سۇلەيمەن سۇلتاننىڭ ارعى تەگى - قاڭلى

استانا. قازاقپارات - «حابار» تەلەارناسى ارقىلى بەرىلىپ جۇرگەن «عاجايىپ عاسىر» تۇرىك سەريالى بۇل كۇندەرى كورەرەمەندەر جۇرەگىن جاۋلاپ العان.

  وندا ازيا، ەۋروپا، افريكا قۇرلىقتارىن باعىندىرعان وسمان يمپەرياسىنىڭ كورنەكتى وكىلى سۇلەيمەن سۇلتان بيلىك جۇرگىزگەن كەزەڭ، ونىڭ كەيىن حيۋررەم دەگەن اتقا يە بولعان ۋكراينالىق اناستاسيا دەگەن سۇلۋمەن اراسىنداعى ماحاببات، ساراي ىشىلىك تالاس- تارتىستار باياندالادى.

 سۇلەيمەن وسمان يمپەرياسىنىڭ ونىنشى بيلەۋشىسى. يمپەريانىڭ نەگىزىن وسمان (قازاقشا -  وسپان) قالاعان بولسا، كەيىن ونىڭ ۇرپاقتارى ورحان (1281-1360 ج ج)، مۇرات 1 (1319-1389 ج ج)، بايازيد ءىلدىرىم (نايزاعاي) -  1357-1403 ج ج)، مەحمەت 1 چەلەبي (1375-1421ج ج)، مۇرات Ⅱ(1403-1451 ج ج)، مەحمەد 2 (كونستانتيوپولدى العان جەڭىمپاز فاتيح سۇلتان -  1432-1481 ج ج)، بايازيد Ⅱ(1447-1512 ج ج) ، جاۋىز سەلىم 1 (1467-1520 ج ج) باسقاردى. بيلەۋشىنى سۇلتان، كەيىن پاديشاھ دەپ اتايتىن بولعان.

قىزىق بولعاندا سۇلەيمان سۇلتاننىڭ اكەسىنىڭ اتى دا سەلىم، سۇلەيمەننەن كەيىن تاققا وتىرعان بالاسىنىڭ دا اتى سەلىم.

 سۇلەيمەن 1494 - جىلى 6- قاراشادا ترابزون قالاسىندا دۇنيە ەسىگىن اشىپتى. 26 جاسىندا، 1520 - جىلى بيلىككە كەلدى. ارابستان تۇبەگىن قاراتقان سوڭ 1538 - جىلدان بۇكىل مۇسىلمان الەمىنىڭ حاليفىنا اينالدى. بيلىك باسىندا بولعان 46 جىلدىڭ 33 جىلىن ات ۇستىندە، جورىقتاردا وتكىزگەن. كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر ونىڭ ات ۇستىندە 48 مىڭ شاقىرىم جول جۇرگەنىن انىقتاپتى. سول جورىق جولىندا 1566 - جىلى 72 جاسىندا اۋرۋدان قايتىس بولدى. ىستامبۇل قالاسىندا ءوزى سالدىرعان «سۇلەيمانيە» مەشىتىنىڭ اۋلاسىندا جەرلەنگەن.

سۇلەيمەن سۇلتان وسمان يمپەرياسىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ ۇلى يمپەراتور. ەۋروپالىقتار ونى «عاجايىپ سۇلەيمەن» دەپ اتاسا، قاراۋىنداعى حالىق زاڭداردىڭ ورىندالۋىن قاتاڭ قاداعالاۋىنا بايلانىستى «سۇلەيمان قانۋني» ياعني ءادىل سۇلەيمەن دەپ اتادى.

 ىلكى تاريحىنا كوز سالساق، سۇلەيمەن سۇلتاننىڭ ارعى اتا بابالارى قازاق توپىراعىنان شىققان. كورنەكتى ويشىل ءارى عالىم شاكىرىم قۇدايبەردى ۇلى ءوزىنىڭ «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» دەگەن ەڭبەگىندە وسمان يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان وسمان عازيدىڭ ارعى تەگى سۇلەيمەن بي، ونىڭ بالاسى ەرتۇعرىل عازي قازاقتىڭ قاڭلى تايپاسىنان شىققاندىعىن ايتادى.

 «1219 - جىلى شىڭعىس حاننىڭ اسكەرى ورتا ازياداعى ەلدى شاۋىپ بىت- شىت قىلعاندا، ءار ەل تولقىنىپ اۋعاندا جوعارعى ايتىلعان قاڭلىنىڭ قايى حان دەگەننىڭ حالقى ەلۋ مىڭ ۇيدەي قاڭلى اۋىپ رۋم جەرىنە باردى. ءبىرازدان سوڭ سوعىس باسىلعان كەزدە قايىنىڭ بالاسى سۇلەيمەن ەلىن الىپ قايتا كەلە جاتقاندا، ەۆفرات دارياسىنا سۋعا كەتىپ ولگەن سوڭ سۇلەيمەننىڭ بالاسى توعرۋل ءتورت ءجۇز ۇيدەي ەلىمەنەن ارىز ماڭىندا قالىپتى.

