ۇيادان ءدىني تاربيە العان باۋىرجان مومىش ۇلى
باۋكەڭ ەرجۇرەكتىگى تۇرعىسىنان كەشەگى ەل قورعاعان قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شاقشاق ۇلى جانىبەك سىندى باتىرلاردىڭ زاڭدى جالعاسى سەكىلدى. ال شىنشىلدىعى مەن اقيقاتتى تۋ ەتكەن ادالدىعى، ادىلدىگى تۇرعىسىنان مۇسىلمانداردىڭ ەكىنشى ءحاليفى ادىلەتتى ومار يبن حاتتابقا (ر. ا. ) ۇقسايدى. ارتىندا «وتىرىكتىڭ بالىن جەپ ءتىرى جۇرگەنشە، شىندىقتىڭ ۋىن ءىشىپ ولگەن ارتىق» دەگەن قاناتتى سوزدەردى ايتىپ قانا كەتپەي، ونى ءوز ءومىرىنىڭ قاعيداسىنا اينالدىرعان باتىر باۋىرجانعا مۇنداي ار ءىلىمى قايدان كەلدى، كىمنەن ءسىڭدى؟ وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كورىپ ەدىك، ادەتتەگىدەي «ۇشقان ۇياعا» تىرەلىپ، باۋىرجاننىڭ تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋ جولىندا شىققان تەگىنىڭ، وتباسىندا العان ءدىني تاربيەنىڭ ۇلكەن ءرولى بار ەكەنىن بايقادىق.
مارفۋعا شاپيان
يماش اقساقالدىڭ نەمەرەسى باۋىرجانعا جاساعان دۇعاسىنىڭ قابىل بولۋى
باۋىرجان مومىش ۇلى 1910 -جىلدىڭ 24-جەلتوقسانىندا جۋالى اۋدانىنىڭ مىڭبۇلاق اتتى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. باتىرعا دەيىن ءتورت قىز كورگەن اتا- اناسى ول تۋعاندا قاتتى قۋانىپتى. اتاسى يماش جان- جاققا كىسى شاپتىرىپ، ۇلان- اسىر توي جاسايدى. شىلدەحانا تويىندا يماش اقساقال نەمەرەسىن كوتەرىپ شىعىپ، ەل قاريالارىنان باتا سۇراسا، ولار: «ءتول نەمەرەڭ، بەل نەمەرەڭ عوي. باتا ءجونى دە وزىڭدىكى» دەسىپتى. سوندا اتاسى:
الاتاۋدىڭ قىرانى مول ەدى -
قىراعى بولسىن، قۇلىنىم.
قويناۋى سۋعا مول ەدى -
بۇلاعى بولسىن، قۇلىنىم.
ەلىنىڭ تىلەگى زور ەدى -
شىراعى بولسىن، قۇلىنىم.
اتا تىلەگى وڭ ەدى -
قۇمارى بولسىن قۇلىنىم.
بۇل جەر باتىرلار ءتورى ەدى -
سىڭارى بولسىن، قۇلىنىم! - دەپ باتا بەرىپتى. قازاق ەجەلدەن سوزگە، ونىڭ قۇدىرەتىنە ەرەكشە ءمان بەرگەن حالىق قوي. كوپتىڭ تىلەۋىنىڭ ورىندالاتىنىن بىلگەن. ءوزىمىز دە الاقان جايىپ، دۇعا جاساعان قولدى اللا تاعالانىڭ بوس قايتارمايتىنىن دا ءجيى ايتامىز. يماش اقساقالدىڭ دا اۋىلدىڭ نەبىر اۋزى دۋالى اقساقالدارىن جيناپ بالاعا باتا سۇراۋى جاقسى نيەت، تىلەكتىڭ قابىل بولاتىندىعىنا سەنگەندىگىنەن. باتىردىڭ ءوزى «ۇشقان ۇيا» اتتى ءومىرباياندىق كىتابىندا: «جارىق دۇنيەگە كەلگەنىمە ەكى- ءۇش اي بولعاندا، شەشەم مەنى كۇن كوزىنە شىعارىپ، يماش اتامنىڭ الدىنا اكەلىپتى. اتام ەرتە كوكتەم الدىندا اعاش وتىرعىزىپ ءجۇر ەكەن.
- اتاسىنىڭ قولىن ۇزارتىپ، قولعابىس بەرۋگە كەلدى، - دەپتى شەشەم ىزەتپەن ءيىلىپ.
اتام ەمىرەنىپ، مەنى الاقانىنا الىپتى. قولىما جاس بۇتاق ۇستاتىپ:
قۇرىق دەپ بەرسەم - قۇل بولما،
شىبىق دەپ بەرسەم - ءشىل بولما.
