بۇل «كىشى» ۇلتتاردىڭ دەرتى

استانا. قازاقپارات - پسيحولوگيا عىلىمىندا «ءىس- قيمىلدى جاريا كورسەتۋ» دەگەن ۇعىم بار. ءبىر كەزدەرى وتار بولعان ەل ءوزىنىڭ كىشكەنە ءبىر جەتىستىگىن جالپىعا پاش ەتكىسى كەلىپ تۇراتىن سيپاتىن وسى ۇعىمعا اكەلىپ سالساق، «الەمگە تانىلىپ كەتتىك» دەگەن بىزدەگى ماقتانگويلىكتىڭ ءبىر سەبەبىن ۇققانداي بولارمىز.

ءيا، بۇگىنگى قازاقتىڭ ويلانار جايى كوپ. سونىڭ ءبىر پاراسىن بۇگىنگى سۇحباتىمىزدا اشىپ كورسەتكەندەي بولدىق...

 فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جانە ءدىنتانۋ ينستيتۋتى ءدىن تانۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى باقىتجان ساتەرشينوۆ، الەۋمەتتانۋشى سەرىك بەيسەمبايەۆ، ساياساتتانۋشى ماقسات جاقاۋ ءبىز قويعان سۇراقتارعا بەرگەن جاۋاپتارى كوڭىلدەرىڭىزدەن شىقسا يگى.

- قازاق حالقىنىڭ وتكەن- كەتكەنىنە باعا بەرۋدەن بۇرىن، بۇگىنگى قالپىمىزدى، مىنەزىمىزدى، بولمىسىمىزدى تالداپ، تارازىلاي الامىز با؟ وسى كۇنى ءبىز قانداي ۇلتپىز؟

سەرىك بەيسەمبايەۆ:

-  جالپى، ۇلتتى ءبىرتۇتاس قاۋىم رەتىندە الىپ، وعان قانداي دا ءبىر باعا بەرۋ قيىن. مەنىڭ جەكە پىكىرىم -  ءبىز ءالى دە كوممۋنيستىك كەزەڭ مۇراسىنان ايىرىلا الماي جاتقان، ءداستۇرلى قوعامنان جاڭا قوعامعا ءوتۋ بارىسىنداعى پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ ءبىرىمىز. مادەني، تاريحي جانە رۋحاني قۇندىلىقتار تۇرعىسىنان ءوزىمىزدى- ءوزىمىز تانۋ پروتسەسى ءجۇرىپ جاتىر. ازاماتتىق، مەملەكەتتىك ماعىناداعى ۇلت بولىپ قالىپتاسۋ ۇستىندەمىز. ءدال قازىرگى جاعدايدا دامۋدىڭ ءتۇرلى تراەكتوريالارى كورىنىپ تۇر. قالاي بۇرىلاتىنىمىز ونشا ايقىن ەمەس، سوندىقتان بولار «ءبىز كىمبىز؟»، «باعىتىمىز دۇرىس پا؟» جانە «باستى ماقساتىمىز قانداي؟» دەگەن ەكزيستەنتسيالدى سۇراقتار ءبارىمىزدى مازالايدى. جانە بۇل قالىپتى نارسە. امەريكانىڭ تاريحىن قاراساڭىز، ولار وزدەرىنىڭ العاشقى 25 جىلىن ۇلتتىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى دەپ اتايدى. تەك سودان سوڭ عانا ولار ورنىعۋ مەن دامۋ كەزەڭىنە كوشەدى.

ماقسات جاقاۋ:

- ەلۋ جىلدا ەل جاڭا دەگەن ۇعىممەن قاراساق، بۇگىنگى ۇرپاق - وتپەلى ءداۋىردىڭ اقپاراتتىق قىسىمنىڭ ىقپالىندا قالىپ وتىر. قۇندىلىقتاردى كۇندىز شام جاعىپ ىزدەپ جۇرگەن سياقتىمىز. ويتكەنى، شىن يدەالدى، ارمان- مۇراتتى انىقتامادىق. جاساندى ءھام ارزان دۇنيەمەن الدانىپ وتىرمىز. تالداۋعا سالساق، تابيعي ۇردىسپەن داميتىن قۇبىلىس جاڭا ۇرپاقپەن كەلەدى. جاڭا جۇيەمەن سانا- تۇسىنىكتىڭ جاڭارۋىمەن كەلمەك. مىسالى، كەڭەستىك مەكتەپتى بىلمەيتىن مۇلدەم تاۋەلسىز ەرىكپەن جۇرەتىن ۇرپاقتىڭ دا كەلۋى الىس ەمەس. مىنە، وسى سەبەپتى ۋاقىتشا وتپەلى ءداۋىر دەپ وتىرعانىمىز. ترانزيتتىك كەزەڭ دە نارىقتا، قوعامدا ءبىراز قيىندىقپەن كەلگەن تولقىننان قاي ۇرپاق تۇراتىنىن انىقتاۋ وڭاي ەمەس. بۇل تيىننىڭ ەكى جاعىنداي، قايسى بەتىمەن تۇسەتىندىگىن الداعى ون- جيىرما جىلدا كورە جاتارمىز...