ءوزى باتىر بولىپ، ماڭايىنداعى ەلدەردى الىپ جۇرگەندە كونيا پاديشاسى عالاليددين دەگەن شىڭعىستىڭ بالاسى شاعاتايدىڭ اسكەرىمەنەن سوعىسىپ جاتقانىن كورىپ، عالاليددينگە بولىسىپ كوپ قايرات كورسەتكەن سوڭ، عالاليددين رازى بولىپ، اسكۋد، قاراشا تاۋ، تۇمانشى دەگەن جەرلەردى بەرىپ، ەرتوعرۋلدى اسكەرباسى قىلىپتى. 1272 -جىلى 90 جاستا ەرتوعرۋل ءولىپ، ورنىنا بالاسى عۇسمان (وسمان -  رەد) اسكەر باسى بولدى. بۇل اكەسىنەن دە مىقتى بولىپ، ءار جەردى الىپ، قاراشا حاسار دەگەن جەردى العاندا عالاليددين عۇسماندى ءوز الدىنا بولەك بەك قويدى. ونىسى 1282 - جىلى ەدى. مۇنان ون ءبىر جىلدان سوڭ تابريزدەگى شىڭعىس ناسىلىنەن حان بولىپ تۇرعان عازان حان رۋم جۇرتىن شاۋىپ، ءاربىر كىشكەنە حاندىقتارعا ءبولىپ جىبەرگەندە عۇسمان دا ءوز ەركى وزىندە ءبىر حان بولىپ قالدى 1300 - جىلى» دەپ جازادى ول. وسمان يمپەرياسى مىنە، سولاي پايدا بولعان. وسى دەرەكتەرگە باسشىلىققا الساق، وسمانلى يمپەرياسىن و باستا قازاقتار، دالىرەك ايتقاندا قازاق حالقىن قۇراعان نەگىزگى تايپالاردىڭ ءبىرى قاڭلىلار قۇرعاندىعى تالاس تۋدىرمايدى.

 سۇلەيمەننىڭ جورىقتارى

 سۇلەيمەن I ءوزىنىڭ بيلىگىن اكەسى شىنجىرلاۋلى كۇيدە قاپاستا ۇستاپ كەلگەن مىسىرلىق اقسۇيەكتەرتۇتقىنداردى ازات ەتۋدەن باستادى. ەۋروپالىقتار بۇل حاباردى ەستىپ قۋانىپ جاتتى. سۇلەيمەننىڭ اكەسى سەلىم وتە قاتال، قانقۇمار ادام بولاتىن. سوندىقتان جۇرت اراسىندا جاۋىز سەلىم اتانعان. سۇلەيمەن اكەسى ءتارىزدى اسا قانقۇمار بولماعانىمەن يمپەريا ەتەگىن كەڭەيتۋگە، وزگە جەرلەردى باسىپ الۋعا، ءسويتىپ جەڭىستەرگە جەتۋگە قۇمار بولدى.

 تاققا وتىرعان بويدا كەلەسى 1521-جىلى ونىڭ اسكەرى دۋناي وزەنىندەگى مىقتى بەكىنىس شاباتستى قاراتىپ، بەلگرادتى الدى. 1522 -جىلى جەرورتا تەڭىزىندەگى يواننيت- رىتسارلاردىڭ الىنباستاي كورىنگەن رودوس ارالىن قامالدارىمەن، قاسىنداعى ۇساق ارالدارىمەن بىرگە وسمانلى يەلىگىنە اينالدىردى. زور شىعىندارعا ۇشىراعانىنا قاراماستان بۇل جەڭىس جاڭا جورىقتارعا جول اشتى. تۇرىكتىڭ اسكەري فلوتى جەرورتا تەڭىزىندە، قارا تەڭىزدە، قىزىل تەڭىزدە قاھارلى كۇشكە اينالدى.

 سۇلەيمەن پاديشاھ 1526 -جىلى ۆەنگرياعا قارسى 100 مىڭ ادامدىق ارمياسىن اتتاندىردى. موحاچ تۇبىندەگى شايقاستا تۇرىكتەر لايوش ارمياسىن تاس تالقان ەتتى. كورولدىڭ ءوزى قاشىپ ءجۇرىپ باتپاققا شوگىپ ءولدى. وسمانلى يمپەرياسى 1527-1528 - جىلدارى بوسنيانى، گەرتسەگوۆينانى، سلاۆونيانى باسىپ الدى. سول جىلى ترانسيلۆانيا بيلەۋشىسى، ۆەنگر تاعىنان ۇمىتكەر يانوش زاپولياي وسمانلى يمپەرياسىنا باعىناتىنىن مويىندادى. ونى قورعايمىز دەگەن جەلەۋمەن سۇلەيمەن 1529 -جىلى تامىزدا اۆستريالىقتاردى قۋىپ شىعىپ، ۆەنگريا استاناسى بۋدانى باسىپ الدى.

 1529 -جىلى قىركۇيەكتەپاديشاھتىڭ 120 مىڭ ادامدىق اسكەرى ۆەنا قالاسىن قورشادى. تۇرىك اسكەرىنىڭ الدىڭعى لەگى باۆارياعا جەتتى. تەك ازىق- تۇلىكتىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، اسكەر اراسىندا جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ تاراۋى سۇلتاننىڭ بالكان تۇبەگىنەن كەرى قايتۋىنا ءماجبۇر ەتتى. سۇلەيمەن اسكەرىنىڭ قۋاتتىلىعى سونشالىق ول حريستياندىق ەۋروپانىڭ ەڭ كۇشتى ەلدەرىنىڭ بىرىككەن ارميالارىنا قارسى تاڭ قالارلىق سوققىلار بەرىپ جاتاتىن.

