تاريحتاعى مەشىن جىلى
الدىمەن، الەم تاريحىن الساق، مەشىن جىلعى ەلەۋلى تاريحي وقيعالاردىڭ ءبىرى 1896-جىلى افينادا وتكەن العاشقى جازعى وليمپيادا ويىندارى بولاتىن. وليمپيادا ويىندارى وسىدان باستاپ قايتا جاڭعىرىپ، ەۋروپا ەلدەرىندە وتكىزىلە باستادى، ەكى رەت دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ادامزات سپورت ويىندارىنا باس قويدى. سونى تۋدىرعان، بۇقارانى سپورتقا الىپ كەلۋدە وليمپيادانىڭ ناسيحاتتىق قۇرال بولعانى انىق.
قازاق قاۋىمى حالىقارالىق سپورت دوداسىندا ۇلاندارىنا جانكۇيەر بولعان العاشقى وليمپيادانىڭ ءبىرى - 1980-جىلى ماسكەۋدە وتكەن جازعى وليمپيادا بولاتىن. وعان قازاق ك س ر- نان 20 سپورتشى قاتىسىپ، 16 سى جۇلدەمەن ورالدى. ەركىن كۇرەستەن جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆ، ءشامىل سەرىكوۆ، اۋىر اتلەتيكادان ۆيكتور مازين، جەڭىل اتلەتيكادان ۆلاديمير مۋراۆيەۆ، ۆاتەرپولدان سەرگەي كوتەنكو، باسكەتبولدان نادەجدا ولحوۆالار التىن مەدال الدى. اتاقتى بوكسشى سەرىك قوناقبايەۆ كۇمىس مەدال الدى.
2004-جىلى وليمپيادا افينادا قايتادان ءوتتى. جارىسقا قازاقستاننان 17 سپورت تۇرىنەن 119 سپورتسمەن قاتىستى. حالىقارالىق شارانى ءاربىر قازاق تەلەديدارىنان قاراپ، سپورتشىلارىمىزدىڭ جەتىستىكتەرىنە قۋانىپ، سۇرىنگەن تۇسىنا كۇيىنىپ تۇردى.
الەمنىڭ جۇمباقتارىنىڭ ءبىرى ءالى كۇنگە شەيىن قۇپياسىن تولىق اشپاعان تۋنگۋس مەتەوريتى 1908-جىلى - مەشىن جىلى جەرگە قۇلاعان ەكەن.
قازاقتىڭ ەڭ قاسىرەتتى تاريحىنىڭ ءبىرى، جوڭعار شاپقىنشىلىعى تۇسىنداعى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامادان» كەيىن ورىن الاتىن مەشىن جىلى باستالعان 1932-33-جىلدارداعى اشارشىلىق ەدى. تاريحشى بۇركىتباي اياعان اشارشىلىق قۇرباندارى تۋرالى مىناداي دەرەكتەر كەلتىرەدى: «جالپى وتاندىق زەرتتەۋشىلەر بۇگىنگە دەيىن 1921-22 جانە 1932-33-جىلدارداعى اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ سانىنا كەلگەندە، ءارتۇرلى مالىمەتتەر بەرەدى. 1932-1933-جىلدارداعى اشارشىلىقتان مينيمۋم - 1,5 ميلليوننان - 2,2 - 2,3 ميلليونعا دەيىن، ماكسيمۋم - ومىرگە كەلمەگەن ۇرپاقتىڭ سانى تۋرالى ماعلۇماتتاردى قوسا ەسەپتەگەندە 4 ميلليونعا دەيىنگى ساندار كورسەتىلەدى».
مەشىن جىلى، 1944-جىلى 12- قىركۇيەكتە قازاقتار كوپ مەكەندەيتىن قازىرگى قىتايداعى قۇلجا قالاسىندا شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى قۇرىلدى. ءاليحان تورە ۇكىمەت باسشىسى، اشىمبەك قوجا ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالدى. بۇل جاڭا رەسپۋبليكانىڭ عۇمىرى كوپكە بارماعانى ايان.
مەشىن جىلى، ياعني 1944-جىلى 18- مامىردا ستاليننىڭ بۇيرىعىمەن قىرىم تاتارلارى تۇگەلىمەن دەپورتاتسيالاندى. كوبىسى وزبەكستانعا جەر اۋدارىلدى.
الايدا تۋرا ءبىر مۇشەلدەن كەيىن 1956-جىلى، ياعني مەشىن جىلى، ك و ك پ (ك پ س س) 20- سەزدىندە حرۋشيەۆ ستاليندى ايىپتاعان «جەكە باسقا تابىنۋشىلىق» اتتى قۇپيا بايانداماسىن جاسادى.
1956-جىلى الەمگە «تىڭ يگەرۋ» ناۋقانى جاريا ەتىلدى. ويتكەنى، سول جىلى ك س ر و 125 ميلليون توننا استىق جينادى، ونىڭ تەڭ جارتىسى تىڭ ولكەسىنە تيەسىلى ەدى. بۇل ناۋقاننىڭ وداق ءۇشىن ەكونوميكالىق تيىمدىلىگى بولعان شىعار، الايدا جەر قىرتىسىن ەسكەرمەگەندىكتەن قازاق جەرىنىڭ 9 ميلليون گەكتارى جەل ەروزياسىنا ۇشىرادى. تىڭ يگەرۋدىڭ رۋحاني جانە دەموگرافيالىق زارداپتارى دا زور بولدى. قازاقستانعا 6 جىل ىشىندە ك س ر و- نىڭ ەۋروپالىق بولىگىنەن 2 ميلليون ادام كەلدى. سول سەبەپتى قازاق حالقى ءوز جەرىندە ازشىلىق جاعدايىنا ءتۇستى. تىڭ يگەرىلگەن وبلىستاردا 700 قازاق مەكتەبى جابىلدى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگىندە وقۋ ورىس تىلىندە جۇرگىزىلدى. ەلدى-مەكەندەر مەن جەر-سۋ اتاۋلارى ورىسشا اتالا باستادى.