بارىنەن دە، شىراعىم،
بايانى جوق ۇل بولما، - دەپ كەلىنىنە مەنى قايتارىپ بەرگەن ەكەن. اتاسىمەن العاشقى ديدارلاسۋىنىڭ قۇرمەتىنە دەپ، العاشقى وسيەت ومىرلىك ونەگە بولسىن دەپ اكەم سول كۇنى كەشكە مال سويىپ، اۋىل اقساقالدارىنىڭ باسىن قايتا قوسىپتى»، - دەپ جازادى. وسىنشالىق تىلەك، نيەتتىڭ ۇستىندە تۋعان ۇلعا جاسالعان دۇعانىڭ قابىل بولعانىن باۋىرجاننىڭ الەم تانىعان باتىرعا اينالعانىندا بارشا حالىقتىڭ كوزى جەتتى. اتا بەرگەن باتا سولاي قابىل بولدى.
مولدا مومىشتىڭ بالاسى
اتا- اناسى تۋرالى باتىردىڭ ءوزى ءومىرباياندىق «ۇشقان ۇيا» كىتابىندا بىلاي دەپ جازادى: «مەنىڭ بابام يماش مىڭ دا توعىز ءجۇز ون ءبىرىنشى جىلى 92 جاسىندا دۇنيە سالعان. ورتاي بويلى، وراق مۇرىن، وت جانارلى سول شىمىر شالدىڭ ءتورتىنشى پەرزەنتى - مەنىڭ اكەم مومىنالى ەكەن. ونى جۇرت مومىش دەپ كەتكەن. اكەم ايتىس قۋىپ، اندەتىپ جۇرە- جۇرە 33 جاسىندا بايتانا رۋىنان ءابدىراحماننىڭ ءرازيا اتتى قىزىنا ۇيلەنىپتى. ول مەنىڭ شەشەم ەدى. ول كىسى مەن ءۇش جاسقا تولار- تولماستا قايتىس بولعان». انادان ەرتە جەتىم قالعان باۋىرجان اجەسى قىزتۋماستىڭ باۋىرىندا وسەدى. كەيىنىرەككە دەيىن اجەسى كەلىنى تۋرالى «جاتقان جەرىڭ ءجاننات بولسىن، ماڭدايىما سىيماي كەتكەن پەرىشتەم ءرازيا» دەپ مۇڭايىپ وتىرادى ەكەن. وسى ءسوزدىڭ وزىنەن باۋكەڭنىڭ اجەسىنىڭ دىننەن حابارى بار ادام ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. ال اكەسى مومىش بولسا، ولەڭ شىعارىپ، جيىن- تويدا ايتىسقا قاتىسىپ جۇرسە، كەيىن ءوز بەتىمەن ساۋاتىن اشىپ، ەل ءىشىنىڭ داۋ- دامايىنا بىتىمگە جۇرگەن كىسى ەكەن. باۋكەڭ ءوز جازبالارىندا اكەسىن جەڭگەلەرىنىڭ «مولدا بالا» اتاعانىن ايتادى. سوعان قاراعاندا، اكەسىنىڭ ءدىني ساۋاتى دا از بولماسا كەرەك. تەك كەڭەس ساياساتىنا بايلانىستى باتىردىڭ ءوزى ونى كىتاپتارىندا اتاپ كورسەتپەگەن بولۋى مۇمكىن. ال ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن «تۋرا مومىش» اتانىپتى. وعان تالاي جىل اۋىل ستارشىنى بولسا دا، ەشكىمگە قيانات جاساماس ادالدىعى، اقتىعى سەبەپ بولعان دەسەدى. ارينە، وسىنداي اكەدەن تۋعان ۇلدىڭ باسقاشا بولۋى مۇمكىن بە ەدى؟
كىشكەنتاي باۋىرجاننىڭ سالەمدەسۋدى ۇيرەنۋى
ادامعا تاربيە تال بەسىكتەن سىڭەدى. ەڭ اياعى سالەمدەسۋدىڭ ءوزىن بالاعا اتا- انا ۇيرەتەدى. پايعامبارىمىزدىڭ (س. ا. س. ) دا سالەم جايۋعا ۇندەگەن حاديستەرى بارشىلىق. ال باۋكەڭ بولسا، سالەم بەرۋدى قالاي ۇيرەنگەنىن بىلاي ەسىنە الادى: «كيىز ءۇيدىڭ تورىندە ءبىر توپ اۋىل اقساقالدارى جامباستاي جايعاسىپ باپپەن قىمىز ءىشىپ وتىر ەكەن. اكەم داستارحان شەتىندە قىمىز قۇيىپ وتىر. ول مەنى ىمداپ شاقىردى دا قۇلاعىما: «اتالارىڭا سالەم بەرۋدى ۇمىتپا دەگەنىم قايدا؟ « - دەپ سىبىرلادى. مەن قاتتى قىزاراقتاپ، ۇيدەن شىعا جونەلدىم. سىرتتا ءبىراز تۇردىم دا، نىق باسىپ ۇيگە قايتا كىردىم. كوپشىلىككە قول قۋسىرىپ تۇرىپ: «اسساليامۋالەيكۋم، اتالار!» دەپ ءار ءسوزدى قاداپ- قاداپ ايتتىم. بۇعان ارينە ءبارى كۇلىسىپ جاتىر. ايتكەنمەن مەنى اراز ەتىپ الماۋ ءۇشىن ءبارى دە ءبىراۋىزدان: «الايكۇم سالام!» دەستى. سونان سوڭ ءارقايسىسى ماڭدايىمنان سيپاپ ماقتايدى. جاقسى سوزگە ءماز بولىپ مەن اكەمنىڭ تىزەسىن الا جايعاسامىن. ول باسىمنان سيپاپ وتىرىپ: «جارايسىڭ، بالام! ۇيگە كىرگەندە ءارقاشان ۇلكەندەرگە سالەم بەرۋدى ۇمىتپا. ادەپتى بالا سۇيتەدى» - دەيتىن». مىنە، اكە ۇيرەتكەن وسى سالەمدى باۋكەڭ كەيىن ءوز ۇرپاقتارىنا دا وسيەت ەتكەنىن باتىردىڭ كەلىنى زەينەپ اپامىزدىڭ «بابالار وسيەتى» كىتابىنان ءبىز دە تالاي وقىدىق. وقىدىق تا، ادامدار اراسىنا «سالەم» جايۋدى وسى كىتاپ ارقىلى زەينەپ اپانىڭ بىزگە اماناتتاعانىن ۇعىندىق.