1533 - جىلى ول سەفيەۆيد مەملەكەتىنە قارسى سوعىس باستادى.

يران اسكەرىنىڭ وزبەكتەرگە قارسى جورىققا كەتكەنىن پايدالانىپ، 1533 -جىلى وزىنە ءازىربايجاندى قاراتتى. تەبريزدى باسىپ الدى. 1534 -جىلى ۇلى ءۋازىر يبراگيم پاشانىڭ اسكەرىمەن قوسىلىپ، وڭتۇستىككە بەت الدى دا ءبىر ايدىڭ ىشىندە باعدادتى باسىپ الدى. بۇدان كەيىن وعان باسرا، حۋزيستان، لۋريستان جانە پارسى شىعاناعىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى شاعىن كنازدىكتەردىڭ بيلەۋشىلەرى تۇگەل باعىناتىن بولدى.

 1533 -جىلى حاير- اد- دين بارباروسسا وسمانلى فلوتىنىڭ قولباسشىسى، كاپۋدان- پاشا بولىپ تاعايىندالدى. ول 1534 -جىلى تۋنيستى باسىپ الدى. كوپ ۇزاماي ول كورفۋ ارالىن،  ەگەي تەڭىزىندە ۆەنەتسياعا قارايتىن زانتە، ەگين، چەريگو، اندروس، پاروس، ناكسوس وسمانلى پورتاسىنا (وسمانلى ۇكىمەتىنە) باعىندىردى. 1538 - جىلى 28- قىركۇيەكتە تۇرىك فلوتى پريەۆەز تۇبىندە ۆەنەسيا يمپەراتورىنىڭ ەڭ كەرەمەت ادميرالى اندرەا دوريا باسقارعان تەڭىز كۇشتەرىن تۇگەلگە جۋىق سۋعا قارىق قىلدى.

 سۇلەيمەن I سول جىلى مولدوۆانى باسىپ الدى، دنەستر مەن پرۋتوزەندەرىنىڭ تومەنگى اعىسى بويىن يمپەرياسىنا قوسىپ الدى. 1538 - جىلى تۇرىكتەر وڭتۇستىك ارابستان مەن ءۇندىستانعا تەڭىز جولىمەن جورىق جاسادى. قۇرلىقتاعى شايقاستاردا سۇلەيمەن اسكەرى جەڭىستەن جەڭىسكە جەتىپ وتىردى. 1540 - جىلى سۇلتان ۆەنەتسيانىڭ حايراددين باسىپ العان ارالدارىن، مورەە، ناپولي دي رومانو مەن مالۆازيانى ءوز قارماعىنا تولىقتاي قاراتىپ، ۆەنەسيانى جىل سايىن 30 مىڭ دۋكات كونتريبۋتسيا تولەۋگە ءماجبۇر ەتتى. جەرورتا تەڭىزىندە تۇرىكتەر تولىقتاي قوجالىق ەتە باستادى.

 بۇدان سوڭ 1548 -جىلى تەبريز قالاسىن ءتورتىنشى رەت قايتا باسىپ الدى، يسفاحاندى قاراتتى، ناحيچيەۆان، وڭتۇستىك شىعىس اناتوليا، يراك، باتىس گۇرجىستان وسمان يمپەرياسىنىڭ قولاستىنا قارادى.

 وسماندىقتاردىڭ يسپانيا مەن اۆسترياعا قارسى فرانسيامەن بىرلەسكەن وداعى ناتيجەلى بولدى. 1541 -جىلى حايراددين بارباروسسا يسپاندىقتاردىڭ الجيرگە قارسى قارسى جاساماق بولعان ۇلكەن جورىعىن تويتاردى. 1543 -جىلى تۇرىك فلوتى فرانسۋزداردىڭ نيتستسانى، 1553 -جىلى كورسيكانى جاۋلاپ الۋىنا كومەكتەستى.

 وسمانلى يمپەرياسى مەن ماسكەۋ كنازدىگىنىڭ اراسىندا دا وسمانلىعا باعىنىشتى قىرىم جەرى ءۇشىن قىرعيقاباقتىق جالعاسىپ جاتتى. تەك قىرىم ەمەس 1524 -جىلى قازان حانى سافا گەرەي دە سۇلەيمەنگە باعىناتىنىن مويىنداعان. ءتىپتى موسكوۆيا باسقىنشىلىعىنان قورىققان ءسىبىر حاندارى ديپلوماتيالىق، اسكەري كومەك بەرەر دەگەن ۇمىتپەن سۇلەيمەن قولاستىنا كىرۋگە تالپىندى. الايدا بۇعان جەر قاشىقتىعى مۇمكىندىك بەرمەدى. كەيىن ەكى عاسىردان سوڭ ورىن العان ورىس- تۇرىك سوعىستارى وسمانلى يمپەرياسىن قىرىمداعى يەلىكتەرىنەن باس تارتۋعا ءماجبۇر ەتتى.