بىزگە ەتەنە تانىس ءارى كوبىمىزدىڭ باسىمىزدان وتكەن تاۋەلسىزدىكتىڭ تاريحي وقيعالارىنىڭ ءبىر پاراسى مەشىن جىلىنا تيەسىلى. ويتكەنى، 1992-جىلى قازاقستان مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسىپ جاتتى. ايتار بولساق، تۇڭعىش قازاقستاندىق التىن مەشىن جىلى 1992-جىلى 27- قاڭتاردا وسكەمەندە شىعارىلعان. ونىڭ سىناماسى ەڭ جوعارى، سالماعى 10 كەلىدەن اساتىن بولعان.
سول جىلى 2- ناۋرىزدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ب ۇ ۇ- عا مۇشە بولىپ قابىلداندى. ءسويتىپ ەلىمىز الەم تاراپىنان قۇقىقتىق تۇرعىدان مويىندالدى.
4- ماۋسىمدا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جاڭا مەملەكەتتىك رامىزدەرى مەملەكەتتىك تۋ، مەملەكەتتىك ەلتاڭبا جانە مەملەكەتتىك ءانۇران بەكىتىلدى. مەملەكەتتىك تۋدىڭ اۆتورى - سۋرەتشى شاكەن نيازبەكوۆ. ەلتاڭبا - ساۋلەتشى جانداربەك مالىبەكوۆ پەن شوتا ءۋاليحانوۆتىڭ ەڭبەگى. جىل سايىن وسى كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرى كۇنى رەتىندە اتاپ وتىلەدى.
سول جىلى قازاقستان پوليتسياسى، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى قۇرىلدى.
ەلدەگى ەڭ تانىمال عيماراتتاردىڭ قاتارىنا كىرەتىن اقوردا دا مەشىن جىلى پايدالانۋعا بەرىلگەن. 2004-جىلى 24- جەلتوقساندا استانادا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ رەزيدەنتسياسى رەسمي تۇردە اشىلدى. جاڭا عيماراتتى «اق وردا» دەپ اتادى. رەزيدەنتسيا ىرگەتاسى 2001-جىلى قىركۇيەكتە قۇيىلا باستاعان. جوبا جۇمىسىن ەۋروپا مەن قازاقستاننىڭ بەلگىلى ساۋلەتشىلەرى جۇرگىزدى. ولاردىڭ قاتارىندا ەۋروپالىق ايگىلى ديزاينەرلەر م. گۋالاتسي مەن ا. مولتەني بار. ىشكى كورىنىستى ۇلتتىق مانەردە ورىنداۋ اكادەميك ق. مونتاقايەۆتىڭ كەڭەسىمەن جۇرگىزىلدى. اسا ماڭىزدى مەملەكەتتىك نىساندى سالۋ ءۇشىن 26 ۇلت وكىلدەرى جانە الەمنىڭ ونداعان ەلىنىڭ ماماندارى مەن جۇمىسشىلارى ەڭبەك ەتتى.
عيماراتتىڭ جالپى اۋدانى - 36720 شارشى مەتر. عيمارات قۇرىلىستاعى ەڭ سوڭعى زاماناۋي ادىستەر مەن وزىق ينجەنەرلىك قۇرىلعىلاردى قولدانۋ ارقىلى مونوليتتىك بەتوننان تۇرعىزىلدى. ۇشكىر توبەسىمەن قوسا العانداعى عيمارات بيىكتىگى - 86 مەتر.
مەشىن جىلى ساياسي ناۋقانسىز ەلەستەتە المايمىز. 2004-جىلى 19- قىركۇيەكتە ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ سايلاۋى ءوتتى. وعان 12 پارتيا قاتىستى. 67 سايلاۋ وكرۋگىنەن 67 دەپۋتاتقا داۋىس بەرىلدى. 10 دەپۋتات پارتيا تىزىمىمەن سايلاندى. ءسويتىپ ماجىلىستە 77 دەپۋتات ىسكە كىرىستى.
مەشىن جىلعى جەتىستىكتەردىڭ ءبىرى الەۋمەتتىك جەلى ەكەن. ايتالىق، 2004-جىلى 4- اقپاندا مارك تسۋكەربەرگ ءۇش دوسىمەن بىرگە الەمگە بەلگىلى فەيسبۋك الەۋمەتتىك جەلىسىن قۇردى. بۇل سايت گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە عانا قولجەتىمدى بولعان. كەيىننەن الەمدىك جوباعا اينالدى. قازىر الەۋمەتتىك جەلى ومىرىمىزگە دەندەپ ەندى، ەڭ جاقىن كوممۋنيكاتسيالىق جولسەرىككە اينالدى. بۇرىن سىنىپتاستار، تۋىستار جانە تانىستار بولاتىن بولسا قازىر جەلىدەگى دوستار، پىكىرلەستەر دە سولاردىڭ قاتارىنان ورىن الدى.
