الەم جوتاسى: قىتايداعى پۋدالا سارايىنىڭ ءبىز بىلمەيتىن قىر-سىرى
بۇل جولى جەر بەتىندەگى ەڭ كونە ءارى ەڭ بيىك پوتالا سارايى تۋرالى ايتامىز. دالاي- لامانىڭ رەزيدەنسياسى بولعان تاريحي عيمارات بۇگىندە بۋدديستەردىڭ قۇدايعا سىيىناتىن قاسيەتتى جەرى عانا ەمەس، تۋريستەر كوپ باراتىن مۋزەيگە اينالعان.
تيبەتتىڭ تاريحى، مادەنيەتى مەن ءدىنى جانە ونەرىنىڭ توعىسقان جەرى - پۋدالا سارايى. ونىڭ ىرگەسى VII عاسىردا قالانعان. سول كەزدەگى تيبەت پاتشاسى سونگسەن گامپو قالىڭدىعى ۆەن چەننىڭ قۇرمەتىنە 999 بولمەدەن تۇراتىن 9 قاباتتى عيمارات تۇرعىزعان. ال قازىر ونىڭ اۋماعى 360 مىڭ شارشى مەتردى الىپ جاتىر. تيبەت قىتاي قۇرامىنا كىرگەن 1959 -جىلعا دەيىن الىپ عيمارات دالاي-لامانىڭ رەزيدەنسياسى بولعان. سول كەزدە 14- دالاي-لاما ءۇندىستانعا قاشىپ، ساياسي باسپانا العان ەدى. پۋدالا سارايى - تيبەتتىكتەردىڭ قۇدايعا سىيناتىن جەرلەرى. پوتالا قىزىل تاۋدى باۋىرلاي سالىنعاندىقتان وتە ەڭسەلى. ونىڭ بيىكتىگى 116 مەترگە جۋىق. تەك سوڭعى 5 -جىلدا قىتاي ۇكىمەتى ونى قايتا جوندەۋگە 55 ميلليون يۋان جۇمساعان، سونىڭ ىشىندە 111 كەلى التىن، 2,5 كەلى كۇمىس پەن اسىل مەتالدار سارايدىڭ كۇمبەزىن كومكەرۋگە جۇمسالىپتى.
بۇل جەردە ءسىز تيبەت ارحيتەكتۋراسىنىڭ شىنايى تاريحىن كورە الاسىز. ورتاڭعى، ەڭ بيىك قىزىل عيمارات ءتاۋ ەتەتىن، ءبۋدديزمدى تانۋعا ارنالعان بولىگى سانالادى. ال ونى اينالا جاتقان اق ءتۇستى عيماراتتا كوپتەگەن كىتاپحانا، گالەرەيا، سالتاناتتى شارالار وتكىزەتىن ۇلكەن زالدار ورنالاسقان. وسىنىڭ بارلىعىن ارالاپ شىعۋعا 1 ساعات ۋاقىت بەرەدى. تەك شىعىس ەسىگىنەن كىرگىزەدى. تۋريستەرگە تابالدىرىقتى باسپاۋعا، باس كيىم مەن قارا كوزىلدىرىكتى شەشۋ كەرەكتىگى ەسكەرتىلەدى. مۇندا كۇنىنە مىڭداعان تۋريست كىرىپ- شىعادى.
شاي ەر، تيبەت تۇرعىنى: - پۋدالا سارايى - ءبىز ءۇشىن قاسيەتتى جەر. مەن جىل سايىن كەلىپ تۇرامىن. ماعان بۋددانىڭ مەيىرىمىنەن باسقا ەشتەڭە كەرەك جوق. قۇدايىما سىيىنىپ، ۇنەمى كەلەر كۇنىمە جەڭىلدىك سۇرايمىن.
