڭ دەپ بولما قاپا»، - دەپ كەلەتىن كىسىلىك ءسوزى نە تۇرادى؟ قازىر حالىق ءۇشىن قىزمەت ەتپەگەن بابالارىنا كوشە بەرىپ، مەكتەپ اتاپ جاتقاندا، شەنەۋنىكتەردىڭ جامبىل اتانىڭ وسىنداي قاسيەتتەرىنەن ۇلگى المايتىنى قانداي وكىنىشتى!
استە، قازاقتىڭ تابيعاتىندا سال-سەرىلەردى، اقىن-جىراۋلاردى قاستەرلەيدى دە، جەكە ءوز وتباسىنا كەلگەندە، ودان قاشۋعا تىرىساتىن ادەت بار. جاباي بابامىز دا جامبىلدى مولدا الدىنا اپارىپ، تىزە بۇكتىرەدى. ءبىراق اساۋ جۇرەك اكە شەشىمىنە كوندىكپەيدى. ون بەستەگى بوزبالا:
«وقىعانشا مەن ودان،
دومبىرانى قولعا الام.
ولەڭ كىرگەن تۇسىنە،
جورگەگىندە مەن بولام»، - دەپ قاسيەتتى ولەڭگە جىعىلادى.
«مەنىڭ ءپىرىم - ءسۇيىنباي،
ءسوز سويلەمەن سىيىنباي.
سىرلى، سۇلۋ سوزدەرى،
ماعان تارتقان سىيىنداي»، - دەپ، بۇل سوزدەردى ءوز جۇرەگىنە بويتۇمار ەتىپ، كوزى جۇمىلعانشا ولەڭگە، دومبىراعا، كيەلى ولەڭگە ادال بولدى. ءوزىنىڭ ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعى، ادام تاني بىلەتىن ابىزدىق قاسيەتىنىڭ ارقاسىندا زامانا كوشىنە ىلەسكەنمەن، ءوزىن باسشىلارمەن دە، قوسشىلارمەن دە تەڭ ۇستادى. قازاقى قالجىڭ مەن مىسقىل، ءاجۋا سىندى ومىرلىك قاعيداتتاردى شەبەر پايدالاناتىنى سونداي، اقىننىڭ استارلى سوزىنەن جاقىندارى دا، جوعارىداعىلار دا سەسكەنىپ جۇرەتىن- ءدى. ءتىل - قۇدىرەت، ءتىل - ساداق، ءتىل - مازاق، ءتىل - ماداق. مۇنى جامبىل بابامىز جەتىك ءبىلدى:
«ەلىمنىڭ ازاماتىن تانىس قىلعان،
وي جىرىم، قىزىل ءتىلىم سەنىڭ ارقاڭ»، - دەپ جامبىل تاتەم بەكەر ايتتى دەيسىڭ بە؟
جامبىلدىڭ وسىنداي دارا قاسيەتتەرىن، قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ جازىپ كەتتى. «جامبىل - اقىل ويدىڭ العىرى، وزگەگە ۇقسامايتىن دارا، وقشاۋ بەت-بەينەسىمەن اسا زور قۇبىلىس. ونىڭ ءبىرى ءارى ەپيك اقىن، ءارى ايتىس اقىنى، ءارى ازاماتتىق اۋەننىڭ دە اقىنى».
ۇلىنى ۇلى عانا تانيدى. مۇحتار اۋەزوۆ مويىنداعان، ساكەن سەيفۋللين باس يگەن، ءسابيت مۇقانوۆ ارداقتاعان، رومەن روللان سالەم سالعان، عابيت مۇسىرەپوۆ سىندى سارباز جازۋشى ەركەلەگەن جامبىل بابانىڭ ءان-جىرى، كۇيلەرى مەن ايتىستارى، داستاندارى قازاعىمەن بىرگە جاسايتىن ۇلتتىق قۇندىلىققا اينالىپ كەتتى. ەندى تاريح دوڭعالاعى كەرى كەتپەيدى، ەگەمەن، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ۇلتتىق برەندى رەتىندە جامبىل بابا ەسىمى جاساي بەرەدى.