باقىتجان ساتەرشينوۆ:

-  قازاق حالقى بارلىق باسقا دا حالىقتار سياقتى تاريحتىڭ تالاي سىندارىنان امان ءوتىپ، بۇگىنگى الەمدىك وركەنيەتتىڭ كوشىنە ىلەسىپ وتىر. تىلدەن، دىلدەن، دىننەن، داستۇردەن اجىراپ قالا جازداعان جاعدايىمىز بار، ءبىراق شۇكىرشىلىك، اقىرىنداپ بارلىعى ورنىنا كەلە باستاعان سىڭايلى. «مۇسا پايعامبار حالقىن قۇلدىق سانادان ارىلتۋ ءۇشىن قىرىق جىل ءشول دالا كەزدىرگەن» دەگەن اڭگىمە بار، اماندىق بولسا، 2030 -جىلعا دا جەتەرمىز.

 مادەنيەت تەورياسىندا مادەنيەتتەردىڭ ءوزارا اسەرى دەگەن بولادى، ول اسەردىڭ ناتيجەسىندە ءبىر مادەنيەت ەروزياعا ۇشىراپ كۇيرەسە، ال ەكىنشىسى بايىتىلۋى مۇمكىن. قازاق مادەنيەتى سىرتقى مادەني ەكسپانسياعا قاتتى ۇشىرادى. ول ءبىزدىڭ ۇلتتىق قالپىمىزعا، ءبىتىم- بولمىسىمىزعا، كەسكىن- كەلبەتىمىز بەن مىنەزىمىزگە ءوز ىقپالىن تيگىزدى. بۇل ىقپالدىڭ، ارينە، جاقسى جاقتارى بولۋى دا مۇمكىن. ماسەلە ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىقتىڭ دۇرىس، لايىقتى ارا سالماعىن انىقتاۋدا. ءبىراق تارازىنىڭ ءبىر باسىن ۇلتتىق ءداستۇر باسىپ تۇرۋى كەرەك. ۇلتتىق ءداستۇر دەگەندە ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن ۇلتتىڭ وزىندىك رۋحىن ايتىپ وتىرمىن. «ءداستۇردىڭ وزىعى دا بار، توزىعى دا بار» دەمەكشى، وعان بايلانىپ قالماي، زاماناۋي جاڭاشىلدىقتاردى دا قابىلداي ءبىلۋ كەرەك. ءبىراق ول ۇلتتىق ءداستۇردىڭ قۇنارلى توپىراعىنا وتىرعىزىلۋى كەرەك. ۇلتتىق رۋح مادەني دامۋدىڭ وزەگىندە جاتۋى ءتيىس. سوندا شىنايىلىق بولادى دا، ادامداردى وزىنە تارتادى. ونسىز بارلىق نارسە بوس، جەڭىلتەك، ءۇستىرت بولىپ شىعادى.

 تاۋەلسىزدىك العالى بەرى ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى جاڭعىرتۋعا قاتىستى كوپتەگەن نارسەلەر جاسالدى جانە جاسالىپ تا جاتىر. جەتىستىكتەر بارشىلىق. ءبىراق ۇلتجاندىلىقتى ۇلتشىلدىقتىڭ تار اۋقىمىمەن الماستىرىپ الماۋ قاجەت. وتارشىلدىقتى باستان وتكىزگەن كوپ حالىققا ءتان نارسە -  پسيحولوگيا عىلىمىندا ايتىلاتىن «ءوزىن كەم سەزىنۋدىڭ ءوشىن الۋ كەشەنى».

