قازاقستانداعى ەڭ ءىرى ءۇش تۇرمەنىڭ جابىلۋى دۇرىس پا؟
ماڭعىستاۋ، پاۆلودار، قاراعاندى وبلىستارىندا ورنالاسقان اباقتىلاردىڭ جۇمىسىن توقتاتۋى مۇمكىن ەكەندىگىن حابارلاعان ەلىمىزدىڭ باس پروكۋراتۋراسى ونداعى جازاسىن وتەۋشىلەر وزگە كولونيالارعا اۋىستىرىلادى دەپ وتىر.
باس پروكۋراتۋرا وكىلدەرىنىڭ ايتۋىنشا، تۇرمەلەردى جابۋداعى باستى ماقسات - سوتتالعانداردىڭ سانىن ازايتۋ. سونداي-اق، وسى ارقىلى قازىنا قارجىسىن ءبىرشاما ۇنەمدەۋگە دە مۇمكىندىك تۋماق. ءبىراق بۇل ەلىمىزدەگى قىلمىستىڭ ورشۋىنە جول اشپاي ما دەۋشىلەر دە جوق ەمەس.
تۇرمەنى جابۋ قىلمىستى ازايتا الا ما؟
ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى ءۇش بىردەي تۇزەتۋ مەكەمەسىن جابۋ تۋرالى جاڭالىقتىڭ شەتىن شىعارعان باس پروكۋراتۋرا اتالمىش تۇرمەلەردىڭ ءارقايسىسىندا جازاسىن وتەپ جاتقان 600 دەي سوتتالۋشى وزگە وبلىستارداعى 8 اباقتىعا بولىنەتىندىگىن ايتتى. مۇنداي حابارلامانى ەستىگەن كوپشىلىك داعدارىس القىمنان العان شاقتا اباقتىنى جابۋ جۇمىسسىزدىقتى ارتتىرىپ، قىلمىستى كوبەيتىپ جىبەرۋى مۇمكىن دەپ كۇدىكتەنىپ وتىر.
ءبىراق باس پروكۋراتۋرا وكىلدەرى اباقتىدا جۇمىس ىستەپ، ءناپاقاسىن تاۋىپ جۇرگەندەردى جۇمىسقا ورنالاستىرۋ جاۋاپكەرشىلىگىن قارجى كوميتەتىنىڭ موينىنا ارتىپ قويدى. ەندى ەسىگى تارس جابىلاتىن تۇرمە قىزمەتكەرلەرىن باسقا جۇمىسقا ورنالاستىرۋ، وزگە جۇمىس تاۋىپ بەرۋ ماسەلەلەرىن قارجى كوميتەتى قاراستىراتىن بولادى. دەگەنمەن، قارجى كوميتەتى ءۇش تۇرمەنىڭ بارلىق قىزمەتكەرلەرىنە جاڭا جۇمىس تاۋىپ بەرەدى دەگەنگە سەنۋ دە قيىن. ويتكەنى ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ سالقىنى ءتيىپ وتىرعان بۇگىنگى ۋاقىتتا جاڭا قىزمەتكە ورنالاسۋ قيىندىق تۋدىرىپ تۇرعانى جاسىرىن ەمەس.
تۇرمە قىزمەتكەرلەرى ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاپپاي قالۋى مۇمكىن دەپ دابىل قاققانىمىزبەن، باس پروكۋراتۋرا اباقتىلاردىڭ ەسىگىنە قارا قۇلىپ سالۋدىڭ وڭ ىقپالىن ايتۋدان جالىعار ەمەس. ماسەلەن، ۇستىمىزدەگى جىلى ەلىمىزدەگى قىلمىستىق- اتقارۋ جۇيەسىنە 54 ميلليارد تەڭگە جۇمسالسا، كەلەر جىلى 42 ميلليارد تەڭگە بولىنبەك. ءسويتىپ، 2016 -جىلى بيىلعىعا قاراعاندا 12 ميلليارد تەڭگە مەملەكەت قازىناسىندا قالادى. ال قازاقستاندا تۇرمەدەگىلەردى ۇستاپ وتىرۋ ءۇشىن مەملەكەت قازىناسىنان جىل سايىن 30 ميلليارد تەڭگەدەن استام قارجى بولىنەدى ەكەن. جىل سايىن تۇرمەدەگى ءار ادامعا مەملەكەت 750 مىڭ تەڭگە جۇمسايدى. 2015 -جىلدىڭ 1 -جەلتوقسانىنداعى ەسەپ بويىنشا، ەلىمىزدەگى 75 تۇزەتۋ مەكەمەسىندە 40159 باس بوستاندىعىنان ايرىلعاندار وتىر. باس پروكۋراتۋرا وكىلدەرىنىڭ ايتۋىنشا، 40 مىڭ سوتتالۋشىنى اباقتىدا ۇستاپ وتىرۋعا ۇلكەن كولەمدە قارجى كەرەك.
