قوي جىلىندا قازاق پروزاسىندا بيىككە كوتەرىلگەن بىردەن- ءبىر جازۋشى
سوڭعى جىلدارى قازاق پروزاسىنىڭ توقىراپ قالعاندىعىنا الاڭدايتىنىمىز راس. بۇل جەردە پوەزيا تۋرالى اڭگىمە بولەك. قازاق پروزاسىنىڭ الىپتارى بىرىنەن كەيىن ءبىرى ءسوز ونەرىن اعىلتقان سول زامان بۇگىن كەلمەسكە كەتكەندەي.
بەلگىلى اقىن تەمىرحان مەدەتبەك ايتقانداي، «تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان ورتا شەنىنە دەيىن ادەبيەتىمىزدىڭ اۋىر ارتتيللەرياسى اتالاتىن پروزا جانرى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە اڭتارىلىپ، ابدىراعان داعدارىسقا، قاڭتارىلىپ قالعان توقىراۋعا ۇشىرادى» .
سول توقىراۋ پروزانى تۇساۋلانعان ات سەكىلدى الىسقا شاپقىزبادى. ادەبيەتتە ءبىرلى- جارىم جاستاردىڭ شىعارمالارى كورىنگەنىمەن، ولار دا ۇلكەن ادەبيەتتىڭ كوشىنە بىردەن ىلەسىپ كەتە قويعان جوق. سوندىقتان وتكەنگە وزەۋرەپ، وزەگىمىز تالىپ تۇراتىنى جاسىرىن ەمەس.
ارينە، قازاق پروزاسىنىڭ كوشى توقىراعانىمەن، ادەبيەتتە مۇلدەم جاڭالىق جوق دەپ، جاۋىردى جابا توقۋعا دا بولمايدى. ادەبيەت توقتاپ قالمايتىندىعىن ىسىمەن دە، قالامىمەن دە دالەلدەپ جۇرگەن دارىندار جوق ەمەس. سونىڭ كوش باسىندا تىنىمباي فەنومەنى تۇراتىنى ءسوزسىز اقيقات.
«تىنىمباي پروزاسى وقىرمان تاڭدامايدى. ونىڭ جازۋشىلىعى كوپكە ورتاق. بارىنە تۇسىنىكتى تىلمەن، جالپىعا ورتاق ويمەن، قازاقتىڭ جانى دەيتىن قۇندىلىقپەن وقىرماندارىن ىزگىلىككە شاقىرادى. ونى ەپيكالىق جازۋشى دەپ ايتا المايمىز. رومانيستەرگە ءتان ۇلكەن جازۋشىلىق تىنىسىن دا وسى ۋاقىتقا دەيىن كورسەتكەن ەمەس. ونىڭ جانرى: پوۆەست پەن اڭگىمە» دەيدى جاس سىنشى باعاشار تۇرسىنباي ۇلى.
ول ادەبيەتكە توپ ەتىپ تۇسە قالعان جوق. «جالىننىڭ» جابىق بايگەسىنىڭ جۇلدەسى ادەبيەتتىڭ ەسىگىن ايقارا اشتى. بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ ءبىراۋىز جىلى لەبىزى جازۋشى شىعارماشىلىعىنا جول اشتى، تىڭ سەرپىلىس بەردى. مۇمكىن، بۇل ءبىراۋىز ءسوز قالامگەرگە قۋات بەرگەن دە بولار. بار شىعارماشىلىق بولمىسىمەن سوقپاقبايەۆ شىعارماشىلىعى جاس جازۋشىعا ۇلگى بولدى. قاراپايىم اۋىلدىڭ قاراپايىم ادامدارىنىڭ شىنايى بولمىسى، مىنەز- قۇلقى، پەندەلىك سيپاتى ونىڭ شىعارمالارىنىڭ باستى تاقىرىبىنا اينالدى. شىنايى ادامدار تۋرالى شىنايى جازۋ كەز كەلگەننىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى.
