قىتاي از عانا ۋاقىت ىشىندە قالاي ەڭسە كوتەردى؟

استانا. قازاقپارات - سوڭعى كەزدەردە الەۋمەتتىك جەلىلەردە مىناداي ءازىل ءجۇر: «قۇداي تەك جەر مەن ادامدى جاراتتى، قالعانىنىڭ بارلىعى قىتايدا جاسالعان». بۇل، ارينە، ءبىر قاراعاندا اسىلىق سويلەۋ سەكىلدى، ءبىراق وسى ءسوزدىڭ جانى بار.

ۇيىنەن «قىتايدا جاسالعان (Made in China)» دەگەن جازۋى بار ءبىر زات تابىلمايتىن ادام جوق شىعار الەمدە. سوندىقتان بۇل ەلدىڭ اتاۋىن اركىم كۇندەلىكتى تۇرمىستان-اق جاقسى بىلەدى.

قىتاي مەملەكەتتىلىگىنىڭ بەس مىڭ جىلدىق تاريحى بار. الپاۋىت مەملەكەت اتام زاماننان ەڭ دامىعان الەمدىك وركەنيەتتەردىڭ قاتارىنا كىرگەن. سونىمەن قاتار، قىتاي - ءوز تاريحىندا كومپاستى، وق ءدارىنى، قاعازدى العاش ويلاپ تاپقان حالىق. تاريحتىڭ قاي كەزەڭىندە دە تورتكۇل دۇنيەنىڭ نازارى الىپ كورشىمىزگە تىگۋلى بولدى.

بۇگىن دە الەم جۇرتشىلىعى قىتايدىڭ ءاربىر قادامىن مۇقيات باقىلاپ وتىر. سەبەبى، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق، قارجىلىق احۋالعا ىقپال ەتە الاتىن مىقتى دەرجاۆاعا اينالدى.

ق ح ر الەمنىڭ ا ق ش- تان كەيىنگى ەكىنشى ەكونوميكاسى سانالادى. كەزىندە ءتۇرلى الپاۋىتتاردىڭ قىسپاعىنا ۇشىراپ، ىشكى تارتىستاردان زارداپ شەگىپ، اۋىزبىرشىلىگى بولماي، دامۋى تەجەلىپ، تىزە بۇگىڭكىرەپ قالعان قىتاي از عانا ۋاقىت ىشىندە قالاي ەڭسە كوتەردى؟ قالايشا ەسىن جيىپ، ەكونوميكاسى دامىعان ەلدەرمەن يىق تىرەسەتىندەي دارەجەگە جەتتى؟ بۇل - شىنىمەن دە «قىتاي عاجايىبى» دەۋگە لايىق، كۇردەلى ءارى قارقىندى ۇدەرىستىڭ ارقاسىندا يگەرىلگەن جەتىستىك.

ەۋروپالىق عالىمداردىڭ رەسمي دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، وسىدان 30 جىل بۇرىن كارى قۇرلىققا سىرتتان جەتكىزىلەتىن يمپورتتىڭ تەك 30 پايىزى عانا قىتايدان كەلىپ تۇرعان ەكەن. بۇگىندە ەۋروپاداعى شەتەل تاۋارلارىنىڭ 90 پايىزى سول قىتايلىق ونىمدەردىڭ ۇلەسىنە تيەدى. تەك وسى كورسەتكىشكە قاراپ، بۇل ەلدىڭ ەكونوميكالىق دامۋ قارقىنىن بايقاۋعا بولادى.

قارىمى مىقتى قايراتكەر

1976-جىلدىڭ قازان ايىندا قىتايدا ون جىلعا سوزىلعان «مادەني توڭكەرىس» اياقتالدى. بۇل قىتايلاردىڭ ۇلى كوسەمى ماۋ زۇدۇڭنىڭ جاساعان «ۇلى» قاتەلىگى ەدى. قىتايلاردىڭ ءبىرازىنىڭ بىلىمنەن الشاقتاۋىنا، ەل ەكونوميكاسىنىڭ تىعىرىققا تىرەلۋىنە بىردەن ءبىر سەبەپ وسى بۇرىس جۇرگىزىلگەن ساياسات بولدى.