سوندىقتان، بۇگىنگىدەي ەكونوميكالىق تۇراقسىزدىق ورىن العان ۋاقىتتا تۇرمەلەردى جابۋ ارقىلى مەملەكەت قازىناسىنداعى قارجىعا ءبىرشاما ۇنەم جاسالماق. دەسەك تە، تۇزەتۋ مەكەمەلەرىنىڭ ەسىگىنە قارا قۇلىپ سالۋعا جالعىز سەبەپ بولعان بۇل عانا ەمەس. قۇزىرلى ورگان وكىلدەرىنىڭ سوزىنە قاراعاندا، ماڭعىستاۋداعى قاتاڭ رەجيمدەگى كولونيانىڭ ابدەن توزىعى جەتكەن، ال قاراعاندى وبلىسىنداعى تۇزەتۋ مەكەمەسىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى سىن كوتەرمەيدى ەكەن.
1995 -جىلى قازاقستان تۇرمە يندەكسى(تۇرمەدە جاتقان ادام سانى) بويىنشا ا ق ش پەن رەسەيدەن كەيىنگى ءۇشىنشى ورىندا بولعان.
2012 -جىلى ءبىزدىڭ ەلىمىز بۇل كورسەتكىش بويىنشا 33-ورىنعا شىقتى. بۇگىندە قازاقستان حالىقارالىق تۇرمە رەيتينگىنىڭ كورسەتكىشى بويىنشا 57-ورىندا. وسىلايشا، قازاقستان كورسەتكىشتەرى حالىقارالىق ساراپشىلار تاراپىنان ەشقاشان سىن تۋدىرماعان لاتۆيا، ەستونيا، سينگاپۋر سەكىلدى مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا كوتەرىلدى. سوڭعى ءۇش جىل ىشىندە ەلىمىزدەگى سوتتالعانداردىڭ سانى 25 پايىزعا كەمىدى. بۇگىن ولاردىڭ سانى 90-جىلدارعا قاراعاندا 2 ەسە، ال 80-جىلدارعا قاراعاندا 3 ەسە از. بيىلعى جىلى قازاقستاننىڭ تاريحىندا تۇڭعىش رەت تۇرمەدەگىلەر سانى 40 مىڭ ادامعا دەيىن ازايىپتى. باس پروكۋراتۋرانىڭ مالىمدەۋىنشە، قازاقستان مۇنداي ناتيجەگە راقىمشىلىق قولدانۋ ارقىلى ەمەس، جۇيەلى ءارى جان- جاقتى ويلاستىرىلعان قايتا قۇرۋلاردىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزگەن.
جالپى، حالىقارالىق ستاندارت بويىنشا سالىستىرمالى تۇردە العاندا 100 مىڭ تۇرعىنعا 150 سوتتالۋشىدان كەلۋى كەرەك. سوندا عانا مەملەكەتتە قىلمىستىق سوت تورەلىگى جانە تۇرمە مەنەدجمەنتى دۇرىس ۇيىمداستىرىلعان دەپ ساناۋعا بولادى.
ماسەلەن، تاجىكستاندا تۇرمە يندەكسى 130 بولسا، انگليادا - 150، فرانسيادا - 101، گەرمانيادا - 80، رەسەيدە - 487، ال الپاۋىت ا ق ش- تا - 716. ال قازاقستان بۇل كورسەتكىش بويىنشا العاشقى ەلۋلىكتىڭ ىشىندە بولعان ەدى. سوندىقتان، ەلىمىزدە تۇرمە رەفورماسىن جاساۋ قاجەتتىگى تۋىندادى. ءوز كەزەگىندە مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تۇرمە رەفورماسىنا تولىقتىرۋلار ەنگىزىپ، تۇرمە يندەكسى بويىنشا كوش باستاعان 50 ەلدىڭ قاتارىنان شىعۋ تۋرالى تاپسىرما بەرگەن بولاتىن.
