ەلىم دەپ سوققان جۇرەكتەر

استانا. قازاقپارات - ءبىرىنشى. الاشتىڭ ارداگەرى ءاليحان بوكەيحانوۆ ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە ابايدان وزىق تاربيە كورگەن شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى كاكىتاي ىسقاق ۇلى جايلى بىلاي دەيدى:

1906 -جىلدىڭ يانۆار (قاڭتار) ايىندا كەرەكۋدەن سەمەيگە قاراي شىققان مەنى «ۇستايدى» دەگەن حابار سەمەيگە كەلەدى. وماربەك پەن كاكىتاي مەنى قاشىرتپاق بولىپ ءۇش اتپەن ءبىر ادام جىبەرىپتى. تۇزقالاعا ءبىر كوش جەتپەي ۇستالعانىمدى ەستىپ كەيىن قايتتى. ءبىراق مەن انا ادامعا جولىقسامدا قاشپاق ەمەسپىن. مەن قاشسام ىزدەپ وترياد شىعىپ قىرداعى قازاقتى قور قىلماي ما. اباقتى دا ءبىر كىسى جاتقانى جۇرت قور بولعاننان ىڭعايلى ەمەس پە.

ەي، وقىرمان كوردىڭىز بە، ءوزىنىڭ قارا باسىن ەمەس ەل قامىن ويلاعان اتامىز نە ىستەگەنىن. ەندى مىناعان قاراڭىز!

ەكىنشى. «قازاق» گازەتىنىڭ 1914 -جىلعى سانىندا بىلاي دەلىنىپتى: گازەتتىڭ 80- ءنومىر سانىندا جاڭا زاكون جوباسى تۋرالى جازىلعان باس ماقالا ءۇشىن ورەنبۋرگ گۋبەرنياسىنىڭ باس ناچالنيگى شىرعارۋشىعا مىڭ جارىم سوم شتراف تولەۋ نەمەسە ءۇش اي اباقتى قاماۋ ۇكىم ەتەدى. شىعارۋشى احمەت بايتۇرسىنوۆ گازەتاعا مىڭ جارىم سوم تولەۋ اۋىر بولاتىنىن ويلاپ، 3 اي وتىرۋعا ريزا بولعاننان كەيىن 20 وكتيابردە كەشكى ساعات 10 دا پوليتسيا اباقتىعا وتىرعىزدى.

ەي، وقىرمان بايقادىڭىز با، قازاقتىڭ كوزى مەن قۇلاعى بولعان گازەتتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن احاڭ ءوزى بارىپ تۇرمەگە وتىرعان.

 ءۇشىنشى. ەتنوگراف كورنەكتى قالامگەر سەيىت كەنجەاحمەتوۆ بىلاي دەپ ايتقان ەكەن: ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە تورعايدا قىلاعاي قىزىل سيىرلار بولدى. سولاردىڭ تۇقىمى قازىردە بار. جۇدەۋباستاۋ، تۇرقى كىشكەنە، ءسۇتى از مال. ەل ايتاتىن: «بۇلار باياعى اشتىق جىلدارى سەمەي جاقتان ايدالىپ كەلگەن مالدىڭ تۇقىمى» دەيتىن. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى 1920-21 -جىلدارى تورعايدا الاپات اشتىق بولعان. اتاقتى اقىن ءابىقاي نۇرتازيننىڭ «تاس مەشىن» دەگەن داستانى بار. ءدال وسى اشتىق تۋرالى جازىلعان. وسى تۇستا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ باس بولىپ م. دۋلاتوۆ، ق. ساتپايەۆتار سەمەي وڭىرىنەن مىڭداعان مال جيناپ تورعايعا جاياۋ جالپى ايداپ كەلگەن. ەلگە تەگىن تاراتىپ بەرگەن. ءسويتىپ ەلدى اشتىقتان امان الىپ قالعان.

مىنە، وسىنداي «ەلىم دەپ سوققان جۇرەكتەر» ⅩⅩعاسىر باسىندا قازاقتا بولدى.  قازىر بار ما؟

ءتۇيىن. مارقۇم جازۋشى ديداحمەت ءاشىمحانوۆ بىلاي دەپتى: ال، قازىر شە؟ حالىق الدىنداعى الدىنداعى بارلىق پروبلەما تۇگەل شەشىلىپ ءبىتتى مە؟ بىتپەسە، ەلىم، جەرىم، ءتىلىم، ءدىنىم، سالت- ءداستۇرىم دەپ جانى جالاۋلاتىپ جۇرەر ازاماتتار نەگە از؟ نەگە ءبىز سونشاما ەنجار- بۇيىعىمىز؟ ۇلتتىق قان، ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق نامىس قالاي سالقىنداپ قالعان بويىمىزدا؟ مەنىمشە بۇعان وتارشىلىق يدەيا كىنالى. وسى يدەولوگيا ناتيجەسىندە بىرنەشە بۋىن ۇرپاق ەڭ قاجەتتى - وتانشىلدىق سەزىمنەن الشاقتاپ قالدى. ءسويتىپ، ءبىز تاۋەلسىزدىككە رۋحاني تۇرعىدان قانسىراپ جەتكەن حالىقپىز.

 («استانا اقشامى» . 11.03.1999)

بەكەن قايرات ۇلى