قازاقستاندا اجىراسۋعا باستى سەبەپتەردىڭ ءبىرى - ايەلدەردىڭ ەركىن بولا ءتۇسۋى
وسى جىلدىڭ العاشقى توقسانىنىڭ وزىندە اجىراسۋ سانى 3,4 پايىزعا كوبەيگەن. ال نەكە قيۋ 4 پايىزعا ازايعان.
اجىراسۋعا ءجيى سەبەپ بولاتىن جايت - ماتەريالدىق جاعدايدىڭ تومەن بولۋى جانە بالالاردىڭ بولماۋى. رەپرودۋكسيا ورتالىعىنىڭ دارىگەرلەرى قازىرگى جۇپتاردىڭ 50 پايىزى بالا كوتەرە الماي جۇرگەنىن ايتسا، قارجىگەرلەر جاس جۇبايلاردىڭ جاعدايى كوتەرمەسە دە وتاۋ كوتەرۋگە اسىعاتىنىن العا تارتۋدا.
«قازاقستان مەن ورتالىق ازيا وتباسى ينستيتۋتى» اجىراسۋدىڭ باستى سەبەپتەرى رەتىندە وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق، سەكسۋالدى تۇرعىدان قاناعاتتانباۋ، بالا سۇيە الماۋ، ءتۇرلى اۋەستىكتەر - ناشاقورلىق، ىشكىلىككە سالىنۋ، ينتەرنەت، ءتىپتى تەلەديدارعا تاۋەلدى بولۋ، كوزگە ءشوپ سالۋ جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى اتادى. بۇدان وزگە، ءدىن ماسەلەسىندەگى كوزقاراستاردىڭ سايكەس كەلمەۋى، ءتۇرلى الەۋمەتتىك جاعداي، ەگويزم(وزىمشىلدىك)، اتا-انانىڭ جانە تۋىستارىنىڭ جەكە ومىرلەرىنە ارالاسۋى دا اجىراسۋعا سەبەپ بولۋى مۇمكىن.
«قازاقستان مەن ورتالىق ازيا وتباسى ينستيتۋتىنىڭ» ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ مۇشەسى فاتيما باگياروۆانىڭ پىكىرىنشە، اجىراسۋعا باستى سەبەپتەردىڭ ءبىرى - ايەلدەردىڭ ەركىن بولا ءتۇسۋى.
«ايەل وزگەرىپ كەتتى. زاماناۋي، وتباسىلىق جاۋاپكەرشىلىكتى كۇيەۋىمەن بىرگە بولىسەتىن. ول ءوزىن كۇيەۋىمەن ءبىر دەڭگەيدە ۇستايدى. مۇنىڭ ءبارى ايەلدىڭ ءوز قۇقىقتارىن العا تارتىپ، كۇيەۋىنىڭ وتباسىندا ءوزىن پايدالانۋعا، «كۇتۋشىسى» ەتۋگە قارسىلىق بىلدىرۋىنە اكەلىپ سوقتىرادى. ەگەر وتباسى ونى لايىقتى قۇرمەتپەن قابىلدامادى دەپ ساناسا، اجىراسۋعا اسىعادى»، - دەيدى ول.
فاتيمانىڭ ايتۋىنشا، اجىراسۋ تۋرالى ءبىرىنشى بولىپ اڭگىمە قوزعايتىندار - ايەلدەر. مامان نازىك جاندىلاردىڭ شىدامسىز بولىپ كەتكەنىنە تاڭ. ول ايەلدەردىڭ، ءتىپتى بەيتانىس ايەلدەن كەلگەن بولماشى حابارلامادان نەمەسە جاقىن تۋىستارىنىڭ قارىزعا اقشا سۇراۋىنان كەيىن اجىراسامىن دەپ بايبالام سالعاندارىنا كۋا بولعان. فاتيما مۇنى بۇرىننان اجىراسقىسى كەلەتىندەردىڭ سىلتاۋ ىزدەۋدەن تۋىنداعان ارەكەتى دەپ سانايدى.
ال شىن مانىسىندە اجىراسۋعا الدەقايدا تۇكپىردە جاتقان سەبەپتەر يتەرمەلەيدى ەكەن: ەسەپپەن نەكەلەسۋ، ەركىندىكتى جوعالتۋدان قورقۋ، وتباسىلىق قۇندىلىقتاردىڭ بولماۋى، كەشىرە بىلمەۋ جانە قارىم-قاتىناستى قۇرا بىلمەۋ.
جاس جۇبايلاردىڭ ءبىرى عاشىعىن وزىنە ەمەس، جاقىندارىنا ۇناعانى ءۇشىن عانا تاڭداي سالىپ، قاتەلىك جاساۋى مۇمكىن. ونداي جاعدايدا ول وزىنە جار ەمەس، ۇيىنە كەلىن تاڭداعان بولىپ شىعادى.
