تابيعاتتىڭ كوز ارباعان تاڭعاجايىپ تارتۋى - شارىن شاتقالى
تابيعاتتىڭ كوز ارباعان تاڭعاجايىپ تارتۋى - شارىن شاتقالى تۋرالى اڭگىمە قوزعاعاندا، قيال قىرانى مىڭداعان، ميلليونداعان جىلداردىڭ قويناۋىنا قانات قاعادى.
ءتول تاريحىن زەردەلەگەندە 2-3 مىڭجىلدىقتان دەرەك تارتاتىن سانالى ۇرپاققا، 300 ميلليون جىل بۇرىن دا جەر جۇزىندە تىرشىلىك بولعانىن، سونىڭ ناقتى ايعاق كۋاسى وسى ءبىر عاسىرلار اعىمىندا ءارتۇرلى تابيعات قۇبىلىستارىمەن جاسانىپ، عاجايىپ كورىنىستەرىمەن ورنەكتەلگەن جەر- دۇنيە فانتازياسىنىڭ ۇشقىرلىعىنا تولقىپ، تاڭىرقايسىڭ. ونىڭ ۋاقىت قۇپيالارىنىڭ دەرەكتەرىن قۇشاعىنا قىسىپ، دينازاۆرلار داۋىرىنەن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتكىزگەنىن اڭعاراسىڭ. بۇل ايعاقتار شارىن وزەنىنىڭ ارناسىنداعى ەرەن جانە توراڭعى اعاشتارى، سيرەك كەزدەسەتىن كەسىرتكەلەر مەن جاندىكتەر، وسىمدىكتەر.
گەولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ پايىمداۋىنشا، شارىن شاتقالىنىڭ تاريحى وسىدان ميلليونداعان جىل بۇرىنعى، جەر بەتىندەگى تىرشىلىك نىشاندارىنان سىر شەرتەدى. مۇندا كونە زامانداردان ساقتالعان الۋان پىشىندەگى ءتۇرلى- ءتۇستى جارتاستى «قامالداردى» كورەسىز، ەرتەگىلەر الەمىنە بويلاعانداي اسەرگە بولەنەسىز. بۇل دۇنيەجۇزىندە وتە سيرەك كەزدەسەتىن تابيعي كورىنىس. ءدال وسىنداي كورىنىستى سولتۇستىك امەريكانىڭ اريزونا شتاتىنداعى شاتقالدار القابىنان عانا كەزدەستىرۋگە بولادى دەيدى بىلەتىندەر. جەر بەدەرىنىڭ مۇنداي كورىنىسكە ۇشىراۋى بۇدان 12 ميلليون جىل بۇرىنعى، جەل مەن سۋ ەروزياسىنىڭ جانە مۇزدانۋ داۋىرىندەگى تابيعي قۇبىلىستاردىڭ اسەر ەتۋ ىقپالىنان پايدا بولعاندىعىن عۇلاما عالىمدار پايىمدايدى.
شاتقال الماتى قالاسىنان 193 شاقىرىم قاشىقتىقتا ەڭبەكشىقازاق، رايىمبەك جانە ۇيعىر اۋداندارىنىڭ جەرىن كوكتەپ وتەتىن شارىن وزەنىنىڭ اڭعارىن بويلاي وڭتۇستىك باتىستان، سولتۇستىك شىعىسقا قاراي 154 شاقىرىم سوزىلىپ جاتىر. شارىن شاتقالىنداعى سان ءتۇرلى بەدەرلى كورىنىستەردى جەرگىلىكتى تۇرعىندار ەرتە كەزدەردە ميفتىك اڭىزدارعا ارقاۋ ەتىپ، «شايتان قالا»، «قىزعىلت قامالدار» دەپ تە اتاعان. ونداعى ءار ءتۇرلى ءمۇسىن ءپىشىندى جەكە جارتاستاردى «مىستان كەمپىر»، «ايداھار»، «تاس قالاشىق» اتاندىرىپ، سوعان سايكەس ەل اراسىنا اڭىز، ەرتەگى تەكتى اڭگىمەلەر تاراعان. وسىناۋ ءبىر ارناعا توعىسقان قۇپيا مۇسىندەر مەن جارتاستار الەمىن توعىستىرعان شارىن وزەنىنىڭ كەي تۇسىنداعى جارقاباقتاردىڭ بيىكتىگى 150-300 مەترگە دەيىن جەتەدى، ال وزەن اڭعارىنىڭ ەنى 20-80 مەتردەي بولىپ كەلەدى. ارىندى، سىرلى شارىن وزەنى تەرىسكەي جانە كۇنگەي الاتاۋىنان باستاۋ الىپ، ىلە وزەنىنە قۇيادى. 
