قابدەش ءجۇمادىلوۆ. التايدىڭ اقيىعى
ولار وزىنە دەيىن ايتىلماعان اقيقاتتاردى ايتادى، ءوز ءداۋىرىنىڭ شەجىرەسىن جاساپ، ادەبيەتكە تىڭ ءورىس اشىپ قانا قويماي، شىندىق جولىندا باسىن قاتەرگە تىگىپ، ۇلت رۋحىن كوككە كوتەرەدى. ءوز باسىم بۇگىن ءسوز بولىپ وتىرعان مارقۇم جاقسىلىق ءساميت ۇلىن وسىنداي توتەنشە توپقا جاتقىزامىن.
نەنىڭ نىشانى ەكەن، جاقسىلىق ەكەۋمىز ءار ايماقتا تۋىپ وسسەك تە، جولىمىز وقتا-تەكتە توعىسىپ تۇردى. تاعدىرىمىزدا ءبىر ۇقساستىق بار. مەن ونى العاش كورگەندە ءالى قابىرعاسى قاتپاعان، كوكورىم بوزبالا بولاتىن. 1958 -جىلدىڭ ەستەن كەتپەس شىلدەسى. الماتى جانە تاشكەنت قالالارىندا وقىپ جاتقان شىنجاڭدىق ەلۋ ستۋدەنت اياق استىنان ۇرىمجىگە اتتاناتىن بولدىق. كوڭىلدە ەشقانداي كۇدىك جوق. ءبىزدى تۇگەندەپ سامولەتكە وتىرعىزۋعا ماسكەۋدەن ارنايى كەلگەن ەلشىلىك قىزمەتكەرى: «ءبىر ايداي ساياسي كۋرسقا قاتىناسىپ، ەل احۋالىمەن تانىساسىڭدار دا، سونان سوڭ ۇيلەرىڭە بارىپ دەمالاسىڭدار»، - دەگەن-دى. وكىمەت ەسەبىنەن ەلگە بارىپ، ەكى جىل كورمەگەن ءۇي-ءىشىمىزدى كورىپ قايتساق، ودان ارتىق قۇدايدان تىلەگەنىمىز نە؟! ارتىق كيىمدەرىمىز بەن كىتاپتارىمىزدى جاتاقحانا قويماسىنا تاپسىرىپ، جەڭىل عانا جۇكپەن جولعا شىقتىق.
ۇرىمجىگە كەلىپ تۇسسەك، ءبىز ويلاعانداي ەمەس، دۇنيە ورتەنىپ تۇر. كوشە تولعان الەم- جالەم پلاكات، دابىل قاققان «دازىباۋلار» (ۇلكەن جازۋمەن دۋالعا جاپسىراتىن قابىرعا گازەتتەرى). «ۇلتشىلداردى ارامىزدان الاستايىق!»، «وڭشىل وپپورتينيستەردىڭ كوزىن جويايىق!» دەپ وڭەشتەرىن جىرتا ايعايلاي جۇرگەن بەلسەندىلەر...
تۇككە تۇسىنبەي ماڭگىرىپ قالعان ءبىزدى شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دالاسىنا اپارىپ ءتۇسىردى. سونداعى جاتاقحانادان ورىن ازىرلەپ قويىپتى. سويتسەك، «جەرگىلىكتى ۇلتشىلدارعا» قارسى كۇرەستىڭ قىزىپ جاتقان ءبىر وشاعى وسى ۋنيۆەرسيتەتتە ەكەن. كۇن سايىن «كۇرەس»، كۇن سايىن جينالىس. ۇيعىر مەن قازاقتىڭ سورپا بەتىنە شىعار عالىم-ۇستازدارى مەن سانالى دەگەن ستۋدەنتتەرىن ورتاعا سۇيرەپ شىعارىپ، اراداي تالاپ جاتىر. نەسىن ايتاسىڭ، تالانتسىز توبىردىڭ تالانتتاردان ءوش الۋىنا بارىنشا جاعداي جاساپ قويعان ەكەن. سولار تەڭەلگەننىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ، كەك الۋعا ايانباي كىرىسىپ كەتىپتى.