ەلباسىنىڭ پارمەنىنەن كەيىن تۇرمەدەگىلەر سانى ءبىراز تومەندەدى. ماسەلەن، وتكەن جىلدىڭ العاشقى جارتىجىلدىعىمەن سالىستىرعاندا قىلمىس سانى 11،5 پايىزعا ازايعان. «2013 -جىلى «تۇرمە ورنىنا - پروباتسيا جانە ەلەكتروندى بىلەزىكتەر» تاقىرىبىمەن وتكەن ءبىرىنشى فورۋمنىڭ اياسىندا ءبىزدىڭ «تۇرمە حالقىن» ازايتۋ جونىندەگى 10 شارا» جوباسىن ۇسىنعانىمىز ەستەرىڭىزدە بولار. وندا ءبىز قازاقستاندى 4 جىلدىڭ ىشىندە تۇرمە يندەكسى بويىنشا الدا تۇرعان 50 ەلدىڭ قاتارىنان الىپ شىعۋ تۋرالى باتىل مىندەت العان ەدىك. بۇل مىندەتتى ءبىز مەرزىمىنەن بۇرىن ورىنداپ شىقتىق»، - دەدى ەلىمىزدىڭ باس پروكۋرورى اسحات داۋىلبايەۆ استانا قالاسىندا وتكەن تۇرمە رەفورمالارىنىڭ Ⅲ فورۋمىندا. ەلباسىنىڭ پارمەنى بويىنشا جۇمىس جاساعان قۇزىرلى ورگاندار قازاقستاندى تۇرمە يندەكسى بويىنشا الدىڭعى ورىندا تۇرعان ەلدەر تىزىمىنەن شىعاردى. رەسمي دەرەكتەر ەلىمىزدە قىلمىس سانىنىڭ ازايعانىن ايتادى. الايدا بۇل دەرەكتەرگە سەنۋدەن گورى كۇمانمەن قارايتىندار قاتارى كوپ.
تۇرمەدەگى جان دا جۇمىس ىستەگىسى كەلەدى
كەيبىر دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ەلىمىزدەگى قىلمىستىڭ 78،6 پايىزىن جۇمىسسىزدار جاسايدى ەكەن. ال ولاردىڭ كوپشىلىگى بوستاندىققا شىققاننان كەيىن بارار جەر، باسار تاۋى بولماي، قايتادان قىلمىستىق ارەكەتتەرگە بارىپ، تەمىر تورعا قايتا ورالۋى ءجيى كەزدەسەدى. قايتادان قىلمىس جاساۋشىلاردىڭ قاتارى 8،8 پايىزدى قۇراسا، ال قىلمىس جاساۋشىلاردىڭ وزگە 91،2 پايىزى ءبىرىنشى رەت قىلمىستىق ىسكە بارعاندار. اباقتىدا وتىرعانداردىڭ قازىرگى ۋاقىتتا 63 پايىزى قازاقتار ەكەن. ال سول ازاماتتار تۇرمەدەن شىققاننان كەيىن تاعى دا قىلمىس الەمىنە بويلاپ، «ۇيرەنشىكتى جەرىنە» قايتىپ ورالماسىنا كىم كەپىل؟! دەسەك تە، باس پروكۋراتۋرا وكىلدەرى قىلمىسكەرلەردى اباقتىدان شىعارماس بۇرىن ولارعا تۇرمەدە جۇمىس بەرىلەتىندىگىن ايتۋدا. بۇگىندە كولونيالاردا كاسىپكەرلەر قاتارى 8 ەسەگە ارتىپ، 133 كاسىپ يەسىنىڭ قولىندا مىڭعا جۋىق سوتتالۋشى ەڭبەك ەتىپ جاتقان كورىنەدى. قۇزىرلى ورگانداردىڭ ايتۋىنشا، بۇل سوتتالۋشىلاردى بوستاندىققا بەيىمدەۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى. «قىلمىسكەرلەردى ازاتتىققا جىبەرمەس بۇرىن ۇلكەن سىناقتان وتكىزەمىز. ولار تۇزەۋ مەكەمەلەرىندە جۇمىس ىستەيدى. بوستاندىققا شىققاننان كەيىن دە سول ماماندىقپەن جۇمىسىن جالعاستىرا بەرەدى. باستىسى، تۇرمەدەن شىققاننان كەيىن ورتاعا تەز بەيىمدەلىپ كەتەدى»، - دەيدى ق ر باس پروكۋراتۋرا دەپارتامەنتىنىڭ ءبولىم باسشىسى نۇرلىبەك ءابدىرايىموۆ.