 سۇلەيمەننىڭ كەزىندە وسمانلى يمپەرياسىنىڭ شەكاراسى كەڭەيە بەردى. تىنىم تاپپاي جورىقتاردا جۇرەتىن تۇرىك فلوتى تريپوليدى باسىپ الدى، بۇكىل ليبيانى باعىندىردى. 1553 -جىلى تۇرىكتەر ماروككوعا ۇمتىلدى، 1555 -جىلى سۋداندى، 1557 -جىلى ەفيوپيانىڭ باستى پورتى ماسساۋانى، 1559 -جىلى بۇكىل ەريتەريانى باعىندىرىپ، قىزىل تەڭىزدى تولىقتاي باقىلاۋىنا الدى. 1538- جىلى بۇكىل مۇسىلمان الەمىنىڭ بيلەۋشىسىنە اينالىپ حاليف اتاندى. ءومىرىنىڭ سوڭىندا سۇلتان سۇلەيمەن I مۇسىلمان الەمىنىڭ ەڭ ۇلى، ەڭ كۇشتى بيلەۋشىسىنە اينالدى.

 1566 - جىلى 1-مامىردا سۇلەيمەن I ءوزىنىڭ ومىرىندەگى سوڭعى ون ءۇشىنشى اسكەري جورىعىنا اتتاندى. سۇلتان اسكەرى 7- تامىزدا شىعىس ۆەنگرياداعى سيگەتۆاراقالاسىن قورشاۋعا العان بولاتىن. عاجايىپ سۇلەيمەن 5-قىركۇيەككە قاراعان ءتۇنى ءوزىنىڭ جورىق شاتىرىندا قايتىس بولدى. كوز جۇمارىنان بىرنەشە ساعات بۇرىن ءوزىنىڭ باس ۋازىرىنە: «جەڭىس بارابانىنىڭ ۇلى ءدۇرسىلى ءالى دە ەستىلە قويعان جوق» دەپتى.

 عاجايىپ سۇلەيمەن اقىنداردى، سۋرەتشىلەردى، ارحيتەكتورلاردى جاقسى كورەتىن، ءوزى دە ولەڭ جازاتىن. وتە مىقتى تەمىر ۇستاسى بولدى، زەڭبىرەكتەر قۇيۋعا تىكەلەي ءوزى قاتىساتىن، زەرگەرلىكتى دە ءتاۋىر كورەتىن. ونىڭ كەزىندە كەرەمەت سارايلار، كوپىرلەر، مەشىتتەر سالىندى.

 پاراقورلىقتى جەك كورەتىن، ءوز مۇمكىندىگىن اسىرا پايدالانعان شەنەۋنىكتەردى قاتتى جازالايتىن. گەورگۆەبەردەگەن باتىستىق تاريحشى «جالپى تاريح» دەگەن كىتابىندا: «كۇشپەن اكەلىنگەن قولونەر شەبەرلەرىن بوساتۋى، مەكتەپتەر سالۋى، زاڭداردىڭ ورىندالۋىن قاتاڭ قاداعالاۋى سياقتى يگى ىستەرىمەن سۇلەيمەن حالىقتىڭ قۇرمەتىنە بولەندى، الايدا ول اياۋسىز تيران بولاتىن: ونىڭ كۇدىكشىلدىگى مەن قاھارىنان ەشكىمدى تۋىستىعى مەن سىڭىرگەن ەڭبەگى اراشالاپ قالا المايتىن» دەپ جازدى.

يبراگيم- پاشا تاعدىرى

 يبراگيم- پاشا پارگالى (1493-1536 ج ج) قازىرگى گرەكيانىڭ اۋماعىندا پارگا دەگەن جەردە بالىقشى وتباسىندا دۇنيەگە كەلەدى. زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى ونى گرەك دەسە، ەكىنشى بىرەۋلەرى يتالياندىق دەپ تۇجىرىمدايدى. جاس كەزىندە ونى تەڭىز قاراقشىلارى ۇرلاپ كەتىپ، وسمان يمپەرياسىنىڭ شاحزادەلەرى ءبىلىم الاتىن مانيساداعى سارايعا قۇلدىققا ساتىپ جىبەرەدى. يبراگيم سول جەردە تاق مۇراگەرى، ءوزىنىڭ قۇرداسى سۇلەيمەنمەن تانىسادى، ەكەۋى جاقىن دوس بولىپ كەتەدى، بىرگە ءبىلىم الادى. يبراگيم كوپتەگەن تىلدەردى بىلەتىن، جان- جاقتى ءبىلىمدى، اسكەر ونەرىن جەتىك مەڭگەرگەن جىگىت بولىپ وسەدى. بالا كەزىندە- اق مۇسىلمان ءدىنىن قابىلدايدى. 1520 - جىلى سۇلەيمەن اكەسىنىڭ ورنىنا تاققا وتىرعان سوڭ دوسىنا ۇلكەن قىزمەتتەر مەن اتاقتار بەرەدى.

 يبراگيم كەرەمەت اسكەري قولباسشىعا، كەلىسسوزدەردى ۇتىمدى جۇرگىزەتىن ديپلوماتقا اينالادى. كوپتەگەن جورىقتاردا، شەتەلدىكتەرمەن كەلىسسوزدەردە ءوزىنىڭ تاڭدانارلىق شەبەرلىكتەرىن كورسەتەدى. سوندىقتان دا قىزمەت جاعدايىندا تەز كوتەرىلىپ، جاۋاپتى ورىندارعا تاعايىندالىپ جاتاتىن. بىردە يبراگيم اينالاسىنداعى باسقا ۋازىرلەردىڭ قىزعانىشىن، كورەالماۋشىلىعىن، دۇشپاندىعىن تۋعىزباۋ ءۇشىن ءوزىن قىزمەتتە تىم جوعارىلاتا بەرمەۋدى سۇرايدى. شىنىندا دا بۇل ورىنعا قىزىعۋشىلار از ەمەس بولاتىن.