شارىن شاتقالىنداعى تابيعي، تاريحي ەسكەرتكىشتەر عالىمدار مەن رەسپۋبليكا بيلىگىن بۇرىن دا ويلاندىرىپ، ونى قورعاۋ ماسەلەسىنىڭ جولدارى ىزدەستىرىلگەن. شارىن اڭعارىنداعى ەرەن توعايى ورتا ازيا مەن قازاقستان اۋماعىندا عانا ساقتالعان وتە قۇندى تابيعي- تاريحي ەسكەرتكىش رەتىندە، 1964 -جىلى 19 - ناۋرىزدا قازاق ك س ر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار تابيعات ەسكەرتكىشى دەپ جاريالاندى. الايدا ورمان شارۋاشىلىعى بولماسا، شاتقال تابيعاتىن ارنايى زاڭمەن قورعايتىن قۇرىلىم بولعان جوق.
قازىرگى «شارىن مەملەكەتتىك ۇلتتىق تابيعي پاركىنىڭ» تاريحى، ەل تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا باستاۋ الادى. ول 2004 -جىلى 23 - اقپاندا ق ر ۇكىمەتىنىڭ بۇيرىعىمەن ەكولوگيالىق، تاريحي- عىلىمي، ەستەتيكالىق تابيعات بايلىعىن قالپىنا كەلتىرۋ جانە ساقتاۋ ماقساتىمەن، اۋماعى بەلگىلەنىپ، ارنايى قورعاۋعا الىندى. قازاقستان ۇكىمەتى بۇل قۇرىلىم ماسەلەسىن 2009 -جىلى 6 - اقپاندا قايتا قاراپ، پارك اۋماعىن كەڭەيتىپ، مەملەكەتتىك جەر قورىنان قورىققا تاعى 32900 گەكتار جەر قوسىپ، جالپى اۋماعىن 127050 گەكتارعا ۇلعايتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە تابيعي قورىق قىزمەتى كەڭەيتىلىپ، كەشەندى ساراپتاۋ، سارالاۋ تۇجىرىمداماسىمەن م ۇ ت پ قىزمەتى ءتورت ايماققا ءبولىندى. ناقتىلاپ ايتساق، قورىققا قاراستى 9879, 8 گەكتار جەر ءتارتىپ، 12422 گەكتار ەكولوگيالىق تۇراقتىلىق، 84211,2 گەكتار اۋماق تۋريستىك جانە رەكرەاتسيوندىق قىزمەت ەتۋ، 20,537 گەكتار جەر شەكتەلگەن شارۋاشىلىق جۇمىستار ايماقتارى بولىپ بەلگىلەندى.
قورىقتى العاش ۇيىمداستىرىلعان ساتتەن 2013 - جىلعا دەيىن توقتام بەكتەمەسوۆ باسقاردى. شارىن مەملەكەتتىك ۇلتتىق تابيعي پاركىنىڭ قۇرىلىپ، ۇجىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا، ماتەريالدىق- تەحنيكالىق بازاسىنىڭ نىعايۋىنا مارقۇم كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. ۇستىمىزدەگى جىلى ومىردەن وزعان توقتام ءابدىماجيت ۇلىن قورىق ۇجىمى مەن جەرگىلىكتى تۇرعىندار قادىرلەپ، قيماستىقپەن قۇرمەتپەن ەسكە الىپ وتىرادى.