اقىرزاماننان قورقۋ
باۋكەڭ قايماعى بۇزىلماعان، ءدىندى بەرىك ۇستانعان اۋىلدا ءوستى. ونى باتىردىڭ بالالىق شاعىن ەسكە العان ەستەلىكتەرىنەن دە بايقاۋعا بولادى. كىتابىندا: «سوعىس» دەگەن ءسوزدى قاشان ەستىگەنىم جادىمدا جوق. 1916 -جىلدىڭ وقيعالارىن دالمە- ءدال ەلەستەتە المايمىن. ايتەۋىر ايەلدەردىڭ جاس توككەنى، ەرلەردىڭ ۇرەيلى ءجۇزى، كۇننىڭ تۇتىلعانى كوز الدىمدا.
- اقىرزامان! اقىرزامان كەلدى! - دەسىپ، ەل قورقىنىشپەن كۇبىرلەسەدى. ءبىر شەتتەن مولدا شىعىپ، ازان شاقىرا باستادى:
- اللا اقبار، اللا اقبار! يليا ي لياحا يلاللا، ليا يلياحا يلاللا! مۇحاممەد راسۋلاللا. مۇحاممەد راسۋلاللا. اللا اقبار! اللا اقبار! ليا يلياحا يلاللا! - دەپ كۇڭىرەنتىپ الا جونەلدى.
ازان ۋاقىتىندا جۇرتتىڭ ءبارى سىلتىدەي تىنىپ، ىشتەي دۇعا قايىرىپ وتىردى. مەن الدەبىر بەيمالىم كەساپاتتىڭ كەلگەنىن جۇرەگىممەن سەزگەندەي شوشىنىپ، اجەمنىڭ ەتەگىنەن جارماسىپ الدىم.
- بيسميلليا دە! بيسميلليا دە! - دەيدى اجەم مەنىڭ سۇپ- سۇر وڭىمە ءۇڭىلىپ. جۇرت ەس جيىپ، ءوزدى- وزدەرىنە كەلگەنشە كۇن بەتىندەگى قارا داق قايتىپ تا قالعان ەدى. مۇنى كورگەندە ءبارى شۋ ەتە ءتۇستى.
- ءا، قۇداي! ءا، ءتاڭىرىم، جار بولا گور!
ايەلدەر ەندى قۋانىشتان جىلاپ ءجۇر. سول كەشتەن باستاپ ەل ءبىر اپتا بويى قۇرباندىق شالىپ، قۇدايى تاراتۋمەن بولدى»، - دەپ جازدى.
«باۋىرجان، شوشقانىڭ ەتىن جەمە، ورىس قۇدايىنا تابىنبا!»