«مادەني توڭكەرىس» «ءساتتى» اياقتالعاندا عانا قىتايلىقتار كەدەيشىلىكتىڭ شەگىنە شىققانىن ءتۇسىندى. سول جىلدارداعى جالپى ىشكى ءونىمنىڭ جان باسىنا شاققانداعى كولەمى 120-125 دوللاردان كەلەتىن ەدى. ال ا ق ش- تاعى جالپى ىشكى ءونىم مولشەرى جان باسىنا شاققاندا شامامەن 10 مىڭ دوللار بولاتىن.

امەريكالىقتار قىتايلارعا قاراعاندا 80 ەسە، ال جاپوندار 70 ەسە اۋقاتتى تۇراتىن دەلىنەدى رەسمي دەرەكتەردە.

قىتايدىڭ اياعىنان تىك تۇرىپ، ەڭسە كوتەرۋىنە زور ۇلەس قوسقان تۇعىرلى تۇلعا - بەلگىلى ساياساتكەر دىڭ شياۋپيڭ. ايگىلى ماۋ زۇدۇڭ ءوزىنىڭ ون جىلدىق «مادەني توڭكەرىس» باعدارلاماسىن ۇسىنعاندا، ونىڭ بۇرىس ەكەنىن ايتىپ، ءوز پىكىرىن بىلدىرۋگە باتىلى جەتكەن جالعىز ساياساتكەر وسى دىڭ ەدى.

ول - قىتايدىڭ شەت مەملەكەتتەرمەن بايلانىستارىن دامىتۋ ارقىلى ەلگە سىرتتان ينۆەستيتسيا تارتۋعا، ەكسپورت نارىعىن كەڭەيتۋگە زور مۇمكىندىك اشىلاتىنىن ەڭ الدىمەن تۇسىنگەن سۇڭعىلا ساياساتكەر.

سول سەبەپتى بيلىك باسىنا كەلگەننەن باستاپ شەتەلگە ءجيى ساپارلايتىن بولدى. ءبىراز شەت مەملەكەتتەردى ارالاعان سوڭ، ءوز ەلىنىڭ دامۋى ونشاقتى جىلدارعا ارتتا قالىپ قويعانىنا ابدەن كوزى جەتەدى. بۇل جايت حالقىنىڭ قامىن ويلاعان ساياساتكەردىڭ جانىنا قاتتى باتادى.

سول تۇستا قىتايدىڭ بەت-بەينەسىن وزگەرتىپ، جاڭا دامۋ جولىنا تۇسىرگەن «رەفورمالار جانە اشىقتىق» ساياساتى جاريالانادى. سوعان وراي ەكونوميكا سالاسىن ىلگەرىلەتۋ شارالارى باستالادى. مەملەكەتتى، ەلدى، الەۋمەتتى جاڭعىرتۋ جۇمىستارى قارقىندى جۇرگىزىلەدى.

سول كەزدە ەكونوميكالىق تۇرعىدان ەرەكشە دامىعان انگليا مەن امەريكانىڭ قادامدارى ەسكەرىلدى. ەكەۋى دە يندۋستريالاندىرۋ ءۇردىسىن مەيلىنشە ۇستانىپ كەلە جاتقان مەملەكەت ەدى. قىتاي سول الپاۋىتتاردىڭ جولىمەن العا باسىپ، كەيىن ولاردان اسىپ ءتۇسۋدى ماقسات ەتتى.

ولارمەن يىق تەڭەستىرۋ ءۇشىن قىتايدا مۇمكىندىكتىڭ ءبارى بولدى: ەڭبەك رەسۋرستارى دا، تابيعي رەسۋرستار دا جەتكىلىكتى. ءسويتىپ، ميلليارد تۇرعىنى بار ەلدە يندۋستريالاندىرۋعا بارىنشا دەن قويىلدى. بۇل باستاما ونشاقتى جىلدان كەيىن كەرەمەت ناتيجەلەرىن بەردى. ميلليونداعان حالىق جۇمىسقا تارتىلدى. ال ارزان ەڭبەك كۇشىن قولدانۋ ارقىلى وندىرىلگەن ارزان تاۋار حالىقارالىق نارىقتاعى باسەكەلەستەردى ىعىستىرىپ تاستادى.