جامبىل پوەزياسى - شىنشىل پوەزيا. ءومىردى ولەڭمەن ورنەكتەگەن اقىن جىرلارىنان قازاق تۇرمىسىنىڭ، قازاق قوعامىنىڭ ادىلەتسىز بولمىسىن شەنەگەن ولەڭدەرى، ونىڭ اتىن ەرتە شىعارعان. ءارى جامبىل ءۇشىن پوەزيا اللانىڭ بەرگەن سىيىنداي قاستەرلى، قاسيەتتى. سوندىقتان دا جامبىل جابايەۆتىڭ ولەڭ پاتشالىعىنا كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىندا عانا ەمەس، رەسەي پاتشاسىنىڭ بودانىندا جۇرگەن كەزدە-اق كىرگەنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن كورەتىن كوز، تىڭدايتىن قۇلاق، مارحابباتتى جۇرەك كەرەك.
«سارى تۇنگە سارىلىپ، كىرپىك ىلمەي،
سالقىن كۇزدە ءبىر جىلى ءۇيدى بىلمەي.
ساحارادا سالاقتاپ كۇندىز- ءتۇنى،
بۇرالقى ءيت پەن مالشىنىڭ كۇنى بىردەي».
وسى ءتورت جول جاندى سۋرەت، كوڭىلگە تۇسكەن كوركەم بەينە ەمەس دەپ ءدوپ كىم ايتا الادى؟! ۇلى ابايمەن ۇندەستىك كوزگە ۇرىپ تۇرعان جوق پا؟! سوندىقتان دا دارابوز اقىن ءسۇيىنبايدان جالعاسقان ازاماتتىق پوەزيانىڭ سارقىلماعانىن باستاۋىن كورەمىز، جىراۋ سوزىنە سەنەمىز. اقىن:
«سەن تويعانمەن بىرەۋلەر اش قالىپ ءجۇر،
دەپ ويلاما تۇبىندە تەرىڭدى الماس»، - دەگەن ەكى جول شەن-شەكپەندىلەردى اسپاننان جاي تۇسكەندەي تۇيرەيدى.
ءومىردىڭ ديالەكتيكاسى، دالانىڭ ديالەكتيكاسى وسى، شاريعاتتىڭ جولى وسى. ءار نارسەنىڭ زاۋالى بار، ءار نارسەنىڭ سۇراۋى بار.
جامبىل جاي عانا اقىن ەمەس. جامبىل كۇرەسكەر اقىن. 1916-جىلعى كوتەرىلىس كەزىندە جامبىل بابا 61 دەگى، سول كەزدەگى تىركەسپەن ايتساق، شاۋ تارتىپ قالعان كەزى ەدى. ءبىراق اقىن جۇرەك، اقىن تىلەك جامبىلدى ءۇنسىز قالدىرا المادى. اقىننىڭ داۋىسى زور ەستىلدى، ونىڭ داۋسى قاستەك، قاسكەلەڭ اسىپ، جەتىسۋ بويىندا دا قاۋلاعان ورتتەي دۋ ەتە ءتۇستى.
اقىن اڭساعان ازاتتىق كەلگەندە جامبىلدىڭ ولەڭى دە وزگەردى، جىر شۋماقتارى دا تۇرلەندى. ول كەڭەس وكىمەتى اكەلگەن جاقسىلىقتاردى كارى جۇرەگىمەن، اقىندىق سەزىمىمەن قابىلدادى. اقىن باقىتقا كەنەلدى، اقىننىڭ جىرى شۋاقتاندى. ال نەمىس- فاشيستەرى ويران سالعاندا ەرتتەۋلى اتقا قايتا ءمىندى، اقىن جۇرەكتەن شىققان سوزدەر جاۋعا سنارياد سەكىلدى اتىلدى.
ارينە، بۇل تەڭەۋ ءسوز. ءبىراق شىندىق. جامبىلدىڭ اتاقتى «لەنينگرادتىق ورەندەرىم» جىر-پلاكاتى، جىر جولداۋى 1941-جىلى نەمىس فاشيستەرى لەنينگرادتى بلوكاداعا الىپ، تاس قۇرساۋعا اينالدىرعان كەزىندە جازىلدى.