باۋىرجان 7-8 جاسقا كەلگەندە، اكەسى ونىڭ ساۋاتىن ۇيدە اشا باستايدى. ارابشا، ورىسشا جازۋدى ۇيرەتىپ، ەسەپ شىعارۋدى تۇسىندىرەدى. ءبىراق ارىدان ويلاعان مومىش جالعىز ۇلىنا ورىس وقۋىن وقىتپاي كوسەگەسى كوگەرمەيتىنىن جاقسى تۇسىنەدى. زاماننىڭ ورىستارعا قاراي اۋىپ بارا جاتقانىن بايقايدى. ماڭايىنداعىلارمەن اقىلداسىپ، ولاردىڭ قارسى بولعانىنا قاراماستان «جۇرت سوزىنە ەرىپ قايتەمىز. باۋىرجان، قۇدايعا شۇكىر، مۇسىلمانشا كوزى اشىق ەمەس پە؟ ورىسشا وقىدىم دەپ دىننەن بەزە قويماس. قازىرگى زامان اعىمى دا وسى وقۋدى قالايتىن سياقتى» دەپ، باۋىرجاندى ءوزىنىڭ ەگىندى بىرگە ەگەتىن گونچاروۆ كۋزما اتتى ورىس تامىرىنىڭ ۇيىندە جاتقىزىپ، سول اۋىلدا ورىسشا وقىتپاق بولادى. باۋىرجاننىڭ ءوزى العاش ورىستىڭ ۇيىنە بارعان كەزىن بىلاي ەسىنە الادى: «ىشكە كىرگەندە بۇرىشتا قاپتاعان يكوندارعا بىردەن نازارىم اۋدى. كوزىمدى الماي قاراپپىن دا قالىپپىن. سۋرەتتىڭ جيەك تەمىرلەرى جالت- جۇلت ەتەدى. مۇندا قاباساقال اتا قۇداي بەينەلەنىپتى. ونىڭ وڭ جاعىندا ءسابي كوتەرگەن انا قۇداي. سول جاعىندا ايسا پايعامبار. بارىنەن تومەنىرەكتە باسى سالبىراپ، قولى قاداعا كەرىلگەن بىرەۋدىڭ سۋرەتى: جانتۇرشىگەر ازاپقا ءتۇسىپ تۇرعانى جۇزىنەن اڭعارىلادى. ءدال سونىڭ تۇبىنەن بالاۋىز شام جاعىپ قويىپتى. كومەسكى جارىق وسىناۋ كۇڭگىرت بۇرىشقا ەمىس- ەمىس ساۋلە شاشادى. ءار سۋرەتتىڭ جيەگىن دالا گۇلىمەن كومكەرىپتى. مەنىڭ شەكتەن تىس تاڭىرقاپ وتىرعانىمدى سەزگەن اكەم، ەگجەيلەپ تۇسىندىرە باستادى:
- مۇنىڭ ءبارى ورىس قۇدايلارىنىڭ بەينەسى، - دەدى اكەم سۋرەتتەردى نۇسقاپ. - وسى سۋرەتتەرگە ءبارى تابىنادى. اناۋ اقساقالدى شالى - اتا قۇداي، مىنا سۇلۋ ايەل - ايسا پايعامباردىڭ شەشەسى، قولىنداعى كوتەرگەنى پايعامباردىڭ ءسابي كەزى. ال مىنا سول پايعامباردىڭ ەسەيگەن شاعى. تومەندەگىسى ايسانى دىنسىزدەردىڭ ازاپتاعانى عوي... - اكەم ءبىراز ويلانىپ وتىردى دا، ءسوزىن جالعادى. - ارينە، ورىستار جاڭساق ءدىننىڭ جولىندا ءجۇر. ايتپەسە وزدەرى سالعان سۋرەتكە وزدەرى تابىنار ما ەدى؟ ادامدى قۇداي جاراتتى، قۇدايدى ادام جاراتقان ەمەس، - دەپ ءبىتىردى.
اكەم مەن كۋزما شال شارۋا جايىن اڭگىمەلەپ وتىرعاندا دا مەن يكونداردان كوز المادىم. بۇل كەزدە داستارحان دا جايىلىپ ەدى. گونچاروۆتار قۇدايلارىنىڭ قاسىنا بارىپ شوقىندى دا، اسقا كەلدى. شال اكەمدى دامگە شاقىرىپ يشارات ەتتى. تيشكو بۇل ءسوزدى اۋدارىپ بەردى:
- اكەم مىنا داستارحاننىڭ ۇستىندە شوشقا اتاۋلىنىڭ ءيسى ارالاسقان تاعام جوق دەيدى. مىنە نان، مىناۋ شەكەر، مىناۋ كارتوپ، جەمىس بارىمىزگە ورتاق. قازانداعى قۇستىڭ ەتى. سوندىقتان مومىش تارتىنباي، جيىركەنبەي، سەسكەنبەي ءوز ۇيىڭدەي وتىرىپ، تاماقتانسىن، - دەپ وتىر اكەم». باۋىرجان ءدال سول ساتتەرى كەيىنگى ءومىرىنىڭ كوپ بولىگى ورىستارمەن بايلانىستى بولاتىنىن، ماسكەۋ تۇبىندە تالاي ورىستى باسقارىپ، اتويلاعان سوعىس جۇرگىزەتىنىن، ارينە، سول ۋاقىتتا بىلگەن جوق. تەك كوكەيىندە ورىستىڭ ۇيىندە قالدىرىپ بارا جاتىپ اكەسى مەن كوكەسىنىڭ: «ادەپتى بول، ۇقىپتى بول. بۇزىقتارمەن دوس بولما. ساباعىڭا كوبىرەك كوڭىل ءبول. شوشقانىڭ ەتىن جەپ جۇرمە. ورىس قۇدايىنا تابىنىپ جۇرمە» دەگەندەرى ماڭگىلىككە ۇيالاپ قالدى.