سوۆەت وداعىنان كەلگەن ءبىزدىڭ «ساۋاتىمىزدى اشىپ» جاعدايعا قانىقتىرۋ ءۇشىن، سول ۋنيۆەرسيتەتتەگى «كۇرەس جينالىستارىنا» قاتىستىرا باستاعان. سونداي جيىنداردا ءتورت قازاق ستۋدەنتىنىڭ ەسىمى ەرەكشە اتالىپ تۇردى. «قازاق ۇلتشىلدارىمەن ءتىل بىرىكتىرگەن» دەيدى. «ۋنيۆەرسيتەتتە استىرتىن ۇيىم قۇرعان دەيدى». «اپىر-اۋ، بۇلار كىم بولدى ەكەن؟» دەپ جۇرگەندە، ءبىر كۇنى الگىلەردى كورۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ورىمدەي ءتورت جىگىتتى بەلسەندىلەر الدىنا سالىپ، ايداپ بارادى ەكەن. «وسىلار» دەدى بىلەتىندەر سىرتتارىنان نۇسقاپ. جاستارى جيىرمانىڭ و جاق، بۇ جاعىندا. سول جىلى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءتىل ادەبيەت فاكۋلتەتىن بىتىرگەلى تۇر ەكەن. كەشىكپەي اتتارىن دا ءبىلىپ قالدىق: زاداحان، جاقسىلىق، ورازحان، تالىپباي...
ال ەندى وسىلار نە ءبۇلدىردى ەكەن دەيمىز عوي؟ سويتسەك، شۋلاتىپ جۇرگەندەرى - جاي عانا سىنىققا سىلتاۋ بىردەڭە: «ۋنيۆەرسيتەتتە قازاق بولىمدەرى اشىلسىن. مۇندا ۇيعىرشا وقىپ شىققاندار ەرتەڭ قازاق مەكتەپتەرىنە قالاي ساباق بەرەدى» دەپتى. وسى تىلەكتەرى جوعارىعا جەتسىن دەپ، ءبىر جۇما ساباققا قاتىسپاي قويىپتى. الگى بەلسەندىلەردىڭ «استىرتىن ۇيىم قۇردى» دەپ جۇرگەنى وسى ەكەن.
كوپ ۇزاماي جاقسىلىقتار كيگەن «ۇلتشىل» دەگەن قالپاقتى ءبىز دە كيدىك. ەكى ايلىق «كۋرستان» كەيىن سوۆەتتە وقيتىن ەلۋ ستۋدەنتتىڭ قىرقىن وقۋعا قايتا جىبەردى دە، ەڭ «ۇلتشىل» دەگەن ون جىگىتتى تاڭداپ الىپ قالدى. سول قالعانداردىڭ ىشىندە ءبىز دە بار ەدىك. كۇز بەن قىستى «قۇرىش قورىتۋ» مايدانىندا، شاحتادا وتكىزگەنبىز. 1959 -جىلدىڭ مامىر ايىندا اعارتۋ سالاسىنان شىققان، «ۇلتشىل- وڭشىلداردى» ءبىر جەرگە جينادى دا، جازبا بەلگىلەپ، ۇكىم وقىدى. شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كەڭ زالىندا جينالعان بەس جۇزگە جۋىق «قىلمىستىنىڭ» اراسىندا ءوز تاعدىرىمىزدىڭ شەشىلەر ءساتىن كۇتىپ، جاقسىلىق ەكەۋمىز دە وتىر ەدىك. يمپەريا ەكەۋمىزگە بىردەي «ۇلتشىل» دەگەن قالپاق كيگىزدى. يمپەريادان «ۇلتشىل» دەگەن اتاق العاندا، مەن جيىرما ءۇش جاستا، جاقسىلىق نەبارى جيىرمادا بولاتىن. جاقسىلىقتى دوستارىمەن بىرگە ەڭبەكپەن وزگەرتۋگە (لاۋگاي) تارىم لاگەرىنە جىبەردى. ال، مەنى الماتىداعى وقۋىمنان قالدىرىپ (مەن ءۇشىن جازانىڭ ەڭ اۋىرى وسى ەدى)، ەڭبەكپەن تاربيەلەۋگە (لاۋجاۋ) تومەنگە ءتۇسىردى.