شەتەلدىك وندىرۋشىلەر تۇگەل دەرلىك ءوز زاۋىتتارىن قىتايعا كوشىردى. ولارمەن بىرگە تەك شەتەلدىك كاپيتال ەمەس، جاڭا تەحنولوگيالار دا ەلگە كەلىپ جاتتى. وسىعان وراي قىتايدا سوناۋ 1979-جىلدىڭ وزىندە بىرنەشە ارنايى ەكونوميكالىق ايماق قۇرىلدى. سولاردىڭ ءبىرى - ءالى كۇنگە دەيىن جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان شىنجىن ارنايى ەكونوميكالىق ايماعى.

كەزىندە بالىقشىلار مەكەنى سانالعان شىنجىن بۇگىندە يندۋستريالاندىرۋدىڭ ارقاسىندا جان باسىنا شاققانداعى جىلدىق كىرىس كولەمى ورتا ەسەپپەن 9000 ا ق ش دوللارىن قۇرايتىن الىپ مەگاپوليسكە اينالدى. سوعان سايكەس شەتەلدىك ينۆەستورلار ءۇشىن دە قولايلى ينۆەستيتسيالىق احۋال قالىپتاستى.

شەتەلدىك كاپيتال ميللياردتاپ اعىلا باستادى. تەك ادەپكى جىلداردىڭ وزىندە كەمىندە 20 ميلليارد دوللار شەتەلدەن تارتىلعان بولاتىن. كەيىننەن، 2000-جىلدارى شەت مەملەكەتتەردەن كەلگەن قارجى مولشەرى 200 ميللياردتان اسىپ ءتۇستى. 2005-جىل شاماسىندا 600 ميللياردقا جەتتى. ال بۇگىندە قىتايدىڭ ءوزى ەڭ ءىرى ينۆەستورلار قاتارىندا.

نارىق جانە سوتسياليزم

بۇل كەرەمەت ۇمتىلىس قىتاي جۇرتىنىڭ قايتا ويانۋىنا تۇرتكى بولدى. ءبىراق سوتسياليستىك ەلدە نارىقتىق ەكونوميكانىڭ ىلگەرىلەۋى ەكىتالاي دەپ دىڭ شياۋپيڭنىڭ باستاماسىنا كۇدىكپەن قاراعاندار دا ۇشىراستى. الايدا، كوشباسشى ءوز ءىسىنىڭ دۇرىستىعىنا ءشۇبا كەلتىرمەدى.

ول بىلاي دەدى: «نارىقتىق ەكونوميكا تەك كاپيتاليستىك ەلدەرگە عانا جارايدى» دەگەن تۇسىنىك تۇبىرىمەن قاتە. ونى سوتسياليستىك ەلدە دە ورنىقتىرۋعا ابدەن بولادى. جوسپارلى ەكونوميكا دا، نارىقتىق ەكونوميكا دا - تەك ەكونوميكا تەتىكتەرىنىڭ ءتۇرى عانا». وسى ءسوز ايتىلعان كۇننەن باستاپ قىتاي ۇكىمەتى سوتسياليستىك سيپاتتاعى نارىقتىق ەكونوميكانىڭ ۇلگىسىن ەنگىزۋدى قولعا الدى.

اۋىل-ايماقتار، مەملەكەتتىك كاسىپورىندار رەفورمالاندى جانە جەكە كاسىپكەرلىك ايتارلىقتاي دامىدى. نارىقتىق ەكونوميكانى ەنگىزۋ جانە كاسىپكەرلىك سەكتورىن رەفورمالاۋ ارقىلى جوعارىدا اتالعان جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزىلدى. قىتاي اعىلشىندار مەن امەريكالىقتاردىڭ تاجىريبەسىن قولدانا وتىرىپ، وندىرىستىك قۋاتى جاعىنان ورلەپ تۇرعان ەكى الىپتى ۇزاماي-اق قۋىپ جەتتى. بۇل قىتايدىڭ ەكونوميكالىق سەرپىلىسىنىڭ العاشقى قادامدارى ەدى.