كەلىنىن اشىق- شاشىق كۇيدە كورگىسى كەلمەگەن باۋكەڭ
ۇيادان وسىنداي تاربيە العان باۋكەڭ اتاعى اسپانداعان كەزدە دە باياعى اكە وسيەتىنە ادالدىعىنان اينىعان جوق. قارتايعانىندا دا قادىرلى قاريا بولا ءبىلدى. اللا تاعالا وعان زەينەپ اپامىزداي ونەگەلى كەلىندى جولىقتىردى. اتاسى ومىردەن وتكەننەن كەيىن كۇندەلىكتەرىن «شۋاقتى كۇندەر» اتتى كىتاپقا اينالدىرعان اپامىز «قازاقتىڭ ءبىرتۋار مارقاسقا باتىر ۇلىنىڭ قولىنا سۋ قۇيىپ، شايىن قايناتىپ جۇرگەنىم - اللانىڭ ماعان تارتقان ەرەكشە ءبىر سىيى بولدى» دەي كەلىپ، اتاسىمەن العاشقى كەزدەسۋىن بىلاي سۋرەتتەيدى: «مەزگىل تۇسكە تاياپ قالعان. گاز پليتاسىنا شاي قويىپ، قايناعانشا بۇگىنگى گازەتتەردى قاراپ وتىر ەدىم، ەسىك سىنىپ كەتەردەي تارسىلدادى. ۇيدە جالعىز وتىرعان سوڭ ءارى ادەتتەگىدەن تىس مىنا تارسىلدىڭ وزگەشەلىگى شوشىتىپ جىبەردى. تاپا- تال ءتۇس بولسا دا، ەسىككە كەلىپ:
- بۇل كىم؟ - دەدىم.
- مەن! اتاڭمىن! بار، كيىن! - دەدى كۇركىرەگەندەي گۇرىلدەگەن ءۇن ەسىكتىڭ سىرتىنان. العاشقى قورىققانىم قورىققان با، زارەم ۇشتى. «بار، كيىن» دەگەن ءسوزدىڭ بايىبىن بىردەن ۇعا الماي، ۇيدە كيىپ جۇرەتىن حالاتىمنىڭ تۇيمەسىن ءبىر سالىپ، ءبىر اعىتتىم. كيىم سالاتىن شكافقا جۇگىردىم، ساسقالاقتاپ، كيىمدەرىمدى جۇلمالاپ الەككە ءتۇستىم دە قالدىم. دەگەنمەن وزىمە-ءوزىم «سابىر- سابىرلاپ» ۇستىمە جەڭى ۇزىن كويلەك، باسىما ورامال، اياعىما شۇلىق تاۋىپ كيدىم. بارىپ ەسىك اشىپ، اتا-بابامنىڭ سالتىمەن ءيىلىپ سالەم ىستەدىم.
- باقىتتى بول، بالام! - دەپ، قولىن باسىما بولار-بولماس تيگىزىپ، بولمەگە كىردى. اتا جالعىز ەمەس، قاسىندا ءبىر كىسى بار، ءوڭ-ءتۇسىنىڭ قانداي ەكەنىن كورگەم جوق، بىردەن باسىمدى كوتەرۋگە باتىلىم جەتپەدى.
جاسىراتىنى جوق، ۇيدە جەڭىل بولسىن دەپ كەۋدەسى اشىق حالات كيىپ، جالاڭاياق، شاشىمىز قوبىراپ جۇرە بەرەمىز. سودان بارا- بارا ادەتكە اينالادى. ۇيگە بىرەۋ كەلە قالسا دا، سول كۇيى قابىلداي بەرەمىز. «كوشەدە ەمەس، ءوز ۇيىمدە ءجۇرمىن عوي»، - دەپ ءوزىمىزدى ءوزىمىز جۇباتا سالاتىن ادەتىمىز بار. اتام مەنى وسىنداي كەلىسىمسىز، اشىق- شاشىق كۇيدە كورگىسى كەلمەدى. مەن ءوزىم دە اڭقايعان كيىمگە جاقىن ەمەسپىن. ءوز اكەم دە وندايعا جانى قاس ەدى». مىنە، دەمالىستا شەتتە بولىپ، ۇلىنىڭ تويىنا قاتىسا الماي، كەيىن بالاسىنىڭ شاڭىراعىنا كەلگەندە كەلىنىمەن وسىلاي كورىسەدى. قالانىڭ قىزى بولىپ، الدىمنان جەڭىل-جەلپى كيىممەن شىعا سالا ما دەگەن كۇدىك باتىردا دا بولسا كەرەك. يسلامدا دا، قازاقى تاربيەدە دە قىز بالا ەر ادامنىڭ ەتەك-جەڭىن جيناپ ءجۇرۋى ءتيىس. سونى بىلگەن باتىر العاش كەزدەسكەن كۇنى-اق كەلىنىنە ەسىك سىرتىندا تۇرىپ ەسكەرتۋ جاسايدى. اتا وسيەتىن قۇلاعىنا قۇيىپ العان، ۇلاعاتتى كەلىن وسىدان بىلاي قاراي بۇل قاعيدانى بۇزباي، بۇگىندە وزىنەن كەيىنگى قىز- كەلىنشەكتەرگە ناسيحاتتاپ كەلەدى.