وسىدان ءبىزدىڭ قازىرگى مادەنيەتىمىزدەن، ادەبيەتىمىز بەن ونەرىمىزدەن، ءتىپتى تۇرمىستان «تىراشتانۋ»، «كۇشەنۋ»، «ايعايعا سالۋ» مادەنيەتتەرىن بايقاۋعا بولادى. «پوكازۋحا»، ريا، ءوزىن كورسەتۋگە تىرىسۋشىلىق، جالعان نامىس پەن باسەكە، ىسىراپ جانە ت. ب. ەلەمەنتتەردى تىزە بەرسەك، تىم كوپ. باياعىدان سىنالىپ كەلە جاتقان جالقاۋلىق، بويكۇيەزدىك، ىنجىقتىق تا جوق ەمەس.

 دەگەنمەن، ۇلتتىق مىنەز ەڭ سوڭىنان ولەدى دەيدى عوي. حالقىمىزعا ءتان جالپى رۋحاني اسىل قاسيەتتەر بويىمىزدا ساقتالعان: قوناقجايلىلىق، كەڭپەيىلدىلىك، قاناعاتشىلدىق، سابىرلىلىق، جاڭالىققا اشىقتىق جانە ت. ب. ءبىز ەر مىنەزدىلىك، كەڭ پەيىلدىلىك سياقتى كوركەم مىنەزدەرمەن وزگە ۇلت وكىلدەرىنە ۇلگى بولا ءبىلۋىمىز كەرەك.

 ادەتتە ونەر وتىرىك ايتپايدى. «ناعىز قازاق -  قازاق ەمەس، ناعىز قازاق -  دومبىرا» دەمەكشى، ءداستۇرلى ونەرىمىزدەن ايىرىلعانىمىز جوق. سپورتتا دا، اسىرەسە جەكپە-جەك تۇرلەرىندە جەتىستىكتەرىمىز بارشىلىق. ماتەماتيكا عىلىمى، شاحمات ويىنى ءتارىزدى ينتەللەكتۋالدىق سالالارداعى تابىستار كوڭىلگە قۋانىش ۇيالاتادى. جاستارىمىز ءتىلدى مەڭگەرىپ جاتىر. ءوز باسىم ۇشتىلدىلىكتى قولدايمىن، وزگە ءتىلدى ءبىلۋ ارقىلى سول حالىقتىڭ مادەنيەتىن يگەرىپ، سول ارقىلى سالىستىرۋعا مۇمكىندىك تۋادى.

ءبىراق ۇشتىلدىلىك ءبىر تۇعىرلى بولعانى دۇرىس، انا ءتىلى ماۋەلى اعاشتىڭ تامىرىن دا، وزەگىن دە قۇراۋى كەرەك. جاستارىمىز جاڭالىققا قۇشتار، زاماناۋي ءبىلىم مەن تەحنولوگيانى ءتاپ- ءتاۋىر يگەرۋدە. جاستاردىڭ دىنگە بەت بۇرۋى دا بايقالادى. ءبىراق يماندىلىققا ءبىلىم ارقىلى كەلسە جاقسى، ءبىرىنسىز- ءبىرى اقسايدى. سوندىقتان قازاقتىڭ بولاشاعى الدا دەپ ويلايمىن.

- قازاقى ۇلكەن ويدىڭ سۇرلەۋىن سالاتىن ۇلكەن وي ورتالىقتارى پايدا بولدى ما؟ ونداي ورتالىقتار بار بولسا، اتقارىپ جاتقان قىزمەتىن قالاي انىقتاي الامىز؟ جوق بولا قالعان جاعدايدا، ونىڭ سەبەبىن بىلەمىز بە؟

سەرىك بەيسەمبايەۆ:

- جالپى، بىزدە ءداۋىر تالابىنا ساي ينتەللەكتۋالدى ءونىم ءوندىرۋ جۇمىسى جولعا قويىلماعان. ءتۇرلى ساراپتاما ورتالىقتارى كوپ، ءبىراق جاڭاعى تانىمدىق، قۇندىلىقتىق ماسەلەلەر بويىنشا ساپالى دۇنيەلەر وتە از. ەلدى العا تارتاتىن يدەيالاردى تۋدىراتىن تۇلعالار دا جەتكىلىكسىز. جانە ولاردىڭ ءپىسىپ- جەتىلۋىنە قاجەتتى ورتا قالىپتاسپاعان. ءبىراق بۇل جاعداي مۇلدەم ناشار دەگەن ءسوز ەمەس. مەنىڭشە، بىزدە جاڭاشا ويلايتىن، ۇلتىنا شىن بەرىلگەن تۇلعالاردىڭ الدى ەندى عانا ۇلكەن ومىرگە اياق باسىپ جاتىر. ولاردىڭ الار اسۋى ءالى الدا.