جازۋشى جۇماباي شاشتاي ۇلىنىڭ: «ءبىز وسى حرەستوماتيالىق شىعارمالار دۇنيەگە وپ- وڭاي كەلدى دەپ ويلايمىز. جوق، مۇنداي تۋىندىلار ومىرگە وپ- وڭاي كەلە سالمايدى. بەيىمبەت مايلين حالىققا جاقىندىعى جاعىنان وزىنەن ءبىراز جىل كەيىن تۋىلعان شۋكشينگە قاتتى ۇقسايدى. بەيىمبەتتىڭ وسى حالىقتىق ارناعا كەلۋى جانە وسى سالادا ءبىرىنشى بولۋى مەنى قاتتى تاڭعالدىرادى. بەيىمبەت - جازبا ادەبيەتىمىزدىڭ العاش بەل الا باستاعان كەزىندەگى ەرەكشە قۇبىلىس. ەل- جۇرتتىڭ مازاعىنا ۇشىراپ جۇرەتىن كۇلكىلى كەيىپكەرلەر گالەرەياسى شۋكشيندە دە بار. وسى شۋكشيندىك قۇبىلىستىڭ ودان بۇرىنعى بەيىمبەتتە بار ەكەنىن ۇمىتىپ كەتە بەرەمىز. شۋكشيندى دەن قويىپ وقىعان جۇرت بەيىمبەتتىڭ جالپى ادامزاتقا ورتاق ءبىر قاسيەتى بار. ءبىراق مايلين حالىققا ءوزىنىڭ سايقىمازاقتىق مىنەزىن تانىتۋ ماسەلەسىندە ادەبيەتتەگى جالعىز عانا قۇبىلىس بولىپ قالدى. كەيىن قازاقتىڭ وسى جۇلدەسىن تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ جالعاپ الىپ كەتتى» دەپ باعا بەرۋى دە سول سەبەپتى بولار.
تىنىمباي شىعارماشىلىعىنىڭ ارتىقشىلىعى نەدە؟ شىنايىلىعىندا. نە سەبەپتى، قالامگەردىڭ شىعارمالارىنا دەگەن وقىرماننىڭ ماحابباتى سۋىعان ەمەس. ويتكەنى ونىڭ اڭگىمەلەرىندە ءومىر بار. ءومىردىڭ شىندىعى بار.
بىرەۋلەر قالامگەر شىعارماسىنىڭ شىڭى قايسى دەپ داۋرىعادى. ءبىر وقىرمان «مەشكەيدى» العا تارتاتىن بولار. ەندى ءبىرى - «ءبورىبايدىڭ تىماعىن ءيت الىپ قاشقان قىس» تۋرالى سىر شەرتەر. مەن ءۇشىن «ايقايدىڭ» ورنى بولەك. «ايقايدى» بالكىم، سوعىس تۋرالى شىعارما دەپ ويلايتىن دا شىعارسىز. قاتەلەسەسىز. «ايقاي» - سوعىستىڭ سىرىن شەرتپەيدى. وندا ادام جانى بار.
«ءبىر جاقسىلىق ىستەدىم دەپ، ءوز ىشىنەن راقات تاپقان تۇرىك جاۋىنگەرىنىڭ ءومىرى قاسىرەتپەن اياقتالار تۇستا ءوز بالاسىنىڭ الدىنداعى كىناسى ءۇشىن ازاپ شەگىپ، ءالسىز دالادا سول ءبىر قورقىنىشتان اجال قۇشقان كەيپى سورلىلىقتان گورى ءوز قاتەسىن جۋىپ- شايعان ادامگەرشىلىككە تولى ەدى». تۇرىك پەن گرەك سوعىسى كەزىندە اركيسالاي شالدىڭ نەمەرەسىن ولتىرمەي امان الىپ قالعان مەحمەدتىڭ تاعدىرى ادام جانىنىڭ نازىك يىرىمدەرىن سۋرەتتەگەن شوقتىعى بيىك تۋىندى دەر ەدىك. قۇر ايعاي سالىپ تۇرعان جوق. ماعىنالى ءومىر سۇرۋگە ۇندەيتىن ادام جانىنىڭ شىرىلى ەدى بۇل.