سونان كەيىن ءبىز ءومىردىڭ ءار الۋان جولىنا تۇستىك. ەكى جىلداي «شىنجاڭ» گازەتىندە باقىلاۋ استىندا جۇمىس ىستەگەن سوڭ، مەنى 1961 -جىلى شاۋەشەككە جەر اۋدارعان. «ءبىر جاماندىقتىڭ ءبىر جاقسىلىعى بار» دەگەن راس ەكەن. 1962 -جىلدىڭ كوكتەمىندە سول ەلدىڭ كوشىن باستاپ، قازاقستانعا قايتا ورالدىم. ەكى ەل اراسىندا حابار-وشار ۇزىلگەن. ەمىس- ەمىس جەتكەن «ۇزىنقۇلاقتان» تارىم لاگەرىنە كەتكەندەردىڭ كوپ جىلدان سوڭ امان-ەسەن قايتقانىن ەستىپ، قۋانعانىمىز بار.
سودان ارادا وتىز نەشە جىل وتكەندە، 1992 -جىلى ۇرىمجىدەن ارميابەك ساعىندىق ۇلى دەگەن جاس ادەبيەتشى كەلدى. قولىندا بەس وتباسىنىڭ قۇجاتى مەن ءتىزىمى بار. اتاجۇرتقا ءبىرجولا كوشىپ كەلۋ ءۇشىن شاقىرۋ قاعاز الىپ قايتپاق. سول جىلداردا ەگەر وسى جاقتان ءبىر مەكەمە، نە شارۋاشىلىق ۇجىمى «ۇيمەن جانە جۇمىسپەن قامدايمىز» دەپ قاعاز بەرسە، ورالمانعا شەكارا اشىق بولاتىن. ءبىز اقىلداسا كەلە شاقىرۋ قاعازدى الماتىداعى وزىمىزگە تانىس باسپالاردان الۋدى ۇيعاردىق. مەنىڭ بۇل ىسكە قۇلشىنا كىرىسكەن سەبەبىم: ءتىزىمنىڭ باسىندا جاقسىلىق تۇر ەكەن. باسقالارىن تانىماسام دا، وسى جاقسىلىققا قول ۇشىن بەرگىم كەلدى.
مەن قاسىما ارميابەكتى ەرتىپ الىپ، جاڭاعى جۇمىستى ءبىر كۇندە بىتىرگەنىم ەسىمدە. اباي داڭعىلى مەن گاگارين كوشەسىنىڭ قيىلىسىندا باسپالار ءۇيى بار. وندا «جازۋشى»، «قازاقستان»، «عىلىم»، «قاينار»، «مەكتەپ» باسپالارى ورنالاسقان. ءبىز شاقىرتۋ قاعازىنىڭ ۇلگىسىن جاساپ باردىق تا، وزىمىزگە تانىس باسپا ديرەكتورلارىنا تاراتىپ بەردىك. «شەكارادان وتۋگە كومەكتەسسەڭدەر بولعانى، مىندەت ارتپايمىز» دەدىك. حاتتىڭ ءماتىنى ورتاق، وتباسىنىڭ ءتىزىمى عانا ءار باسقا. نە كەرەك ، اينالاسى ەكى-ءۇش ساعاتتا شاقىرۋ قاعازدارى دايىن بولدى...