ماقسات جاقاۋ:

- ورتالىق دەپ ايتۋعا كەلمەس، ءبىراق ءبىرشاما قوعامدىق قورلاردىڭ قاراسى بار. ءبىراق قوعامدىق- مەملەكەتتىك رەزونانستى تۋدىرىپ وتىرعانى شامالى. مەنىڭشە، بىزدە قازاق وتباسىنان باستاۋ الاتىن مەملەكەتتىك وتباسى عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىن قۇرۋ كەرەك. ءداستۇرلى سالت- سانادان باستاپ، تۇرمىستىق دامۋ دەڭگەيىنە دەيىن ءاربىر قازاق وتباسىن ساقتاۋ، قولداۋ، دامىتۋدى جان- جاقتى، گلوبالدى زەرتتەپ تالدايتىن، مەملەكەتتىك ستراتەگياسىنا اسەر ەتەتىندەي، يزرايلدەي، جاپونياداي، نورۆەگياداي، فينلياندياداي سالماقتى جىلدام داميتىن ۇلتتىق باعىتقا تۇسىرەتىن بولۋى ءتيىس.

باقىتجان ساتەرشينوۆ:

 -  قازاقى ۇلكەن ويدىڭ سۇرلەۋىن كەزىندە قازاقتىڭ ابىز اقساقالدارى، ءبي- شەشەندەرى، اقىن- جىراۋلارى سالعان. ءداستۇرلى مادەنيەتتە قازاقتىڭ «بيلەر ينستيتۋتى»، اقىندىق پەن جىراۋلىقتىڭ دا ينستيتۋتتارى بولعان. قازىلىق پەن بيلىك تە، اقىندىق پەن جىراۋلىق تا ەرەكشە جاراتىلىسپەن بولعان: نە تىلسىم كۇش ارقىلى «قونادى»، نە بولماسا قوعامداعى ەڭ بەدەلدى دەگەن ادامداردىڭ باتاسىمەن بولادى. قازاقتىڭ اۋليەگە تەڭەلەتىن ابىز اقىنى ءماشھۇر ءجۇسىپ بىلاي دەيدى: «باتىر دەگەن ءبىر باراق ءيت. ەكى قاتىننىڭ ءبىرى تابادى. ءبي دەگەن - اق شاريعات. ىلەۋدە ءبىر-اق قاتىن تابادى!». قازاقتىڭ «تۋرا بيدە تۋعان جوق، تۋعاندى بيدە يمان جوق» دەيتىنى دە وسى.

 بۇل ءداستۇرلى ينستيتۋتتار كەيىن باتىستىق، رەسەيلىك مەتروپوليادان ەنگەن جاڭاشىلدىقتار اسەرىنەن جويىلدى. «بولىس بولدىم دەگەنشە، ورىس بولدىم دەسەيشى! اۋىلناي بولدىم دەگەنشە، اۋىل اينالعان ءيت بولدىم دەسەيشى!» دەيدى ەكەن سول زاماننىڭ قاريالارى. ءتىپتى، ونباسى سايلانعان ءبىر قازاق ەرتەسىنە تاڭەرتەڭ ۇيقىسىنان تۇرماي جاتقانىن كورىپ، اۋىرىپ قالدىڭ با دەپ زارلاعان ايەلىنە: «بولىستار توسەگىنەن قاي ۋاقىتتا تۇراتىن ەدى؟»، -  دەپ سۇراعان كورىنەدى. سول زاماننان باستاپ قازاقى ويدىڭ سۇرلەۋى وشە باستادى، باسقارۋعا پاراقورلىق، جالاقورلىق، جەمقورلىق، تامىر-تانىستىق، باقاي ەسەپ، باس پايدا ارالاسا باستاعان.

 قازاقى ءداستۇرلى وي كەشۋ ءۇردىسىنىڭ باتىستا قالىپتاسقان ينستيتۋتتاردان ايىرماشىلىعى بولدى. كاسىبي تۇردە فيلوسوفيا بولمادى دەگەنمەن، فيلوسوفيالىق ويدى اۋىزەكى سوزدەن دە، كوركەم ماتىننەن دە كەزدەستىرۋگە بولاتىن. ءداستۇرلى دۇنيەتانىمدى دا، يسلام مادەنيەتىمەن قاتار باتىستىق عىلىمدى دا بويىنا سىڭىرگەن قازاق عۇلامالارى (مىسالى، اباي مەن شاكارىم) كاسىبي فيلوسوفياعا ارنالعان شىعارمالار جازدى.