قالامگەرگە دەيىن دە اۋىل تاقىرىبىن قالامىنا ارقاۋ ەتكەن جازۋشى كوپ. اۋىل پسيحولوگياسىن ءدوپ بەرگەن بەيىمبەت مايلين دەسەك، ودان بەرگى ۋاقىتتا ورالحان بوكەي مەن قاليحان ىسقاقتىڭ دا اتى ەرەكشە اتالادى. مۇحتار ماعاۋين دە اۋىلدان الىس كەتكەن جوق. دۋلات يسابەكوۆ پەن تولەن ابدىكتىڭ دە سول تاقىرىپتى قاۋزاعانىن جاقسى بىلەمىز. الايدا تىنىمباي كەيىپكەرلەرىنىڭ اۋانى بولەك. اۋىلدان قالاعا ۇدەرە كوشكەن قازاقتىڭ پسيحولوگياسىن بىلگىڭىز كەلسە، جازۋشى شىعارمالارىنا دەن قويىڭىز. ەلىكتەگىش، قۇبىلمالى ادامداردىڭ مىنەز- قۇلقى ارقىلى قوعامنىڭ سيپاتىن اشىق كورسەتە ءبىلدى.
«مەشكەي» رومانىنىڭ باس كەيىپكەرى - وزىمىزبەن تىزە قوسىپ، يىق تىرەستىرىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ادامداردىڭ پروتوتيپى. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە مەكتەپتە وقىعان، سول زاماندا ۇيلەنگەن. بالالى- شاعالى. اۋىلدان كەتىپ، قالانىڭ ءبىر شەتىنەن پانا تاپقان. ايەلىنىڭ اتى - بيفاتىما. قولىندا دىمى جوق، ءسىڭىرى شىققان تاس كەدەي. ءبىراق الىپحاننىڭ اڭدىعانى، كۇيتتەگەنى باسقا نارسە. ول قۋ قۇلقىنىن تويدىرسام دەيدى. ودان وزگەنى ويلاعىسى دا كەلمەيدى. دۇنيە توڭكەرىلىپ كەتسە دە، ءبارىبىر. سودان عانا راقات تابادى. سودان ءلاززات الادى. قايعىرسا دا، قامىقسا دا، تاماقتى ويلايدى. بۇل - قوماعاي، مەشكەي مەشەۋ تىرشىلىك يەسى.
قاراڭىزشى: «بۇل كەزدە شەكتەن تىس جەگەن تاماقتان ابدەن شەڭبىرەك اتىپ توڭكەرىلگەن تايقازانداي بوپ كەتكەن الىپحاننىڭ ىشىندە دومالاق- دومالاق مايتارىدان ادام ايتقىسىز سوعىس باستالىپ كەتىپ ەدى. قۇرقىراعان، شۇرقىراعان، شۋىل ارالاس سۇمدىق ءبىر الاساپىران ارپالىس بولىپ جاتتى. تولاستار ەمەس. ءبىر كەزدە «الگىندەگى ءبىر شۇرقىراعان، قۇرقىراعان ايقايشىلاردىڭ ءبىراۋىق قۇتىلعانىمەن، ودان قالعاندارى ۇلكەن قارسىلىققا بەل بۋىپ توپتاسىپ العانداي.. . الەۋەتتى الاپات كۇش ءىشىن ءبىر سوعىپ وتكەندە- اق وتاعاسى ەپتەپ ەسەڭگىرەپ قالعان».
بيىل قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ەۋرازيالىق توپتىڭ (ERG) قارجىلىق دەمەۋشىلىگىمەن ۇلتتىق كوركەم ادەبيەتتى قولداۋ ءۇشىن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا وراي «الاش تاريحىنىڭ اقيقاتى» اتتى جابىق بايگە وتكەنى بەلگىلى. سول بايگەدە باس جۇلدە تاعى دا ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىزگە بۇيىردى. جازۋشىنىڭ «كاكادۋ» اتتى شىعارماسى جەڭىمپاز اتاندى.