سوتتالۋشىنىڭ ەڭبەككە دەگەن ۇمتىلىسى ۇزاق زەرتتەلەدى ەكەن. ال سوتتالعانداردى ەڭبەككە تارتۋ قايتا الەۋمەتتەندىرۋدى ءتيىمدى تۇردە جۇرگىزۋگە ىقپال ەتەدى. باس پركۋرور اسحات داۋىلبايەۆ: «بۇگىننىڭ وزىندە بىزدەر ەڭبەكپەن قامتىلعاندار سانىنىڭ 54 پايىزعا دەيىن ارتقانىن كورىپ وتىرمىز (23،4 مىڭ ادامنىڭ 12،6 مىڭى ەڭبەكپەن قامتىلعان). وسى ماقساتتاردا كولونيالارعا جەكە كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرى تارتىلدى، ولار ءوز كەزەگىندە جازاسىن وتەپ جاتقان 1800 ادامدى جۇمىسپەن قامتىپ وتىر. بۇل كورسەتكىش «ەڭبەك» ر م ك- نىڭ 15 -جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە اشقان جۇمىس ورىندارىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن قۇرايدى (بۇگىندە رمك- دە 6 626 ادام جۇمىسپەن قامتىلعان). 1997 -جىلدان باستاپ جازاسىن وتەۋشىلەردى جەكەشە جۇمىس ىستەۋگە تارتۋ تەتىگى العاش رەت ىسكە قوسىلدى»، - دەپ وتىر. باس پروكۋروردىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى كۇنى 20 جازاسىن وتەۋشى جەكە كاسىپكەر رەتىندە تىركەلىپ ۇلگەرىپتى. ولار مال شارۋاشىلىعىمەن، ىدىس جاساۋمەن، اياق كيىم تىگۋمەن اينالىسادى.
مەملەكەت باسشىسى قىلمىس جاسادى دەپ تانىلعان ادامدارعا قوعامدىق جۇمىستارعا تارتۋ جازاسى مۇلدەم تاعايىندالماي، نەگىزىنەن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى كەڭىنەن قولدانىلىپ، بوساتىلعانداردى وڭالتۋ ماسەلەسى ەشكىمدى تولعاندىرمايتىنى، ناتيجەسىندە ولاردىڭ قايتا قىلمىس جاساپ، قىلمىسكەرلەردىڭ سانىن تولىقتىرىپ وتىرعاندىعىن ايتقان بولاتىن. وسى ورايدا، ەلىمىزدە «كولونيالاردا سوتتالعانداردى جۇمىسپەن قامتۋ - 2017» جوباسى قولعا الىندى. اتالمىش جوبانىڭ ماقساتى - سوتتالعانداردى جۇمىسپەن قامتۋ كورسەتكىشىن 2018 -جىلعا قاراي 75 پايىزعا دەيىن جەتكىزۋ. سونداي- اق، ەلىمىزدەگى قۇقىقتىق ساياساتتىڭ 2020 -جىلعا دەيىنگى تۇجىرىمداماسى دا سوتتالعانداردى قوعامدىق ەڭبەككە تارتۋ جولىمەن ولاردى جۇمىسپەن قامتۋ ماسەلەسىن شەشۋگە نەگىزدەلگەن. قازىرگى ۋاقىتتا جازا مەرزىمىن وتەۋشىلەرگە ورتا جانە كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋ باستى نازاردا. كەشكى مەكتەپ دەڭگەيىندە كۋالىك جانە اتتەستاتقا، كاسىبي ماماندىق بويىنشا دا وقىتىلادى. تۇرمەدەگىلەردىڭ جۇمىسپەن قامتىلۋى تۋراسىندا حالىق قالاۋلىلارى دا ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ كوكتەمىندە ماسەلە كوتەرگەن ەدى.