 كەڭەس داۋىرىندە فيلوسوفيا جانە عىلىممەن كاسىبي تۇردە اينالىسۋ قولعا الىندى، جوعارى وقۋ ورىندارىمەن قاتار، عىلىم اكادەمياسى قۇرىلدى، ولار ۇلكەن وي ورتالىقتارىنا اينالدى. مىسالى، فيلوسوفيادا ديالەكتيكالىق لوگيكانىڭ قازاقستاندىق مەكتەبىنىڭ اجەپتاۋىر داڭقى شىقتى، باسەكەگە قابىلەتتى بولا ءبىلدى. تاۋەلسىزدىك العالى بەرى كوپتەگەن عىلىمي ورتالىقتار اشىلدى جانە ولار ءوز قىزمەتتەرىن بۇگىنگە دەيىن اتقارۋدا. ءبىلىم سالاسى دا، عىلىم سالاسى دا سوڭعى ونجىلدىقتار بويى اۋقىمدى رەفورمالاردى باستان كەشىرۋدە. بولونە ۇدەرىسىنە وتۋگە سايكەس، ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ سيپاتى وزگەرۋدە، ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستەر كۇشەيۋدە. اكادەميالىق عىلىم ءوزىنىڭ باسىم ءرولىن ۋنيۆەرسيتەتتەرگە بەرە باستادى. عىلىمنىڭ فۋندامەنتالدىق سيپاتىنان گورى ونىڭ قولدانبالى سيپاتى بەلەڭ الا باستادى.

- بۇگىندە «قازاقتىڭ اتىن شىعاردى»، «ەلىمىزدى الەم تانىدى» دەگەن ءبىر ماقتان ادەتكە اينالىپ بارادى. مۇنىڭ سوڭى نەگە اپارادى؟

سەرىك بەيسەمبايەۆ:

 -  ءوزىن ءوز قالپىنان ارتىعىراق قىلىپ كورسەتكىسى كەلۋ، جالپى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ عانا ەمەس، كەشەگى كەڭەس زامانىنداعى بارلىق «كىشى» ۇلتتاردىڭ دەرتى. بىرەۋ ءوزىنىڭ ۇلىلىعىن تاريحتان ىزدەيدى، بىرەۋ دۇرىلدەتىپ حالىقارالىق دارەجەدەگى مەرەيتوي وتكىزەدى. سونداعىسى ءوزىن- ءوزى بيىگىرەك، ماڭىزدىراق ەتىپ كورسەتۋ. تەك مەملەكەتتىك ەمەس، قوعامنىڭ بارلىق قاباتىنان بايقاۋعا بولاتىن قۇبىلىس. ءبىراق بۇل دا ءبىر وتكىنشى نارسە دەگەن ءۇمىتىم باسىم. ۋاقىت وتە جالعان ماقتانىشپەن الىسقا بارمايتىنىڭ تۇسىنىكتى بولادى. ساعىم قۋماي، پراگماتيكالىق مۇددەنى العا قويۋ كەرەگىن زامان دالەلدەپ جاتقان جوق پا.

ماقسات جاقاۋ:

- سپورتپەن پروگرەسس جۇرە بەرمەيدى. ەگەر قازاقتىڭ اتىن شىعارۋى ارقىلى سول سپورتشى سياقتى، قوعامدا تۇتاستاي دەنساۋلىق ساقتاۋ، دەنە شىنىقتىرۋ تۇرلەرىمەن اينالىسىپ كەتسە، تۇسىنەر ەدىم. وكىنىشكە قاراي، بۇگىن مىنا اۋىلدا مىقتى شىقسا، ەرتەڭ اناۋ اۋىلدان سودان اسقان مىقتى شىعار. ودان حالىقتىڭ ءبىر مەزەتتىك قۋانىشى بولماسا، ءومىر باقي ماقتانىپ، نە ماقتاپ وتەتىندەي جاعداي ەمەس قوي. سپورتتاعى، ونەردەگى سوڭعى جەتىستىكتەر بولعانى دۇرىس. ءبىراق بۇل - كورسەتكىش ەمەس. سەبەبى، ابايداي ۇلى دۇنيەلەرمەن ماقتاناتىن جەتىستىكتەرىمىز جوق. جالعان جۇلدىز، اقشا مەن تامىر- تانىستىق الەمدىك دارەجەدە ادامزات دامۋىندا تاريحتاعى ۇلى تۇلعالارداي ۇلتىمىزدى عىلىمدا، ونەردە، مادەنيەتتە شىن انىقتاۋعا كوپ جاعدايدا كەدەرگى كەلتىرۋدە. ءبىز ءوزى «ءيت جوقتا شوشقانى ۇرگىزىپ»، لايىقتىلاردى باعالاي المايتىن حالىقپىز عوي...