جەرگىلىكتى جاستار نەگىزىنەن تيبەتشە جانە قىتايشا سويلەيدى. جالپى، تيبەتتىكتەر - ۇلتتىق سالت-ءداستۇرى مەن تىلىنە بەرىك حالىق. سوندىقتان دا بولار، ازىرگە وزدەرىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاپ قالعان. دەگەنمەن ءدىندارلىعى باسىم، ساۋاتتىلىق دەڭگەيى ءالى دە بولسا تومەن جۇرت. تيبەتتە 1700 شىركەۋ بار ەكەن، وندا 46 مىڭداي ءدىني قىزمەتكەر ۋاعىز ايتادى. بۇل قايتا ازايعانى، ويتكەنى بۇعان دەيىن تيبەتتىك ەركەكتەردىڭ %25 ى ءدىني قىزمەتكەر بولىپ كەتەتىن، سونىڭ كەسىرىنەن ەلدە ەكونوميكالىق، دەموگرافيالىق ماسەلەلەر پايدا بولا باستاعان. بۇرىن ەر بالالاردى ەرتەرەك تاقۋالىققا بەرسە، قازىر ولار ورتا ءبىلىم الىپ، مەكتەپكە بارۋعا مىندەتتى. 18 گە تولعان سوڭ قاي جولدى تاڭداسا دا ەركى. بۇگىندە قىتاي بيلىگى ايماقتىڭ الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق جاعدايىن ەسكەرە كەلە تەگىن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن ەنگىزگەن. جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ ۇلاندارىن مەكتەپ پەن ۋنيۆەرسيتەت اقىسىز وقىتادى.
دا ۋا، تيبەت اۆتونومدى ولكەسى ءبىلىم بەرۋ باسقارماسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى:
- تيبەتتىكتەر بۇگىنگى تالاپقا ساي ءبىلىم الىپ، ومىرلەرىن وزگەرتۋگە، زاماناۋي تەحنولوگيالاردى پايدالانۋعا مۇمكىندىك الدى. ءبىز جەرگىلىكتى حالىقتى وقىتۋدا ولاردىڭ تىلىنە، دىنىنە، مادەنيەتىنە تيىسپەي، ارى قاراي دامىتۋعا تىرىستىق. 1951 -جىلدارى، ياعني قىتايدىڭ قۇرامىنا كىرمەي تۇرعاندا تيبەتتەگى ءبىلىم بەرۋ تەك شىركەۋلەردە، ءدىني تۇرعىدا جۇرگىزىلدى. ول كەزدە ساۋاتسىزدىق %95 بولعان.
ءبىلىم بەرۋدە ۇلتتىق ەرەكشەلىككە دە ءمان بەرىلەدى. مىنا وقۋشىلاردىڭ دەنى بۋددانىڭ ۇزاق ءومىر ءسۇرۋ قۇدايلارىن بەينەلەپ جاتىر. قاراپايىم تيبەتتىكتەر عۇمىر جاسى ۇزاق بولۋى ءۇشىن وسى قۇدايلارعا جالبارىنادى.
لو بۋستا، سۋرەتشى:
- ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز - كونەدەن قالعان سۋرەت سالۋ ونەرىمىزدى ارى قاراي جالعاستىرۋ. قازىر ىنتاسى بار جاستاردى وسى ونەرگە باۋلىپ جاتىرمىز. ءبىزدىڭ مەكتەپتە سالىنعان سۋرەتتەر ساتىلىمعا شىعارىلمايدى. تيبەتتەگى ورتاشا بيىكتىك تەڭىز دەڭگەيىنەن 4000 مەتر. اكىمشىلىك ورتالىعى لحاساعا جىلىنا 3000 ساعات كۇن كوزى تۇسەتىندىكتەن «ساۋلەلى قالا» دەپ اتايدى.
ايتپاقشى، مۇندا باسقا جەردەگىدەي باكتەريالار دا بولمايدى. شىنىمەن، بۇل جەردىڭ ەنەرگەتيكاسى وزگەشە. مۇمكىن تەڭىز دەڭگەيىنەن 3600 مەتر بيىكتىكتە تۇرعان سوڭ با، ازداپ باس اينالادى. ويتكەنى اۋاداعى وتتەگىنىڭ مولشەرى %60 عا جەتەدى. سوندىقتان مۇندا ءبىرىنشى كەلگەن ادام جايسىزدىقتى سەزەدى. ءبىرىنشى كۇنى وتتەگى بالونىنىڭ كومەگىنە جۇگىندىك. سوسىن السىزدىكتى تيبەت مەديتسيناسىنداعى ءشوپ دارىلەرمەن جەڭىپ وتىردىق.
اۆتورلارى: نۇربەك بەكەن، جاڭ ءسۇي