قورىقتىڭ قازىرگى باسشىسى ەلنۇر احمەتوۆ جاس تا بولسا «ىلە - الاتاۋ مەملەكەتتىك ۇلتتىق پاركى»، «كولساي كولدەرى» م ۇ ت پ سياقتى ەلىمىزدەگى بەلگىلى ءىرى قورىقتاردا جاۋاپتى باسشىلىق قىزمەتتەرىن ابىرويمەن اتقارعان، سالا جۇمىسىن جەتىك بىلەتىن، ادامدارمەن قارىم- قاتىناس جاساۋعا ىسكەرلىگى مەن مىنەزى يكەمدى ازامات. ۇجىمدا وسىنداي ەسىمى ەل ىشىندە ىلتيپاتپەن اتالاتىن ازاماتتار از ەمەس.
وتكەن جىلى «شارىن مەملەكەتتىك ۇلتتىق تابيعي پاركتىڭ» قۇرىلعانىنا 10 جىل تولىپ، كورگەندى كوزايىم قىزىققا بولەگەن وسىناۋ جەر جاۋھارىن ەل يگىلىگىنە اينالدىرىپ وتىرعان ۇجىم، بۇل مەرەيتويىن ءدۇبىرلى دۇرمەكپەن اتاپ وتكەن بولاتىن. ون جىل اۋقىمىندا تەك ءوز ەلىمىزدە عانا ەمەس، الەمنىڭ سان تۇكپىرىندەگى تابيعات جاناشىرلارى مەن قىزىقتاۋشى ساياحاتشىلاردى ەلىكتىرگەن شارىن شاتقالىنىڭ داڭقى وسى تويدان كەيىن ارتا ءتۇستى.
شارىن شاتقالى رەسپۋبليكامىزعا، جاقىن- شالعاي شەت ەلدەرگە جاقسى تانىس. مۇنى وعان جىل سايىن كەلەتىن مىڭداعان ساياحاتشىلاردىڭ گەوگرافياسىنان دا ايقىن اڭعارۋعا بولادى. سونداعى ساياحاتشىلاردى تارتاتىن باستى نارسە - ەرەكشە شىرايلى شارىن شاتقالى مەن ونداعى ەرتە دۇنيە تابارىگى ەرەن اعاشى. پارك اۋماعىندا جالپى قاشىقتىعى 49 شاقىرىمدى قۇرايتىن 3 تۋريستىك باعىت جاسالعان. ونىڭ ءبىرىنشى باعىتى قورىققا كەلگەن ساياحاتشىلاردى 5 ميلليون جىلدان بەرى تابيعي قالپىن وزگەرتپەي، تىرشىلىگىن جالعاستىرىپ كەلە جاتقان سوعدى ەرەن توعايىن تانىستىرادى. شارىن ەرەن توعايى اراسىندا 7 ادامنىڭ قول ۇستاسقان قۇشاعى ارەڭ جەتەتىن الىپ اعاشتار بار. الەمدە سيرەك كەزدەسەتىن سوعدى ەرەن توعايىنىڭ تابيعي وسكەن ورتاسى جايىلما نۋ توعاي. تابيعاتتىڭ وسىناۋ ەرەكشە جاراتىلىسىن قورىقشىلار تابيعي قالپىندا قورعاپ، ساقتاۋمەن قاتار قولدان ءوسىرۋدى دە قولعا الىپ وتىر. بۇل باعىتتا ساياحاتشىلار ءۇشىن 12 ورىندى ءبىر قوناقۇي، ەكى كوتتەدج بار. بۇعان قوسىمشا وتكەن جىلى 100 ورىندىق جازعى دەمالىس ورىنى جاسالىپ، اينالاسى، جولدارى اباتتاندىرىلدى.