باقىتجان ساتەرشينوۆ:

 -  عىلىم سالاسىندا «بىزدەردە مىناداي بار، مىناداي بار» دەگىزىپ وتىرعان جاڭالىقتار، ونەرتابىستار ناسيحاتتالۋى ءتيىس. ناسيحاتتالعاننان بۇرىن ول قولدانىسقا ەنگىزىلۋى كەرەك. ۇلتتىڭ مۇددەسىنە، جۇرتشىلىقتىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋى ءتيىس. سوندىقتان ءبىز قازىرگى پراكتيكادا قولدانىلىپ جۇرگەندەي، ءوزىمىزدىڭ عىلىمي جوبالارىمىز بەن جاڭالىقتارىمىزدى شەتەلدىك ساراپشىعا باعالاتقاندا اباي بولۋىمىز كەرەك سياقتى. اشىق بولعان، ارالاسقان جاقسى، ارينە، ءبىراق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن دە ۇمىتپاعان ءجون.

 ماقتامپازدىققا كەلەر بولساق، ول جاقسى قاسيەت ەمەس، «وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق، ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاقپەن» ءبىر قاتارداعى بەس جاماننىڭ ءبىرى. ابايدان ارتىق كىم ايتقان، كەيبىرەۋ ماقتانعاندا ءبىر ەسەر، ماساڭ كۇيگە تۇسەدى دەيدى. ءبىزدىڭ قوعامعا قاتىستى دا وسىنداي كەلەڭسىزدىكتى بايقاۋعا بولادى، ول پارانوياعا اينالىپ كەتپەسە بولار. ال شىنايى ماقتانىش سەزىمىن تۋدىراتىن، پاتريوتيزمدى ۇيالاتاتىن جەتىستىكتەر ءبىر باسقا.

- عىلىم سالاسىندا «بىزدەردە مىناداي بار، مىناداي بار» دەگىزىپ وتىرعان جاڭالىقتار، ونەرتابىستار قانشالىقتى كەڭ ناسيحاتتالۋدا دەپ ويلايسىز؟

سەرىك بەيسەمبايەۆ:

 -  ولاردى ناسيحاتتاۋدىڭ قاجەتى جوق. ساپالى دۇنيە ەش ناسيحاتسىز-اق ءوز اۆتورىن تانىمال ەتەدى. حالىققا قاجەت، زامان تالابىنا ساي ءبىر نارسە پايدا بولسىنشى، ەرتەڭ- اق قازاقستان ەمەس، الەم جۇرتشىلىعىنا بەلگىلى بولادى.

ماقسات جاقاۋ:

 -  ءار نارسەنى ناسيحاتتاۋ ءۇشىن اۋەلى نيەت، سودان سوڭ قارجى كەرەك. بىزدە ءبىرى بولسا، ءبىرى جوق بولىپ قالادى. سول سەبەپتى، قوعام عىلىمي جاڭالىقتاردان ماقۇرىم قالىپ تۇرمىز. سەبەبى، عىلىم كەنجەلەۋ دامىپ كەلەدى.

 -  وسى كۇنى عالامدىق ماڭىزى بار اقىل- ويعا جۇگىنگەندە قازاقستانعا سىلتەمە جاسايتىن، قازاقستاندىق عۇلامانىڭ، زيالى قاۋىم وكىلىنىڭ ايتقان سوزىنە توقتايتىنداي الەۋەتىمىز بار ما؟

ماقسات جاقاۋ:

- ەگەر ساياسي تۇرعىدا ايتساق، الەمنىڭ ءبىزدىڭ اۋزىمىزعا تامسانىپ وتىرعان جايى جوق. ونىڭ سەبەبى، تاريحي شەشۋشى فاكتورلاردىڭ ورىن الماۋىنان بولار. ال اقىل مەن ويدىڭ، پاراساتتىڭ دەڭگەيىندە بەرىسى 50-60 -جىلدارداعى قازاق كلاسسيكتەرىنەن ەڭ جاسى ولجاس سۇلەيمەنوۆ شىعار، «از ي ياسىمەن» تامساندىرعان. قالعانى اباي، شوقان، ءال-فارابيلەرگە، ورتا عاسىرلارعا شەگىنىپ كەتەمىز. ياعني بۇگىنگى ۇلتىنا قاراتاتىنداي تۇلعا، شىعارما، جاڭالىق بولماعاندىقتان ءبىر نارسە ايتۋ قيىن. بولسا، ءبىز ايتپاي- اق، شەتەلدىڭ BBC ارناسى نە Nathional Geografi گى سايراپ، توبەمىزدى كوككە كوتەرىپ تۇرۋشى ەدى عوي. بولماعان سوڭ پالەندەي دەپ تە ايتا المايمىز.

باقىتجان ساتەرشينوۆ:

 -  تاريحي تۇرعىدان العاندا، سوڭعى عاسىرلاردا جالپى ادامزاتتىق ماسەلەلەردى شەشۋدە جالپى شىعىستىڭ، يسلام الەمنىڭ، ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ قوعامنىڭ دا تىسقارى قالعانىن، باتىستىڭ ينتەللەكتۋالدىق تۇرعىدا ءبىراز العا وزعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك شىعار. قازاقتىڭ ابايعا، شاكارىمگە، ءماشھۇر جۇسىپكە جانە باسقا ءدىني ويشىلدارى مەن الاش ارىستارىنا جۇگىنەتىن ءجونى بار. ولاردىڭ قالدىرعان رۋحاني مۇراسى ءالى تولىعىمەن يگەرىلگەن جوق جانە ولاردىڭ كوتەرگەن ادامزاتتىق ماسەلەلەرى سول قالپىندا وزەكتى. مىسالى، «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي، باۋىرىم دەپ» ، «اكەسىنىڭ بالاسى -  ادامنىڭ دۇشپانى» دەگەن ابايدى الەم قاي قىرىنان تانىسا دا لايىقتى. قازىرگى كۇنى قازاقتان شىققان عالامدىق ماڭىزى بار ماسەلەلەرگە اتسالىسۋشىلاردىڭ قاتارىنا الدىمەن ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتى، ولجاس سۇلەيمەنوۆتى جاتقىزۋعا بولادى. ولاردىڭ ادامزاتتى جاپپاي قىرىپ- جويۋشى اتوم قارۋىنان باس تارتۋعا شاقىرۋىنىڭ ءوزى شىنايى ىزگىلىكتىڭ ءبىر كورىنىسى. ءبىر جازۋشى اعامىز ايتقانداي، «حاندا قىرىق ادامنىڭ اقىلى بولادى» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانىسى، حانننىڭ اقىلىنا اقىل قوساتىن قىرىق ءۋازىر (مينيسترلەر) دە ينتەللەكتۋالدى قىرىنان العاندا مىقتى بولۋى ءتيىس. جانە قاراپايىم حالىق تا ولاردىڭ اقىلىنا، ايتقان سوزدەرىنە كوڭىل قويىپ، زەيىن قويىپ تىڭداپ، قولداي ءبىلۋى كەرەك.

 -  ماماندار: فيلوسوفتار، الەۋمەتتانۋشىلار، ساياساتتانۋشىلار قوعامداعى ماسەلەلەرگە بايلانىستى مۇلدەم ءۇن قوسپايدى دەپ ايتۋعا كەلمەس. ولار جازۋدايىن جازىپ-اق ءجۇر. ءبىراق سول جازىلعان جايتتارعا قوعام تاراپىنان رەاكتسيا تانىتپاۋ -  بىزگە عانا ءتان مىنەز بە، الدە الەمدىك تەندەنتسيا وسىنداي ما؟

سەرىك بەيسەمبايەۆ:

- سىزدەر كورسەتكەن كاتەگوريالار الدىمەن ءبىرىن- ءبىرى تىڭداسا دا جامان ەمەس. حالىق پەن بيلىكتى ايتپاي- اق قويايىق. ال ولار ءبىرىن- ءبىرى تىڭداۋ ءۇشىن بۇل ورتادا ءبىلىمدى دە، بىلىكتى ماماندار كوبەيۋى كەرەك. ولار ساپالى زەرتتەۋلەر جاساپ، ءبىر- بىرىمەن ديسكۋسسياعا تۇسۋلەرى كەرەك. ءاربىر ايتىلعان كوممەنتاريي مەن جازىلعان ماقالاعا باعا بەرە الاتىن كاسىبي ورتا قالىپتاسۋى كەرەك. سوندا عانا ساراپتامالاردىڭ ساپاسى ارتىپ، ولاردىڭ قوعامعا تيەتىن پايداسى كوبەيەدى.