 سۇلەيمەن ونىڭ اسكەري العىرلىعى مەن يمپەرياعا بەرىلگەندىگىن، ىنساپتىلىعىن جوعارى باعالايتىن. سوندىقتان بىردە ءوزى پاديشاھ بولىپ تۇرعان كەزدە يبراگيم ەشقاشان ءولىم جازاسىنا تارتىلمايتىنىن ايتىپ ۋادە بەرەدى. ءۋازىر بولىپ تاعايىندالعاننان سوڭ يبراگيم وسمان يمپەرياسىندا كورنەكتى ساياساتكەرگە اينالادى. ونىڭ بيلىگى سۇلەيمەننەن ءبىر كەم ەمەس ەدى. 1524 -جىلى ول سۇلەيمەن سۇلتاننىڭ قارىنداسى حاتيدجەگە (حاديشاعا) ۇيلەنەدى. ءوزىنىڭ تۋعان اكە- شەشەسىن تاۋىپ، ولاردى ىستامبۇلعا، قاسىنا الدىرتادى.

 سۇلتان احمەت الاڭىنداعى ونىڭ سارايى ءارى بەرىك قامال، ءارى ەڭسەلى قۇرىلىس بولادى. قازىر بۇل سارايدا تۇرىك جانە مۇسىلمان ونەرىنىڭ مۇراجايى ورنالاسقان. كەرەمەت جەتىستىكتەرگە جەتىپ جۇرگەن يبراگيم كۇندەردىڭ كۇنىندە پارسى ەلىنە جورىق بارىسىندا وزىنە ءوزى سۇلتان سەراسكير دەگەن قۇرمەتتى اتاق بەرىپ جىبەرەدى. مۇنى وزىنە تەڭەسكىسى كەلگەن ارەكەت دەپ ۇققان سۇلەيمەن پاديشاھ قاتتى نامىستانىپ، ونى ارى قاراي بيلىكتە ۇستاۋ قاۋىپتى ەكەنىن سەزەدى.

 ءتۇرلى وقيعالار تىزبەگىنىڭ سالدارىنان يبراگيمدى ءولتىرۋ جونىندە ۇكىم شىعارىلادى. باياعىدا يبراگيمدى ەشقاشان ولتىرمەيتىندىگى تۋرالى ءوزى بەرگەن ۋادەنى اينالىپ ءوتۋدىڭ امالدارىن قاراستىرادى. اقىلداسقاندا ءدىن باسشىلارى «ۇيقىلىمەن ءولى تەڭ»، سوندىقتان جازىقتى ادام ءسىز ۇيقتاپ جاتقاندا جازاعا تارتىلۋ كەرەك دەپ ءپاتۋا شىعارادى. ۇكىم شىققانان كەيىن سۇلەيمەن دوسىن قيماي جەتى كۇن بويى يبراگيممەن بىرگە وڭاشا تۇستەنىپ جۇرەدى. جەتىنشى كۇنى تۇندە (1936 - جىلعى 15- ناۋرىزدا) الدىن الا جاسىرىلعان ءتورت ماقاۋ جەندەت پاشانى ۇيقتاپ جاتقان جەرىندە تۇنشىقتىرىپ ولتىرەدى. 13 جىل باس ءۋازىر بولعان پاشانىڭ جول بويىنداعى بەيىتىنىڭ باسىنا ەشقانداي بەلگى قويىلماعان. دۇنيە- مۇلكى وسمانلى مەملەكەتىنىڭ قارماعىنا الىنادى.

  سۇلەيمەن پاديشاھتىڭ ايەلدەرى

 ەندى ونىڭ وتباسىنا كەلەيىك. سۇلەيمەنگە ۇل تۋىپ بەرگەن العاشقى ناق سۇيەرىنىڭ اتى فيۋلانە. ۇلدىڭ اتى ماحمۇت، ول ءبىر جاسىندا 1521 -جىلى 29- قاراشادا شەشەك ەپيدەمياسىنان شەتىنەپ كەتتى. فيۋلانە سۇلتان ومىرىندە ەشقانداي ءرول ويناعان جوق، 1550 -جىلى قايتىس بولىپتى. ەكىنشى ناقسۇيەرى -  گيۋلفەم قاتىن. ول دا 1521 -جىلى فيۋلانەمەن جارىسا مۋراد دەگەن ۇل تۋعان، ول دا شەشەكتەن شەتىنەدى. گيۋلفەم بۇدان كەيىن بالا كوتەرگەن ەمەس، الايدا ول ۇزاق ۋاقىت سۇلتانعا جاقىن، سەنىمدى دوس بولا ءبىلدى. سۇلەيمەننىڭ بۇيرىعى بويىنشا ول 1562 - جىلى تۇنشىقتىرىلىپ ءولتىرىلدى.