قۇپيا جازبالارىن اراب ارپىمەن جازعان باتىر
باۋكەڭ تالاي قۇپيا جازبالاردى، دىنگە، سەنىمگە، ۇلتقا قاتىستى دۇنيەلەردى ورىسشا ەمەس، اراب ارپىمەن جازىپ وتىرىپتى. ول تۋرالى دەرەكتى كەلىنى زەينەپ اپا دا راستايدى: «مەن شاي ءمازىرىن سالعان ىدىسىمدى كوتەرىپ، اتانىڭ بولمەسىنە باردىم. الاسا ۇستەلدىڭ ۇستىندەگى تەمەكى قالدىقتارىنا تولىپ قالعان كۇلسالعىشتى الا بەرگەنىمدە، اشىق جاتقان داپتەردىڭ بەتىنە ءىرى اراب ارىپتەرىمەن جازىلعان قىسقا ءۇش جولعا كوزىم ءتۇستى، ءبىراق وقىمادىم. كۇلسالعىشتى تازارتىپ الىپ كەلسەم، اتام داپتەرىن ءالى الماپتى. سول كۇيى جاتىر. داستارحانعا كەرەكتى دامدەردى ورنالاستىرماقشى بولىپ داپتەردى ءبىر شەتكە قاراي ىعىستىردىم. تاعى دا جازۋعا ەرىكسىز كوزىم ءتۇستى، شىدامىمدى تەجەمەي وقىپ ۇلگەردىم.
نايزانىڭ ۇشىنا قاراماعىن،
ونىڭ تۇتقاسىن ۇستاعان
قولدىڭ كۇشىنە قاراعىن، - دەگەن جولدار ەكەن.
- كوزىمە تۋرا قارا! - وقىستان شىققان داۋىستان جۇرەگىم زىرق ەتتى.
- شىنىڭدى ايت، اراب ارىپتەرىن وقي الاسىڭ با؟
- ي- ي- ءا، - دەدىم، نەگە ەكەنىن، اياق استىنان كەكەشتەنىپ،
- شەكەم قىزعان ەكەن! - ماڭدايىن الاقانىمەن سارت ەتكىزدى.
مەن ساسقالاقتاپ قالدىم.
- سورىم قايناعان ەكەن! قۇپيالارىمدى جازعاندا وسى ءارىپتى پايدالانۋشى ەدىم، ەندى قايتتىم؟ - دەگەندە امالىم تاۋسىلىپ جۇزىنە قاراسام، اتام مۇرتىنان كۇلىپ وتىر. ءازىل ەكەنىنە كوزىم جەتكەن سوڭ:
- كەشىرىڭىز، باقىرايىپ تۇرسا... ەرىكسىز وقىدىم، - دەپ شىنىمدى ايتتىم.
- بالام، ەگەر ءسوزدىڭ جونىنە كوشسەك، بۇل ءارىپتى بىلگەنىڭ وتە جاقسى ەكەن. مەنىڭ جازبالارىمنىڭ اجەپتاۋىر بولىگى اراب ارپىمەن جازىلعان. بالا كەزىمدە ساۋاتىمدى وسى جازۋمەن اشقانعا ما، قول وڭاي جۇگىرەدى. كەيىن باقىتجان قولجازبالارىمدى وزگەنىڭ كومەگىنسىز وقي المايدى-اۋ دەپ ويلاۋشى ەدىم، ەندى قاراسام سەن بار ەكەنسىڭ، - دەدى كەسەسىن قولىنا الىپ».
باتىردىڭ اراب ارپىمەن جازعان كوپ جازبالارى ءالى دە تولىقتاي باسپا بەتىن كورمەسە كەرەك. ويتكەنى باۋىرجانتانۋشى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ باتىردىڭ 30 تومدىق شىعارمالار جيناعى جاريالانعاندا، ءالى دە 15 تومداي مۇرا قالعانىن تىلگە تيەك ەتكەن بولاتىن.
باتىردىڭ ىشىمدىك تۋرالى ناسيحاتى
راس، باۋىرجان مومىش ۇلىن تەك اق جولمەن ءجۇردى، كۇناسىز بولدى دەپ ايتا المايمىز. پەندە بولعاننان كەيىن كەمشىلىكتەر دە بولدى. جانى، جۇرەگى دىنگە جاقىن بولدى دەسەك تە، كەزىندە مايدانداس دوستارىمەن ىشىمدىك ءىشىپ كورگەن كەزدەرى دە كەزدەسىپتى. ءبىراق باتىر ءومىرىنىڭ سوڭىندا بالالارىنا ىشىمدىكتى داستارحانعا جولاتپاۋدى ناسيحاتتايدى. ول تۋرالى زەينەپ اپا: «جاقسى ارالاسىپ جۇرگەن ءبىر جولداسىمىزدىڭ اكەسى قايتىس بولدى. سول كىسىنىڭ جەتىسىنە بارىپ كەلگەنىمدە اتام:
- ءيا، بالام، قالاي بارىپ قايتتىڭ؟ - دەپ اڭگىمە سۇرادى. مەن كىسىلەردىڭ كوپ كەلگەنىن، داستارحاندارىنىڭ مول بولعانىن، ءۇي يەسىنە جۇرتتىڭ ريزا ەكەنىن ايتىپ بەردىم.