ورىس-كەڭەس اقىنى الەكساندر پروكوفيەۆ: «...جىر ءىرى ارىپتەرمەن تەرىلىپ، كوشەلەردە پلاكات بولىپ ءىلىندى. كوزدەرىنەن جاستارى سورعالاعان تالاي ادامداردى كوردىم. نەمىستەردىڭ سامولەتتەرى توبەدە ۇشىپ، بومبا تاستاپ جۇرگەندە، ودان قاشىپ تىعىلۋدىڭ ورنىنا، جامبىلدىڭ جىرى باسىلعان گازەتتى ساتىپ الۋعا، كوشەدەگى كيوسكىلەردە كەزەكتە تۇرعان ادامداردى تالاي كوردىم»، - دەپ جازۋى سول ءداۋىردىڭ شىندىعى.
بۇگىندە سانكت-پەتەربۋرگتە جامبىل اتىنداعى كوشە، اقىن ەسكەرتكىشى تۇر. جەتىسۋدىڭ جەتى وزەنىندەي ەسكەرتكىش الدىندا سۋ اعىپ جاتىر. «لەنينگرادتىق ورەندەرىم» ولەڭىنىڭ شۋماقتارى جازىلعان ارىپتەر سول سۋمەن بىرگە شورشىعان حان بالىقتاي كۇنگە شاعىلىسىپ، كوز تارتادى. قاشان بارساڭ دا سانكت-پەتەربۋرگتەگى جامبىل بابا ەسكەرتكىشىنە گۇل اكەلىپ جۇرگەن ادامداردى كورەسىڭ. جۇرەگى قارتايۋدى بىلمەگەن جامبىل حالىقتىڭ ناعىز اقىنى ەكەنىن وسىنداي ساتتە ەرەكشە سەزىنە تۇسەسىڭ.
ولەڭ جامبىلدىڭ اتىن شىعاردى، جامبىل ولەڭنىڭ كيەسىن كوتەردى. بۇل - تالاسسىز شىندىق.
«قور بولمايمىن ولگەنشە،
ولەڭىمە-اق سىيىندىم»، - دەپ جىرلاپ ەدى اقىن بابا.
ءيا، جامبىل بابا سىيىنعان ولەڭ جامبىلدىڭ ەسىمىن اسقاقتاتتى. مۇنى اقىن-جۇرەك سەزدى. سەزىپ قانا قويماي ولەڭمەن ورنەكتەدى.
«ولەڭمەن ويىپ ويۋدى،
ءسوزدى ءمىنىپ جەلدەدىم»، - دەيدى جىراۋ. جۇيرىكتى، سايگۇلىكتى، جورعانى، تۇلپاردى مىنگەندى بىلەتىن ەدىك. ال ءسوزدى مىنگەن جامبىل عانا. جارىقتىق، قالاي، قالاي كوسىلەدى. مىنە، ولەڭنەن ويۋ ويعان جامبىل وسى!
قازاقتىڭ ۇلى تۇلعالارى كوپ. ولار قازاقتىڭ تاريحىندا التىن ارىپپەن جازىلىپ، ۇلتتىق ماقتانىشىمىز بولىپ قالا بەرمەك. ال ۇلت وركەنيەتىنىڭ تاريحىندا قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان ۇلى اباي مەن حالىقتىق، اۆتورلىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسىنا اينالعان جامبىل جابايەۆ ماڭگىلىك قازاقستاننىڭ سيمۆولى بولىپ، ۇلتتىق ولشەم بولىپ قالا بەرەدى.
جامبىل:
«ۋا، الەۋمەت، قۇلاق سال!
قاريا جامبىل جىرلاسىن!
مەن سويلەمەي كىم سويلەر،
زامانام مەنىڭ سىرلاسىم»، - دەپ ەدى. زامان وزگەرەر، ۋاقىت زىمىرار، ءبىراق وزگەرمەيتىن ءبىر-اق نارسە، ول قۇرىشتاي قۇيىلعان جامبىل بابانىڭ ولەڭدەرى.
ءۋاليحان قاليجانوۆ،
م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، ۇ ع ا مۇشە- كوررەسپوندەنتى.
ەگەمەن قازاقستان