سوندا دەپۋتات سۆەتلانا بىچكوۆا: «سوتتالۋشىلار وزدەرى كەلتىرگەن شىعىننىڭ ورنىن تولتىرىپ، شارتتى تۇردە مەرزىمىنەن بۇرىن بوساۋ مۇمكىندىگىنە يە بولۋى كەرەك. سوتتالعانداردى جۇمىسپەن قامتۋ ولاردىڭ قىلمىستىق-اتقارۋ جۇيەسى مەكەمەلەرىندە ءجۇرىپ جاسايتىن قىلمىستارىنىڭ ۇلەس سالماعىن ازايتۋعا دا اسەر ەتەدى. سونىمەن قاتار، جازاسىن وتەيتىن تۇلعالار قوعامعا كاسىبي تۇرعىدان سۇرانىسقا يە، ماتەريالدىق جيناعى قامتىلعان تولىققاندى مۇشە بولىپ ورالۋى دا ماڭىزدى، بۇل رەتسيديۆتىك قىلمىستىڭ قىسقارۋىنا دا كەپىل بولادى. الايدا، بۇگىنگى تاڭدا مۇنداي مىندەتتى قامتاماسىز ەتۋ زاڭنامالىق جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق سيپاتتاعى ءبىرقاتار كەمشىلىكتەردىڭ ورىن الۋىنا بايلانىستى كۇردەلى كۇيىندە قالىپ وتىر»، - دەگەن بولاتىن. دەپۋتاتتىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، بۇگىنگى كۇنى ەڭبەككە قابىلەتتى سوتتالعانداردىڭ تەك 48 پايىزى عانا جالاقىسى تولەنەتىن جۇمىسقا يە.
سونىمەن قاتار، 2015 -جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانىنداعى جاعداي بويىنشا قىلمىستىق- اتقارۋ جۇيەسى مەكەمەلەرىندە ۇستالعان جالپى سانى 41360 ادامدى قۇرايتىن سوتتالۋشىنىڭ 25212 سى ەڭبەككە قابىلەتتى بولسا، سونىڭ تەك 12116 سى عانا جۇمىسپەن قامتىلىپ وتىر.
جازاسىن وتەۋشىلەردى جۇمىسپەن قامتىپ، ولاردىڭ قوعامعا پايداسى ءتيسىن دەگەن قۇزىرلى ورگاندار قازىر قىزۋ جۇمىس جۇرگىزۋ ۇستىندە.
بيلىكتەگىلەردىڭ بيىلعى جىلى جازاسىن وتەۋشىلەرگە قاتىستى ەنگىزگەن تاعى ءبىر جاڭالىعى بار. بيىلعى جىلى ەلىمىزدەگى تۇزەتۋ مەكەمەلەرىندە جازاسىن وتەپ جاتقاندار قىلمىستىق كودەكسكە ەنگىزىلگەن وزگەرىستەرگە وراي جاڭا ءبىر مۇمكىندىككە يە بولدى. قالعان وتەلمەگەن كۇندەرى ءۇشىن اقشا تولەۋ ارقىلى سوتتالۋشىلار تۇرمەدەن بوساپ شىعۋعا مۇمكىندىك الدى. ياعني، جازاسىن وتەۋشىلەر ءاربىر وتەلمەگەن ءتورت كۇن ءۇشىن ءبىر ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش مولشەرىندە اقشا تولەۋ كەرەك. ال بۇل جەڭىلدىك مەرزىمىنىڭ ۇشتەن ەكىسىن وتەگەندەرگە عانا بەرىلەدى. ءوز كەزەگىندە اقشا تولەپ، تۇرمەدەن بوساپ شىققان جان تولىعىمەن جازاسىن وتەگەن بولىپ سانالادى. اسا اۋىر جانە بىرنەشە قايتارا قىلمىس جاساعاندارعا مۇنداي مۇمكىندىك بۇيىرمايتىندىعىن دا ايتا كەتكەن ءجون.
قالاي دەسەك تە، قوعامدا قىلمىستى دا، قىلمىسكەردى دە ازايتۋدى قولعا العاننىڭ ەش ايىبى جوق. ەگەر ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى ءۇش اباقتىنى جابۋ ارقىلى، مەملەكەت قازىناسىنداعى قارجىنى ساقتاپ، قىلمىسكەرلەر سانىن تومەندەتۋگە مۇمكىندىك تۋار بولسا، باس پروكۋراتۋرانىڭ باستاماسىنا قارسىلىق تانىتۋ ابەستىك بولار. ءبىراق ازىرگە قۇزىرلى ورگانداردىڭ جاڭالىعى قانشالىقتى جاقسىلىعىمەن كەلەرى بەلگىسىز.
اسەل انۋاربەك
«تۇركىستان» گازەتى