- ادام ولگەن سوڭ كومۋسىز قالمايدى، ايتەۋىر ءجۇزى جابىلادى. دەگەنمەن، «ورنىندا بار وڭالار» دەگەندەي، بالاسى ارتىندا قالىپ، ءجون-جورالعىسىمەن جاقسىلاپ جونەلتكەنى دۇرىس بولعان ەكەن. شىنداپ كەلگەندە مارقۇم ءۇشىن ەندى ءبارىبىر، بۇنىڭ بارلىعى تىرىلەر ءۇشىن جاسالاتىن نارسەلەر عوي، - دەيدى.
كەيدە ءوزى كۇتپەگەن توسىن نارسەنى توپ ەتكىزىپ ايتا سالاتىن ادەتىن بىلسەم دە، ءولىم تۋرالى سالقىنقاندىلىقپەن جايباراقات سويلەپ وتىرعانى ءبىرتۇرلى دەنەمدى تۇرشىكتىرگەندەي بولدى، ءبىراق ۇندەمەدىم.
- داستارحاندارى تازا بولدى ما؟ - دەدى اتام.
- ءيا، وڭكەي اپپاق كراحمالدانعان داستارحان جاۋىپتى، - دەدىم ءسوزدى تۋرا ماعىناسىندا ءتۇسىنىپ، ءارى نەگە ولاي سۇراعانىنا تاڭدانىپ قالدىم.
- اقىماقتانبا! نەنى سۇراعانىمدى بىلەسىڭ، - دەدى، كوزىنىڭ وتى جارق ەتىپ.
- كەشىرىڭىز، اتا، شىنىمەن تۇسىنبەي قالدىم.
- داستارحاندا ىشىمدىك بولدى ما دەپ وتىرمىن.
- ە- ە، بولدى. نەشە ءتۇرلىسى بولدى، - دەدىم، ءسوز ءمانىسىن ەندى ءتۇسىنىپ.
اتام ەشتەڭە دەمەدى، اڭگىمە وسىمەن ءبىتىپ قالدى ما دەپ ويلادىم. ءبىراق مەنىڭشە، اتام جايدان-جاي، تەككە اڭگىمە بولسىن دەپ باس-اياعى جوق ءسوزدى قوزعامايدى. باستاعان ەكەن، قايتكەندە ءبىر ءتۇيىن ءتۇيىلىپ جاتادى. اتامدى ءارى قاراي سويلەتپەكشى بولىپ:
- قازىر مولشىلىق كەزى عوي، ەلدىڭ ءبارى وسىلاي ىستەيدى، ءداستۇر بولىپ كەتكەن، - دەدىم اتام وندايدى كورمەي جۇرگەندەي بىلگىشسىنىپ.
- ءداستۇر دەيسىڭ بە؟ قاي جەتى اتاڭنان قالعان مۇرا ەدى بۇل ءداستۇرىڭ؟ - دەپ داۋىسى ىزعارلانىپ شىعا كەلگەندە ءتىلىمدى تىستەدىم. - ءداستۇر دەيدى عوي، ءداستۇر ەمەس - جۇقپالى اۋرۋ، ەگەر تۇسىنسەڭ. ءولىم - جاراتىلىستىڭ بۇلتارتپاي بۇعاۋلايتىن تۇزاعى. بىرەۋگە ەرتە، بىرەۋگە كەش كەلەدى. ۋاقىت شىركىن، ميدىڭ ينە كوزىندەي تەسىگىنەن قۇمساعاتتاي سىرعىپ وتە شىعادى. سمەرت - ەتو پريگوۆور پريرودى، نە پودلەجاشيي وبجالوۆانيۋ! سونى انىق بىلە ءجۇرىپ ءومىر ءسۇرۋ - ادامزاتتىڭ ۇلىلىعى. قالاي دەسەڭ دە، ءولىمنىڭ اتى ىزعارلى، ءتىپتى اسارىن اساپ، جاسارىن جاساپ، نەمەرە، شوبەرە، تۋاجات ءسۇيىپ ولسە دە، تىرشىلىكتەن ادام قايتادى. قۋراي سىندى دەي المايسىڭ. سۋىق قارا جەرگە، قاراڭعى كورگە ماڭگى جالعىزدىققا اتتانادى. اينالاسىنداعىلاردى ءدىر ەتكىزىپ، ءبىر ءسات الدى-ارتىنا كوز جىبەرۋگە ءماجبۇر ەتەدى. كۇيكى- كۇيبەڭمەن قوقىس دۇنيە ءۇشىن كەتكەن اسىل ۋاقىتىنا وزەگى ورتەنە وكىنىپ، الداعى كۇنىن باسقاشا بارلايدى. توي ۇستىندە