1990-2000-جىلدار ارالىعى - قىتاي ەكونوميكاسى دامۋىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشە اتاپ وتەرلىك كەزەڭى. كەڭەس وداعى ىدىراعان سوڭ قىتايعا تاۋارلار بۇرىنعى كەڭەس ەلدەرىنەن جەتكىزىلىپ جاتتى. مىڭداعان شارشى شاقىرىمعا سوزىلعان جاڭا شەكارالار اشىلدى.

نارىق تاعى دا ۇلعايا ءتۇستى. قىتاي سول كەزەڭنىڭ وزىندە الەمدى اۋزىنا قاراتقان الىپ يندۋستريالىق مەملەكەت اتاندى. ىشكى جالپى ءونىم وسى ونجىلدىقتا 5 ەسە ءوستى. بۇل مەزگىلدە قىتاي الەمنىڭ 150 گە جۋىق ەلىمەن ساۋدا-ەكونوميكالىق قاتىناستار ورناتتى. «Made in China» دەگەن ءتول تاڭباسى بار تاۋارلار وسى تۇستا كەڭىنەن تارالدى. تاۋار اينالىمى ارا قاتىناسىن تەڭەستىرۋ ءۇشىن تەك ەكسپورت ەمەس، يمپورت كولەمىن دە ۇلعايتۋ كەرەك بولدى.

كەدەندىك سالىقتارعا جەڭىلدىك جاسالدى. 1991-2001-جىلدار ارالىعىندا 5000  عا جۋىق ءتۇرلى ونىمگە سالىق 35 پايىزدان 15 پايىزعا دەيىن تومەندەدى. جەڭىلدىكتەر جاسالدى دەسەك تە، شەتەلدەن كەلگەن ونىمدەر جاقسىلاپ تۇرىپ سۇرىپتالدى. تەك مەملەكەتتىڭ دامۋىنا پايداسىن تيگىزەتىن ونىمدەر عانا ەلگە كىردى. يمپورتتىق زاتتاردىڭ باسىم بولىگىن جاڭا تەحنولوگيالار، كومپيۋتەرلەر، ۇيالى قوندىرعىلار قۇرادى.

قانىنا ابدەن سىڭگەن ەرەكشە قاسيەتىنىڭ ارقاسىندا قاي نارسەنى دە تەز ۇيرەنەتىن قىتايلار ەلگە ەنگەن جاڭا دۇنيەلەردى جەدەل يگەرىپ، لەزدە ولاردىڭ قىتايلىق نۇسقالارىن شىعارۋعا داعدىلاندى. سىرتتان كەلگەن يمپورتتىق تاۋارلارعا دا ەل ىشىندە باسەكەلەستىك تۋعىزدى. ىشكى جانە سىرتقى نارىقتا دا قىتايلاردىڭ تەڭدەسى بولماي شىقتى.

ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا ەرەكشە ۇلەس قوسقان تاعى ءبىر جايت -قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرۋى. 2001-جىلى ق ح ر رەسمي تۇردە د س ۇ- عا مۇشە بولىپ قابىلداندى. اتالمىش ۇيىمعا مۇشەلىككە ەنگەن ون جىل ىشىندە بۇل قۇرىلىم قىتايدى، ال قىتاي الەمدى وزگەرتتى دەسەك بولادى.

«د س ۇ- عا مۇشە بولعان ون جىل ىشىندەگى قىتايدىڭ جۇمىسىنا تەك جوعارى باعا بەرەمىز، ول الەم ەكونوميكاسىنىڭ جاڭا ساتىعا شىعۋىنا زور سەپتىگىن تيگىزدى» دەپتى د س ۇ- نىڭ بۇرىنعى باس ديرەكتورى پاسكال ليامي. قىتايدان شىعارىلعان ساپاسى جوعارى، باعاسى تومەن زاتتار كوپتەگەن مەملەكەتتەردەگى شىعىن كولەمىن ازايتۋعا سەپتىگىن تيگىزدى.