پسيحولوگ جاستاردىڭ، اسىرەسە بويجەتكەندەردىڭ كەي-كەزدەرى وتاۋ قۇرۋدى قاتىگەز اتا- اناسىنان قاشىپ قۇتىلۋدىڭ امالى رەتىندە كورەتىندەرىن جاسىرمايدى. جولداسىن قۇتقارۋشى رەتىندە كورىپ، وتباسىن قۇرۋ نيەتىمەن ەمەس، قورعان ىزدەپ بارعاندار، اقىرى كۇيەۋىنەن دە ءدال سونداي قورلىقتارعا تاپ بولادى.
جانات سميرنوۆانىڭ ويىنشا، اجىراسۋعا بالا كەزدەگى كورگەندەرى دە سەبەپ بولۋى مۇمكىن.
«قارىم- قاتىناستى ساقتاپ قالۋدىڭ ورنىنا، زاماناۋي جۇپتاردىڭ دەنى وزگە سەرىك ىزدەۋگە كىرىسەدى. بۇعان بالالىق شاعى، اتا-اناسىنىڭ جىبەرگەن قاتەلىگى سەبەپ. ولاردى تىم قاتتى ەركەلەتىپ، قالاعانىن الىپ بەرۋى وسىنداي سالدارعا اكەلۋى مۇمكىن»، - دەيدى ول.
ءار جۇپتىڭ اجىراسۋى ءارقانداي مەرزىمگە سوزىلادى. دەگەنمەن، فاتيما جۇپتاردىڭ اجىراسۋعا بەل بۋۋىنا ءبىر جىل جەتكىلىكتى ەكەنىن العا تارتتى.
ال پسيحولوگ جانات سميرنوۆا ىشكىلىككە سالىنعان كۇيەۋىنەن اجىراسۋ ءۇشىن 20 جىل ويلانعان كەلىنشەكتى ەسىنە الدى، ول ءالى كۇنگە دەيىن ءبىر شەشىمگە كەلە الماي وتىر.
مامان نەكەلەسۋلەرىنە 5-7 جانە 18-20 جىل تولعانداردىڭ قارىم-قاتىناسى سىناق كەزەڭىنە تۇسەتىنىن ەسكەرتتى. ناقتى وسى مەرزىمدەگى وتباسىلار ايىرىلىسىپ جاتادى ەكەن.
اجىراسۋعا ءجيى سەبەپ بولاتىن تاعى ءبىر ماسەلە - ەنە مەن كەلىننىڭ قارىم- قاتىناسى دەپ سانايدى فاتيما باگياروۆا.
«وتباسىلىق قۇندىلىقتار ءار ءتۇرلى بولادى. بۇگىندە كەلىننىڭ ورنى وزگەرىپ كەتكەن. ايەل جولداسىمەن بىردەي قۇقىقتارعا يە. جوعارى ءبىلىمى، جۇمىسى بار. سايكەسىنشە، كەلىن وزىنە قۇرمەتپەن قاراۋىن تالاپ ەتەدى. ءۇي شارۋاسىنان تولىقتاي باس تارتپاعانىمەن، ونىڭ «قۇلىنا» اينالعىسى كەلمەيتىن كەلىندەر كوبەيگەن. ەنەلەر دە جاقسى جۇمىس تاپقان كەلىندەرىن ءۇي شارۋاسىنان تولىقتاي بوساتىپ جاتادى. دەكرەتتىك دەمالىسقا ايەل ەمەس، بالانىڭ اتا- اجەسى شىعىپ جاتاتىن جاعدايلار دا جوق ەمەس. وتباسىندا نەگىزگى تابىستى ايەلى اكەلىپ وتىرعان جانۇيالار دا بارشىلىق»، - دەيدى فاتيما ارىستان قىزى.
ماماندار بالالارىن قوينىنان شىعارماي جۇرەتىن اتا-انالارعا ازداپ ويلانۋعا كەڭەس بەردى.
«زاماناۋي اتا-انا ءوز بالاسىن ەركىندىككە، وزىنەن شالعاي جەرگە وتە كەش جىبەرەدى، ال كەي-كەزدەرى، ءتىپتى جىبەرمەي قويادى. سودان كەيىن جاس جۇبايلار جاڭا ورتاعا ۇيرەنىسە الماي، ءارقايسىسى ءوز اتا-اناسىنىڭ ۇيىنە شاعىمدارىمەن قاشقاقتاي باستايدى»، - دەيدى پسيحولوگ.
NUR. KZ