وكپەلەسكەن، ءولىم تۇسىندا تاتۋلاسادى. ءجۇز كورىسپەي جۇرگەن اعايىن اراسىنداعى ارازدىق وسىندايدا ىمىراعا كەلىپ، جىمداسادى. تىرىلەر تىرلىگىنە ىشتەي تاۋبە ەتىپ، جارىق دۇنيەنىڭ قادىرىنە جەتۋگە تىرىسادى. قازىر جاس ءولسىن، كارى ءولسىن مارقۇمنىڭ ءجۇزىن توپىراق جاسىرماي جاتىپ ساۋسىلداتىپ ءتىزىپ قويادى. قويىلعان سوڭ ىشىلەدى، ىشىلگەن سوڭ كەيبىرەۋدىڭ كوزىنە تۇيەنىڭ ەكى وركەشى تورتەۋ بولىپ ەلەستەي باستايدى. قارالى ۇيدە ارتىق ءسوز تۋىپ تا كەتەدى. بوتەلكەنى مولتىلدەتىپ ءتىزىپ، ءان سالىپ، اتا-بابام ءولىم جونەلتپەگەن. وسىنى ۇمىتپاڭدار، - دەدى ساۋساعىن شوشايتىپ.
اكە وسيەتىن، كەرەك بولسا بۇيرىعىن باقىتجان ەكەۋمىز بۇلجىتپاي ورىنداۋعا تىرىستىق. اتامنىڭ ەرجانعا قالدىرعان قارا شاڭىراعىنىڭ اق داستارحانىن كەڭ جايىپ، تازا ۇستادىق»، - دەپ جازادى «شۋاقتى كۇندەرىندە». بۇل دا بولسا ۇلكەن ادامنىڭ اتا سالتى مەن دىنىنە جۇرەگىنىڭ مىقتاپ بايلانعانىن، تاۋبەسىنە كەلگەنىن كورسەتسە كەرەك.
ارتىندا قالعان ولەڭدەرى مەن باتالارى دا سونىڭ دالەلى...
باۋىرجان باتىردان قالعان باتا
(قىسقارتىلىپ الىندى)
ە، جاراتۋشى، جاساعان!
تىلەگىمىزدى قابىل ەت،
يمانىمىزدى كامىل ەت.
توزاقتاعى وتتان ساقتا،
قاڭعىعان وقتان ساقتا.
پاراقور سوتتان ساقتا.
كىرلى سۋمەن جۋىستان ساقتا،
ىنتىماقسىز تۋىستان ساقتا،
قارا جۇرەك باتىلدان ساقتا،
دايەكسىز ءتىل تاقىلدان ساقتا.
ادالدىقتى ارباعان اقىننان ساقتا،
اشۋ جەڭگەن اقىلدان ساقتا،
قايىرىمسىز جاقىننان ساقتا.
ادامدى قادىرلەمەس ەسەردەن ساقتا،
ناندى باسقان كەسىردەن ساقتا،
قاتە ىسىنە قينالماس،
كوك دولى قاتىننان ساقتا.
حالىقتى زابىرلەر باستىقتان ساقتا،
جاقىنعا جالا جاباتىن،
قانقۇيلى قاستىقتان ساقتا.
سىرتى سۇلۋ، ءىشى كىر،
قادىر بىلمەس پاسىقتان ساقتا.
ءوز پىكىرى تاتىمسىز،
كىسى اقىلىمەن كۇن كورەر،
تاتىمى جوق جاستىقتان ساقتا.
نەسىبە كەسەر كەسىردەن ساقتا.
نەكەسىز بالا تاباتىن
جولى لاس جەسىردەن ساقتا.
اكىمىندە شاپاعات جوق،
ادىلدىكتە شاراپات جوق،
مولداسىندا شاريعات جوق،
بايلارىندا سالاۋات جوق،
كەدەيىندە ينابات جوق،
ازاماتىندا ار- ۇيات جوق
قارياسىندا باتا جوق،
سوزدەرىندە ءپاتۋا جوق،
قۇر ايقاۋ، شات- شالەكەي، داڭنان ساقتا.
ە، جاراتۋشى، جاساعان!
ءومىر بەرسەڭ، جايلى عىپ بەر،
داۋلەتى مەن بايلىعىن بەر!
قاريانى كەمەل، سىپايى عىپ بەر،
اعالاردى رايلى عىپ بەر!
اپالاردى مەيىرلى عىپ بەر!
ۇرپاقتاردى نامىستى عىپ بەر،
تۇلپارلاردى شابىستى عىپ بەر!
سايتقا ازىرلەگەن بەيسەن سۇلتان ۇلى
islam.kz