ارميابەك وسى قۇجاتتى الىپ كۇزگە قاراي ەلىنە قايتقان. قولىمىز مۇنداي جەڭىل بولار ما، كەلەسى 1993 -جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا الماتىعا بەس شاڭىراق كوشىپ كەلدى. كوش باسىندا ايگىلى جازۋشى - جاقسىلىق ءساميت ۇلى، سونان سوڭ جاس ادەبيەتشى ارميابەكتىڭ ءوزى، جاس قالامگەر عالىم قاليبەك ۇلى، جازۋشى تۇرسىنحان زاكەن ۇلى («كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» رومانىنىڭ اۆتورى. ) بار.
الماتىدا وتكەن كەيىنگى ون بەس جىلدىڭ ىشىندە جاقسىلىقپەن جاقسى ارالاسىپ تۇردىق. ول العاشقى بولىمدەرىن شىنجاڭدا جازا باستاعان «سەرگەلدەڭ» رومانىن جازۋعا كىرىستى. ىشتەي دايىندىقپەن اسا شيرىعىپ كەلگەندىكتەن بولار، ءتورت كىتاپتان تۇراتىن كولەمدى شىعارمانى باس-اياعى جەتى- سەگىز جىلدا تەز ءبىتىردى. «مەنى الدى- ارتىما قاراتپاي، باسقالار سياقتى پەنسيا الۋعا دا ۇلگەرتپەي اسىعىس ايداپ كەلگەن - وسى رومان عوي. قىتايدا جۇرگەندە، ماعان مۇنداي شىعارما جازۋ قايدا؟» دەۋشى ەدى مارقۇم ءوزارا سىرلاسقاندا.
جالپى، كوركەم ادەبيەتتە جازۋشى مەن تاقىرىپتىڭ تابىسۋى اسا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. بۇل جاعىنان، التايداعى ۇلت ازاتتىق قوزعالىسىن، وسپان باتىردىڭ تراگەديالى تاعدىرىن باسقا ەمەس، جاقسىلىقتىڭ قولعا الۋىن ادەبيەتتەگى باقىتتى ءسات دەپ قاراعان ورىندى. ەگەر «وسپان باتىر» تراگەدياسى ساميت ۇلىنان باسقا، ولاق بىرەۋدىڭ قولىنا تۇسسە، «جىبەكتى تۇتە الماي ءجۇن ەتەر» مە ەدى، كىم بىلەدى؟
تەگىندە قارا ولەڭگە قاراعاندا، باستاۋ كوزى تاقاۋ، دامۋدىڭ تولىق مەكتەبىنەن وتە قويماعان شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ پروزاسىندا بالاڭدىق بارى راس. ول اسىرەسە، تاريحي تاقىرىپتا ايقىن سەزىلەدى. ال، جاقسىلىق تابيعات بەرگەن تالانتىنىڭ ارقاسىندا، ونداي بالاڭدىقتى باستان كەشكەن جوق. ول بىردەن قازاقستاندىق، ءتىپتى ەۋروپالىق دەڭگەيدە قالام تارتقان جازۋشى. ونىڭ جازعاندارىندا قۇرعاق بايانداۋ، كوپ سوزدىلىك، حاراكتەر اشۋعا سەپتەسپەيتىن باسى ارتىق وقيعا ۇشىراسپايدى. وقيعا جەلىسى مەن كەيىپكەردىڭ مىنەز- قۇلقى ءوزارا جىمداسىپ، قاتار ءورىلىپ وتىرادى. بۇل - بۇگىنگى جەتىلگەن پروزا ۇلگىسى.