 پاديشاھتىڭ ءۇشىنشى ناقسۇيەرى چەركەش قىزى ماحيديەۆران سۇلتان بولدى، جۇرت اراسىندا ول گۇلباحار دەگەن اتپەن بەلگىلى. ماحيديەۆران سۇلتان سۇلەيمەننەن 1515 -جىلى شاحزادە مۋستافا دەگەن ۇل، رازيە سۇلتان دەگەن قىز تاپتى. مۇستافا سۇلتاننىڭ زاڭدى مۇراگەرى بولاتىن. الايدا اراداعىلاردىڭ ايداپ سالۋىمەن 38 جاستاعى شەحزادە 1553 - جىلى ولتىرىلەدى. رازيە حيۋررەم سۇلتاننىڭ ۇلى شەحزادە بايازيدپەن قاتار 1525 -جىلى دۇنيەگە كەلگەن. 1570- جىلى قايتىس بولادى. ماحيديەۆران سۇلتان 1581 - جىلى قايتىس بولادى، ولشەحزادە مۋستافانىڭ بۋرساداعى كەسەنەسىنە جەرلەنگەن.

 سۇلەيمەننىڭ ءتورتىنشى ايەلى -  اناستاسيا (كەيبىر دەرەكتەردە -  الەكساندرا) ليسوۆسكايا، ونى گارەمدە حيۋررەم سۇلتان دەپ اتاسا، ەۋروپالىقتار روكسولانا دەپتى. حيۋررەم مەن سۇلەيمەننەن 1521 -جىلى مەحمەد، 1522 -جىلى ميحريماح (قىز)، 1523 -جىلى ابداللا، ال 1524 -جىلى سەلىم، 1526 -جىلى بايازيد تۋعان. ءبىراق سول جىلى ابداللا قايتىس بولىپ كەتەدى. 1532 -جىلى حيۋررەم سۇلتانعا كەنجە ۇلى جاھانگەردى سىيلايدى.

 حيۋررەمنىڭ شىن اتى ءجونى اناستاسيا ليسوۆسكايا ەكەنىن بىلدىك. ول ۋكراينانىڭ يۆانو- فرانكوۆسك جەرىندە پراۆوسلاۆ سۆياشەننيگىنىڭ وتباسىندا تۋىلعان. تۇرىكتەردىڭ شابۋىلى كەزىندە تۇتقىنعا ءتۇسىپ، تۇرىك سۇلتانىنىڭ گارەمىنە ساتىلعان. ءوزىنىڭ كوركەمدىگىنىڭ، اقىل- پاراساتىنىڭ ارقاسىندا تۇتقىن كۇڭنىڭ دەڭگەيىنەن وسمان يمپەرياسىنىڭ ەڭ قۋاتتى سۇلتانىنىڭ سۇيىكتى ايەلىنە، پاتشايىمعا اينالادى.

سۇلەيمەندى شەكسىز سۇيگەن روكسالانا مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداپ، قىرىق جىلدان استام ۋاقىت يمپەريانىڭ مادەني، ساياسي ومىرىندە ايتارلىقتاي ءرول اتقارعان. گارەمدەگى 300 دەن استام ايەلدىڭ بىردە ءبىرى حيۋررەم جەتكەن بيىككە جەتە المادى. سوندىقتان دا بولار ول «يمپەريانىڭ ايەل بيلەۋشىسى» اتاندى.

 اناستاسيا ەشكىمگە ۇقسامايتىن، العىر ويلى، مىنەزى وتكىر، اقىل- پاراساتى بيىك بولىپتى. ءوزىنىڭ جاڭا جاعدايىنا بىرتىندەپ كوندىگىپ، كوڭىلدى اندەرىمەن، قاعىتپا ازىلدەرىمەن، پىسىق مىنەزىمەن باسقالاردان ەرەكشەلەندى. ول ءارقاشان كۇلىمدەپ، كوڭىلدى، شاتتىقتا جۇرەدى ەكەن. تۇرىكتىڭ «حيۋررەم» دەگەن اتى دا «قۋانىش اكەلەر» دەگەن ماعىنا بەرەدى. حيۋررەم پاديشاھتىڭ گارەمىن باسقاردى.

گارەم -  تاربيە ورنى

 گارەم ءسوزى ارابشادان اۋدارعاندا «تىيىم سالىنعان ورىن» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. بۇل ءىس جۇزىندە سۇلتاننىڭ ايەلدەرى، كۇڭدەرى مەن بالالارى تۇراتىن مەكەن. كەيدە ونى دار- ۋس- ساادەت -  «باقىت ورداسى» دەپ تە اتاعان. بۇرىن وسمان يمپەرياسىنىڭ بيلەۋشىلەرى ايەلدىككە كورشى حريستيان مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ قىزدارىن الاتىندىقتان گارەمدە كوبىنە كۇڭدەر ۇستالعان كورىنەدى. بايازيد Ⅱكەزىنەن باستاپ سۇلتاندار ايەلدى گارەم ىشىنەن تاڭدايتىن بولعان. جەڭىمپاز مەحمەد Ⅱكەزىندە ىستامبۇلدا ۇلكەن توپكاپى سارايىن سالدىرعان سوڭ ارى قاراي گارەم سوندا ورنالاسقان. گارەمگە پاديشاھ يەلىك ەتكەن، بالاسى سۇلتان بولعان ايەل ۆاليدە اتانىپ ىشتە بيلىك جۇرگىزگەن. گارەمگە ۇلى ءۋازىر (قازىرگىشە ايتقاندا پرەمەر- مينيستر -  رەد) ، قاۋىپسىزدىك باستىعى، حازنەدار- ۇستا جاۋاپتى بولعان، گارەم اعالارى -  اتەك قۇلدار قىزمەت ەتكەن.