ەكىنشى باعىتتا جاياۋ جانە اۆتوكولىكتى ساياحاتشىلار عۇن، ساق، ءۇيسىن داۋىرلەرىنەن قالعان قورىمدار مەن قورعانداردى قىزىقتايدى.
ءۇشىنشى باعىت جالپىلاپ «قامالدار مەكەنى» دەپ اتالىپ، تۋريستەردى شارىن شاتقالىنداعى جەر بەدەرىنىڭ گەومورفولوگيالىق نىساندارىنا جەتەلەيدى. قاۋىپسىزدىك شارالارىنا بايلانىستى شاتقالدىڭ ىشىنە كولىكپەن كىرۋگە تىيىم سالىنعان. ساياحاتشىلار بۇل باعىتقا ارنايى كولىكتەرمەن جەتكىزىلىپ، شاتقالدىڭ ەرەكشە كورىنىستەرىن جاياۋ ءجۇرىپ تانىستىرادى. ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ توعىز ايىندا عانا شارىن م ۇ ت پاركىنە 5045 ساياحاتشى كەلىپتى. ونىڭ ەكى مىڭنان استامى 45 مەملەكەتتەن كەلگەن شەتەلدىك تۋريستەر.
قورىق قىزمەتكەرلەرى جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكپەن، مەكەمە، كاسىپورىندار جانە مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن تىعىز بايلانىستا جۇمىس ىستەپ كەلەدى. تابيعات جاناشىرلارىنىڭ قاتارىن كوبەيتۋ مەن ونى قوعامدىق قورعاۋدىڭ پارمەنىن ارتتىرۋ ماقساتىندا جىل سايىن كورشى اۋدانداردىڭ مەكتەپ وقۋشىلارى مەن جەرگىلىكتى جاستار اراسىندا كوركەم سۋرەت سالۋدان، ادەبي- تانىمدىق شىعارمالار جازۋدان جانە قولونەر تۋىندىلارىن جاساۋدان جارىس جاريالاپ، ونىڭ قورىتىندىسىن وزدەرىنىڭ ءتول مەرەكەسى سانالاتىن حالىقارالىق «پاركتەر شەرۋى» كۇنگى سالتاناتتى جيىندا جاريالاپ، تالانتى جاستاردى ىنتالاندىرۋدى داستۇرگە اينالدىرعان. سول ءداستۇرلى تابيعات قورعاۋ اكسياسىنا بيىل وبلىس كولەمىندەگى 16 مەكتەپ وقۋشىلارى، 2 كوللەدج، 2 جوعارى وقۋ ورىنىنىڭ ستۋدەنتتەرى جانە 18 اۋىلدىڭ جاستارى قاتىستى. قورىتا ايتساق، وسكەلەڭ ۇرپاقتى، وتاندىق جانە شەتەلدىك ساياحاتشىلاردى تۋعان جەر تابيعاتىندا قىزىقتىرىپ، تاڭىرقاتار، تامساندىرار تاڭعاجايىپتار جەتىسۋ جەرىندە از ەمەس. سونىڭ ءبىرى «شارىن مەملەكەتتىك ۇلتتىق تابيعات پاركىنىڭ» اۋماعىندا كەزدەسەتىن جابايى اڭدار مەن قۇستاردىڭ، بالىقتار مەن باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ، وسىمدىكتەردىڭ سيرەك تۇرلەرى. شىرايلى شارىن شاتقالىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى. قورىق ۇجىمى وسىنداي تەك وزدەرىندە عانا كەزدەسەتىن تابيعات بايلىعىن قورعاۋمەن قاتار، ونى ناسيحاتتاۋعا دا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ كەلەدى.
مىرزاعالي نۇرسەيىت
«انا ءتىلى» گازەتى