جاقسىلىقتىڭ تۋىپ-وسكەن جەرى - التاي ءوڭىرى. وسىنداعى قارۋلى كوتەرىلىس پەن ونىڭ قاھارماندارى جازۋشىعا بالا جاستان قانىق. ەل تاريحى، جەر بەدەرى دە ەتەنە تانىس. بۇل جاعداي اۆتورعا كوپ جەڭىلدىك اكەلگەنى ءسوزسىز. التايدىڭ بۇلا تابيعاتى مەن بۇل كۇندە تاريحقا اينالعان كوشپەندىلەردىڭ مىنەز-قۇلقى، قاز-قالپى قاعازعا تۇسكەن. كوپ تومدى رومان حالىق كەگى بۇرق ەتكەن سوناۋ وتىزىنشى جىلداردان باستاپ، 1951 -جىلى وسپان باتىر وققا ۇشقانعا دەيىنگى شيرەك عاسىر ءومىردى قامتيدى. تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسى مەن تراگەديالى تاعدىرىن باياندايتىن شىعارمانى ەپوپەيا دەپ قابىلداساق ارتىق ەمەس. كەزىندە ءار باسپادان الا-قۇلا جارىق كورگەن شىعارمانىڭ «ايبىندى التاي» دەگەن ورتاق اتپەن قايتا باسىلۋى - قۋانىشتى وقيعا...
ءسوز سيقىرىن جەتىك مەڭگەرگەن جاقسىلىق - شاعىن اڭگىمە جازۋدىڭ دا شەبەرى ەدى. ول شىنجاڭدا وسى اڭگىمە، حيكاياتتارمەن تانىلعان. جازۋشىنىڭ «اكە بەيىتى» دەيتىن اڭگىمەسى بار. شاعىن اڭگىمەگە تۇتاس ءبىر ءداۋىردىڭ قاسىرەتى سىيىپ تۇر دەسەم، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. اتاقتى «مادەنيەت توڭكەرىسى» كەزىندە اركىم ءار جاققا ايدالىپ كەتكەن عوي. كەيىن اپ-ساپ باسىلعاندا ءبىر جىگىت ايداۋدان قايتادى. كەلسە، اكەسى باقيعا اتتانىپ كەتىپتى. اكە قابىرىنىڭ قايدا ەكەنىن اۋىلدا امان جۇرگەن كورشى قارتتان سۇراپ بىلەدى دە، باسىنا بەلگى ورناتۋعا كىرىسەدى. ءسويتىپ، ابىگەرگە ءتۇسىپ جاتسا، تاعى ءبىر جىگىت كەلەدى اپتىعىپ. ول دا ايداۋدان ەندى قايتقان سورلى بولسا كەرەك:
- اۋ، مۇنىڭ قالاي؟ بۇل - مەنىڭ اكەمنىڭ بەيىتى عوي! - دەيدى كەلە سالا.
سول ارادا تالاس تۋىپ، ارتى توبەلەسكە ۇلاسا جازدايدى. سودان ەكەۋى ولىكتەردى ءوز قولىمەن جەرلەگەن ماناعى قارتقا كەلەدى عوي.
- ال، شىنىڭدى ايتشى: مىنا بەيىت كىمدىكى؟
- تالاسپاڭدار. ەكەۋلەرىڭنىڭ اكەلەرىڭ دە وسى قابىردە جاتىر، - دەيدى قارت ءمان-جايدى ءتۇسىندىرىپ. - قاقاعان قىستا، اشتىق جايلاعان جۇتتا قايتىس بولعان ادامداردىڭ باس- باسىنا كور قازۋعا شامام كەلمەي، ەكەۋىن ءبىر قابىرگە قويىپ ەدىم، كەشىرىڭدەر!
اكەلەرى ءبىر قابىردە جاتقان جىگىتتەر سول ارادا قايتا تابىسىپ، بەيىتتى بىرلىكتە تۇرعىزادى...
جاقسىلىق ءساميت ۇلى - قازاق كوركەم سوزىندە وزىندىك ورنى بار، ۇلكەن سۋرەتكەر. ول ادەبيەتكە ءوز تاقىرىبىمەن كەلدى دە، سول الەمدى جەرىنە جەتكىزە جازىپ كەتتى. شىعارمالارىمەن بىرگە جاسايتىن جازۋشىنىڭ ەكىنشى ءومىرى ونىڭ پەندەلىك عۇمىرىنان الدەقايدا ۇزاق.
قابدەش ءجۇمادىلوۆ، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى
erjanibek.com