 سۇلتان گارەمىنە كۇڭدەر قايدان كەلگەن دەيسىز عوي. ول قيىن بولماعان. قىزداردى بەس- التى جاسار كەزىندە ساتىپ الىپ، ءباليعاتقا تولىقتاي جەتكەنشە ءوسىرىپ، تاربيەلەگەن. قۇران وقۋدى، مۋزىكالىق اسپاپتاردا ويناۋدى، بيلەۋدى، ەر ادامعا قىزمەت ەتۋدى ۇيرەتەتىن بولعان. شىعىس ەلدەرىنىڭ بيلەۋشىلەرى وسمان يمپەرياسىمەن جاقىنداسۋ، وزدەرىن قاۋىپسىز ەتۋ ءۇشىن، جەرگىلىكتى تۇرعىندار بالكىم ايەلدىككە تاڭداپ الار دەگەن ۇمىتپەن قىزدارىن پاديشاھ گارەمىنە ءوز ەرىكتەرىمەن كەلىسىم- شارت ارقىلى جىبەرىپ وتىرعان. ويتكەنى وندا قىزدار كيىم تىگۋدى، شىلتەر توقۋدى، ءدامدى تاماقتار جاساۋدى، ءۇي ۇستاۋدى، كوركەم مىنەز قالىپتاستىرۋدى ۇيرەنەتىن بولعان.

 بوي جەتىپ قالعان كەزىندە باس ءۋازىر سىناپ كورەدى، ەگەر الدەبىر دەنە كەمىستىگى، مىنەز قۇلقىندا جاعىمسىز جاقتارى بولسا قىزدىڭ قۇنى كۇرت كەمىگەن. اكەسىنە تولەنەتىن اقى دا ازايتىلعان. پاديشاھ ايەلدىككە تاڭداۋى ىقتيمال بولعاندىقتان ءوزى سۇلۋ، تارتىمدى، اقىلدى قىزدار ورتادا ءوزىن ۇستاۋعا، ءدىني بىلىمدەرىن جەتىلدىرۋگە ۇمتىلعان. گارەمدە پاديشاھقا ۇناپ، ونىڭ ناق سۇيەرىنە اينالعان ايەل ەكىنشى قاباتقا كوشىرىلگەن. ەگەر جۇكتى بولسا «يكبال» اتالىپ وعان بارلىق جاعدايلار جاسالعان. الدىنا 15 ءتۇرلى تاعام تارتىلعان. مۇراگەر پەرزەنت تۋعان ايەل «قاتىن- افەندي» اتانعان. پاديشاھتىڭ سۇيىكتى ايەلىن «حاسەكي» دەيدى ەكەن. سۇلەيمەن پاديشاھتىڭ ايەلى حيۋررەم ەڭ العاشقى «حاسەكي».

 ەگەر گارەمدە توعىز جىل تۇرىپ، ءبىراق ايەلدىككە تاڭدالماعان بولسا سۇلتان ونداي قىزعا جاساۋىمەن ءۇي سىيلاپ، بولەك شىعارىپ، تۇرمىسقا شىعۋىنا كومەكتەسكەن.

  ديناستيا تراگەدياسى

 تاريحشىلار اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن حيۋررەمنىڭ ۇلى ءۋازىر يبراگيم- پاشا پارگالىنىڭ قازاسىنا قاتىستىلىعى تالاس تۋدىرىپ كەلەدى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر پاشا ءوز بيلىگىن قۇزىرەتىنەن اسىرا پايدالانىپ، ديناستيا كەلەشەگىنە قاۋىپ توندىرەتىن بولعان سوڭ ءولتىرىلدى دەسە، ەندى بىرەۋلەرى ول فرانسيامەن وتە تىعىز بايلانىستا بولعاندىعى ءۇشىن ايىپتالىپ، ءولىم جازاسىنا كەسىلدى دەيدى. ءباز بىرەۋلەردىڭ تۇجىرىمىندا بۇل حيۋررەم سۇلتاننىڭ ايلا- شارعىسىنىڭ سالدارى دەلىنەدى. الايدا «عاجايىپ سۇلەيمەن» فيلمىندە كورسەتىلگەندەي ەمەس، شاريعات بيلىگى ۇستەمدىك قۇرعان ول زاماندا جاعداي باسقاشا بولاتىن.

 حيۋررەم سۇلتان باس ءۋازىر قىزمەتىنە قويعان رۇستەم- پاشا مەكريگە (1544-1553ج ج) ءوزىنىڭ 17 جاستاعى قىزى ميحريماحتى بەرەدى. رۇستەم- پاشا بولسا حيۋررەم سۇلتانعا بيلەۋشى الدىندا مۇستافانىڭ سەربتەرمەن وداقتاسا وتىرىپ اكەسىنە قارسى ارەكەت ەتىپ جاتقانىن دالەلدەۋگە كومەكتەسەدى (مۇنداي سىبايلاستىق بولعان- بولماعانى ءالى كۇنگە بەلگىسىز) . سۇلەيمەن بولسا مۇستافانى كوز الدىندا جىبەك جىپپەن بۋىندىرىپ ولتىرتەدى، ونىمەن قويماي ودان تۋعان نەمەرەلەرىن تۇگەلدەي جەر جاستاندىرادى. بۇل 1553 - جىل بولاتىن.