مامانداردىڭ مالىمدەۋىنشە، بۇل ەلدىڭ د س ۇ- عا مۇشە بولعان العاشقى ون جىلى ىشىندە قىتايلىق تاۋارلاردىڭ ەڭ الىپ تۇتىنۋشىسى ا ق ش شامامەن 600 ميلليارد دوللار قاراجاتىن ۇنەمدەگەن ەكەن. سول ون جىل ىشىندە قىتاي يمپورت كولەمىن 750 ميلليارد دوللارعا جەتكىزگەن.

ال د س ۇ قىتايعا نە بەردى؟ بىرىنشىدەن، جاڭا تەحنولوگيالار ءوندىرىسىنىڭ كولەمى ارتتى. قىتاي جاڭا تەحنولوگيالار ەكسپورتىن ءوسىردى. تەحنيكا مەن تەحنولوگياعا ارنالعان شاعىن جانە ورتا كاسىپورىندار سانى د س ۇ- عا مۇشە بولعان جىلدارى كەمىندە 20 ەسەگە ارتتى.

ەكىنشىدەن، ءداستۇرلى ەكسپورت تاۋارلارىنىڭ ءوندىرىسى دە ونداعان ەسەگە ۇلعايدى. ءداستۇرلى ەكسپورت تاۋارلارىنا كۇندەلىكتى تۇرمىستاعى تاۋارلاردى جاتقىزۋعا بولادى: كيىم-كەشەك، ويىنشىق، ىدىس-اياق، جيھاز ت. ب. اتاپ وتكەن تۇرمىس بۇيىمدارى بۇدان بۇرىن ەلدەن ەمىن-ەركىن شىعىپ جاتاتىن. ال د س ۇ كەدەندىك جەڭىلدىكتەرگە جول اشتى، لوگيستيكالىق احۋالدى جاقسارتتى.

سونىڭ ەسەسىنەن بۇل بۇيىمدار كولەمىنىڭ ەداۋىر ەسەلەنۋىنە، الەم نارىعىن جايلاۋىنا كەڭ مۇمكىندىك تۋدى. ۇشىنشىدەن، كوممەرتسيالىق قىزمەت سەكتورى جاقسى دامىدى. وسىعان وراي، تۋريزم، بايلانىس، اقپارات الماسۋ، كومپيۋتەرلىك قىزمەت تۇرلەرى دامىپ، جاڭا ساتىعا شىقتى.

د س ۇ- عا مۇشە بولعان العاشقى ون جىلدا قىتاي كوممەرتسيالىق قىزمەت بويىنشا ازيادا ءۇشىنشى، ال الەم بويىنشا سەگىزىنشى ورىنعا كوتەرىلدى. تاعى ءبىر جاعىمدى جاعى، د س ۇ قىتايدىڭ ينۆەستيتسيالىق احۋالىن جاقسارتا ءتۇستى. بۇرىن سىرتتان ميللياردتاپ كەلەتىن قاراجات تريلليونداپ سانالاتىن بولدى. الەۋمەتتىك سالانىڭ دامۋى جەدەلدەدى. تەك قالا ەمەس، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ دا ءال-اۋقاتى ارتتى.

اۋىل-ايماقتاعى كەدەي ادامدار سانى العاشقى بەس جىل ىشىندە بەس ميلليون ادامعا كەمىدى. سول جىلدارى اۋىل تۇرعىندارىنىڭ جىلدىق تابىس كولەمى ورتا ەسەپپەن العاندا 3,5-4 مىڭ يۋانعا جەتىپ، جىل سايىن 5,5 پايىزعا ارتىپ وتىردى.