جازۋشى جۇسىپبەك قورعاسبەكتىڭ كەيىپكەرىمىز تۋرالى: «قازىر ادەبيەتتە ەكى ءتۇرلى ولشەم بار. ءداستۇرلى ادەبيەت تۇرعىسىنان كەلەتىندەر قازاقي ادەبي ورتا. سودان كەيىن مودەرنيستىك، پوستمودەرنيستىك، باسقا دا تولىپ جاتقان اعىمدار تۇرعىسىنان كەلەتىن تاعى ءبىر كوزقاراس بار. ول «وركەنيەتتىلەۋ» كوزقاراس. ءبىر قىزىعى، تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ وسى داستۇرشىلىك جاعىنان دا، جاڭالىق ىزدەپ جاتقان «وركەنيەتتى» قالامگەرلەرىمىزدىڭ، وقىرماندارىمىزدىڭ تاراپىنان دا جاقسى باعالانىپ ءجۇر. وسى تاراپتان كەلگەن كەزدە تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتىڭ قالام سىلتەسى بولەك» دەيدى.
«ەشكىممەن ارالاسپايتىن، ەشكىمنەن ەشتەڭە دامەتپەيتىن» توماعا- تۇيىق جازۋشىنىڭ ەڭ باستى باقىتى - وقىرمانى. شىعارماسى ارقىلى كوپشىلىكتى ەرىكسىز مويىنداتتى. بۇل بايلىق ەمەس دەپ ايتا الامىز با؟ جازۋشىنى ءسۇيىپ وقىماسا، كوپشىلىك «ءبورىبايدىڭ تىماعىن ءيت الىپ قاشقان قىستى»، «مەشكەيدى»، «ايقايدى»، «اۋلەتتىڭ يەسىن» ىزدەمەسە كەرەك- ءتى. دەمەك، كوركەم مىنەزدى وقىرمانعا ادەبيەت ءالى دە قاجەت دەگەن ءسوز.
كەيىپكەرىمەن قازاقتىڭ جامان مىنەزىن سىناپ، جاقسى مىنەزىنە سۇيسىندىرەتىن جازۋشىنىڭ شىعارمالارى الداعى جىلدارى كارىس تىلىنە اۋدارىلاتىندىعى تۋرالى جاعىمدى حابار ەستىدىك. اۋدارما ماسەلەسىنىڭ قالامگەرلەردىڭ باس اۋرۋىنا اينالعانى قاشان؟! قازاق ادەبيەتىن تورتكۇل دۇنيەگە تانىتا الماي وتىرعانىمىز دا سوندىقتان. جازۋشىلار وداعى وسى ماسەلەنىڭ شەشىمىن تاپقان سياقتى. باسقارما ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى عالىم جايلىباي: «سەۋلدە شىعاتىن «ازيا» اتتى جۋرنال بار. ولار كەز كەلگەن شىعارمانى ەرەكشە تالعاممەن، ۇلكەن ىزدەنىسپەن شىعارادى ەكەن. جۋرنال يەلەرىمەن تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتىڭ ءبىر شىعارماسىن كارىس تىلىنە اۋدارايىق دەگەن كەلىسىمگە كەلدىك. ول شىعارما اۋدارىلىپ بىتكەن سوڭ، ارنايى ادەبي- پىكىر تالاس وتكىزىلەدى. وعان جازۋشىنىڭ ءوزى بارىپ، قاتىساتىن بولادى. قازىر اۋدارما جۇمىسى باستالىپ كەتتى» دەيدى.
الداعى ۋاقىتتا وڭتۇستىك كورەيا جۇرتشىلىعى قازاق جازۋشىسىن تانىپ جاتسا، نۇر ۇستىنە نۇر ەمەس پە؟ ءارى تاڭداۋ تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆكە تۇسكەنى كوپشىلىكتى تىپتەن قۋانتىپ وتىر. جوعارىدا ءبىز تەكتەن تەك قالامگەردى جىل پروزايگى دەپ اتاماعان بولارمىز.
گۇلزينا بەكتاس
«ايقىن» گازەتى