 مۇستافا ولگەن سوڭ سۇلەيمەننىڭ حيۋررەمنەن تۋعان سەلىم دەگەن بالاسى تاق مۇراگەرىنە اينالادى. الايدا 1558 -جىلى حيۋررەم قايتىس بولعان سوڭ، حيۋرەمنىڭ بايازيد دەگەن بەسىنشى بالاسى 1559 -جىلى ىشتەي قىزعانىشتان كوتەرىلىس جاساماق بولادى، الايدا ونى اكەسىنىڭ اسكەرى تالقاندايدى. يرانعا قاشىپ بارعان جەرىنەن سول جاقتىڭ ءامىرشىسى شاحتاحماسپ I ويلانباستان 400 مىڭ التىن اقشاعا بالاسىن ۇستاپ بەرەدى. بايازيد 1561 -جىلى بەس ۇلىمەن (ەڭ كىشىسى ءۇش جاستا ەدى) بىرگە ولتىرىلەدى.

 حيۋررەم قايتىس بولعان سوڭ سۇلەيمەن باسقا ايەل الماعان كورىنەدى.

  فيلمدەگى بۇرمالاۋشىلىقتار

 فيلم پروديۋسسەرى تيمۋر سادجي ءتۇسىرۋ توبىنىڭ الدىنا تاريحي وقيعالاردى قاز قالپىندا بەرۋ ماقساتى قويىلماعاندىعىن ايتادى. «بۇل كوركەم تۋىندى، سوندىقتان اۆتورلار ءوز قيالىنا قاراي ءتۇرلى پەرسوناجدار مەن جاعدايلاردى قوسۋى ايىپ ەمەس» دەيدى ول.

 فيلمدەگى رولدەردى سۇلەيمەن پاديشاھ -  حاليت ەرگەنچ، حاسەكي حيۋررەم سۇلتان -  مەرەم ۋزەرلي (نەمىس اكتريساسى) ، ماحيديەۆران سۋلتان -  نۋر فەتتاحوگلۋ، يبراگيم- پاشا -  وكان يالابىك، حاتيدجە سۇلتان -  سەلما ەرگەچ، شەحزادە مۇستافا -  مەحمەت گيۋنسيۋر، ميحريماح سۋلتان -  پەلين كاراحان، نيگيار- قاتىن -  فيليز احمەت، بۋراك وزچيۆيت -  بالي- بەي، سەليم بايراكتار -  ءسۇمبىل اعا بولىپ وينايدى.

 فيلم اۆتورلارى «عاجايىپ سۇلەيمەن» سەريالى ارقىلى وسمانلى يمپەرياسىن ەۋروپالىقتار ويلايتىنداي ارتتا قالعان، جارتىلاي جابايى ەل ەمەس، كەزىندە اسا قۋاتتى تولىق قاندى يمپەريا بولعاندىعىن دالەلدەۋدى ماقسات ەتكەن ءتارىزدى. پاديشاھتىڭ ادىلدىگى، اقىل- پاراساتى، قولباسشىلىق قابىلەتى، ماحابباتى مەن جۇرەك تەبىرەنىسى ارقىلى ەۋروپالىق كورەرمەن بويىندا وسمانلى يمپەرياسىنا قۇرمەت سەزىمىن وياتادى.

 بۇگىندە الەمنىڭ 70 ەلىندە كورسەتىلىپ جاتقان سەريال ءىس جۇزىندە كوپتەگەن تاريحي شىندىقتاردى بۇرمالايدى. سۇلەيمەن زامانىنداعى ءومىر تىرشىلىكتى تىم ەۋروپلاندىرىپ جىبەرىلگەن. ول كەزدە ايەلدەردىڭ، اسىرەسە گارەمدەگىلەردىڭ ءتىپتى اشىق- شاشىق ءجۇرۋى مۇلدەم جات نارسە. جالاڭ باس ءجۇرۋ اسا ۇيات سانالعان. شاريعات جولىن ۇستاناتىن ەلدە ايەلدەردىڭ الگىندەي ەركىندىكتەرىنە جول بەرىلمەيتىن. ول كەز تۇگىلى قازىردىڭ وزىندە يماندى، ارلى ايەلدەر ونداي قادامعا بارمايدى.

 «عاجايىپ عاسىردا» تۇرمىستىق تۇرعىدان دا ورىن العان كوپتەگەن اعاتتىقتار بۇگە- شىگەسىنە دەيىن سىنالىپ جاتىر. سول عاسىردا پاديشاھ جالعىز تاماقتانادى ەكەن، فيلمدە ەۋروپالىق مانەر باسىم، كەيىپكەرلەردىڭ كيىمدەرى مەن جيھازدارى دا سول تاريحي كەزەڭگە سايكەس كەلمەيدى.

 تۇركيادا بۇل سەريال كورسەتىلىپ جاتقان كەزدە نارازى بولعان كورەرمەندەر بىرنەشە رەت كوشەگە شىعىپ دەمونستراتسيالار وتكىزگەن. ويتكەنى ولاردىڭ ايتۋىنشا سەريال اۆتورلارى سۇلەيمەن سۇلتان وبرازىن قاتتى بۇرمالاعان. يمپەريانى كەڭەيتىپ، گۇلدەندىرگەن جاۋىنگەر پاديشاھ مۇندا قىزبا تيران، ەشكىمدى ايامايتىن قانىشەر، اراققۇمار ءارى قاتىنقۇمار ەتىپ كورسەتكەن. بۇل شىندىققا ۇيلەسپەيدى دەيدى ولار.

مارات توقاشبايەۆ،جۋرناليست