ماقسات جاقاۋ:

-  ەگەر بۇل الەمدىك تەندەنتسيا بولسا، ءبىز ەڭ ازاماتتىق ساۋاتى اشىلعان ۇلت بولار ەدىك. الايدا، وسى كۇندەرى ەلدە اركىمدى تىڭداۋعا ۋاقىت تا، قۇلىق تا جوق. بىزدە قوعامدىق پىكىردى ايتاتىن ورتا دا، ادامدار دا بار. اركىمنىڭ ءوز ورتاسى بار. ساياساتتا، قوعامدا، ايماقتاردا ءبىر كىسىدەي ساراپ- تالداۋدى بەرىپ جاتادى. كوبىنە قوعام نەمقۇرايلى كەيىپتە قابىلدايدى. كوبىنە تۇرمىستىق سانامەن قوعامدىق دارەجەدە پوزيتسياسىن كورسەتۋگە قاۋقارسىز. كورسەتسە، ەموتسيادان اسا الماي جۇرگەنى. ال ەموتسيانى جەڭۋ وڭاي. ءبىراق جۇيەلى شەشىم شەشىمسىز، قوعامدىق پىكىردى تۋدىرۋشى ناتيجەسىز قالادى. بىزدە سوڭعىلارى بار، ال سونى قولداۋشىلارى جوقتىڭ قاسى. مەنىڭشە، 1986 -جىلداعى ازاماتتىق ۇستانىمىن، تالابىن كورسەتۋشى ۇرپاقتاي، ورتا ۇيىقتاپ وتىر، ال ۇيىقتاپ وتىرعان ۇيقىسىنىڭ تىنىش بولعانىن عانا قالايدى. ءمىرجاقىپ تا كەزىندە وياتامىن دەپ بەكەر شىرىلداماعان سياقتى. جالپى، بۇل داعدى بۇرىننان بار سىقىلدى، جاقسى تەندەنتسيا ەمەس...

باقىتجان ساتەرشينوۆ:

-  عىلىمنىڭ جەتىستىكتەرى قوعامنىڭ مۇقتاجدىعىن وتەپ، ونىڭ كادەسىنە اسۋى ءتيىس. سوندىقتان عىلىم قوعامنىڭ سۇرانىسىن ءدوپ باسىپ تابا ءبىلۋى قاجەت. ال بىزدە ءبىر- بىرىنەن الشاقتىق بايقالادى. عالىمدار ءوز ماسەلەلەرىن دوڭگەلەك ۇستەل باسىندا تار شەڭبەردە تالقىلايدى، ول كوبىنە فورمالدى تۇردە وتەدى. ول بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا كەڭ ناسيحاتتالۋى، وندىرىستە پايدالانىلۋى كەرەك.

مەنىڭ ويىمشا، عىلىمداعى جاڭالىقتاردىڭ قوعام تاراپىنان قولداۋ تاپپاعانىنىڭ ءبىر سەبەبى، بىزدە قازىرگى عىلىم مەن ءداستۇرلى ءبىلىمنىڭ ۇيلەسىمدى سينتەزى جاسالماعاندىعىنان. بۇل عىلىمنىڭ بار سالاسىنا - قوعامدىق- گۋمانيتارلىق عىلىمنىڭ دا، جاراتىلىستانىمدىق عىلىمدارعا دا، تەحنيكالىق جانە ماتەماتيكالىق عىلىمدارعا دا قاتىستى. عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ ءاربىر سالاسىنا قاتىستى قازاقتىڭ عاسىرلار بويى سىننان وتكەن ءداستۇرلى ءبىلىمى مەن تاجىريبەسى بولعان. ونى تەك «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى سياقتى كونەكوز قاريالار ءالى بار كەزدە ءار سالادا جيناپ الۋ كەرەك سياقتى. سول كەزدە ونىڭ تيىمدىلىگى ارتادى.

- اڭگىمەلەرىڭىزگە راحمەت!

 ازىرلەگەن قاراگوز ءسىمادىل.

«قازاق ادەبيەتى»