د س ۇ- نىڭ تاعى ءبىر ءتيىمدى تۇسى، قىتاي باسقا ەلدەرمەن تەڭ قۇقىقتى ساۋدا سەرىكتەسى بولۋعا مۇمكىندىك الدى. ونىڭ الەمدىك نارىقتا ەشبىر كەدەرگىسىز، ەمىن-ەركىن ويناۋعا قۇقىعى جەتكىلىكتى ەدى. د س ۇ قاعيدالارى بويىنشا ەشكىمنىڭ قىتايلىق تاۋارلاردى الەم نارىعىنان زاڭسىز ىعىستىرۋعا قۇقىعى بولمادى. د س ۇ- نىڭ قىتايعا بەرەرى دە، الارى دا مول ەكەندىگى انىق-تى. ءسويتىپ، د س ۇ بۇل ەلدىڭ جاڭا داۋرەنىن جۇرگىزدى.

باتىس - باستى باقتالاس

قىتايدىڭ قازىرگى احۋالىنا توقتالايىق. بۇل ەل بۇگىندە اسكەري، عارىشتىق جانە ەكونوميكالىق دەرجاۆاعا اينالدى. وسىدان 30 جىل بۇرىنعى قىتاي مەن قازىرگى قىتايدىڭ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. بۇرىن الەمنەن قالىس كەلە جاتقان، جابىق، جاعدايى جۇپىنىلاۋ مەملەكەت ەدى.

جاسىراتىنى جوق، دامۋ ۇردىسىنەن ارتتا قالىڭقىراعان اسپاناستىلىقتار كۇللى الەمگە وكپەلى بولعان. وكپەلەپ ءجۇرىپ، وشتەنىپ ءجۇرىپ، ولار ءوز الدىنا مىناداي ماقسات قويعان: سول كەزدەگى دامىعان ەلدەردى قۋىپ جەتۋ جانە باسىپ وزۋ، الەمدىك نارىققا مۇقتاج بولۋدان ارىلىپ، الەمدى قىتاي نارىعىنا مۇقتاج ەتۋ، حالىقارالىق ارەنادا ەڭ بەدەلدى مەملەكەتكە اينالۋ، ۇلى قىتاي ۇلتىنىڭ قايتا وركەندەۋىنە بار كۇشتى جۇمساۋ.

بولاشاقتا عاسىر بويى قىتايدى باسىنعان باتىستى باسىپ وزۋ، قاي كەزەڭدە دە باستى باقتالاسى بولعان ا ق ش- تان اسىپ ءتۇسۋ مىندەتى تۇردى.

بۇگىندەرى سول ماقساتتارى مەن ارماندارى جۇزەگە استى. قىتاي الەمدەگى بەدەلى مەن ىقپالى زور مەملەكەت بولىپ قالىپتاستى. باتىستىڭ باعدارىن بايقاپ، دامىعان ەلدەردەن دامەلەنىپ، ينۆەستيتسيا كۇتىپ وتىراتىن قىتاي بۇگىندە سول باتىس ەلدەرىنىڭ باستى ينۆەستورلارىنىڭ بىرىنە اينالدى.

قارقىندى دامىعان ەكونوميكا سالدارىنان قازىناسى مولايعان اسپاناستى جۇرتى الەمدىك داعدارىس سالدارىنان قۇلدىراعان ەۋروپا ەلدەرىنە قارجى بولۋدەن ايانىپ جاتقان جوق. كوپتەگەن شەتەلدىك ماماندار ۇسىنعان كورسەتكىشتەرگە جۇگىنسەك، ەۋروپا ەلدەرىنە قۇيىلعان قىتاي ينۆەستيتسيالارىنىڭ كولەمى جىلىنا 20 پايىزعا ءوسىپ كەلەدى. ەكونوميكالىق داعدارىستان ەسەڭگىرەپ قالعان ەۋروپا ەلدەرىنە قىتاي ءبىر جىلدا كەمىندە 10-15 ميلليارد دوللار قاراجات بەرەدى ەكەن.

كارى قۇرلىققا اعىلعان قاراجاتتىڭ 85 پايىزى توقتاپ تۇرعان ءوندىرىس نىساندارىن قايتا جاڭعىرتۋعا جۇمسالادى. قىتاي ەكسپانتسياسىنان قاۋىپتەنگەن مامانداردىڭ ايتۋىنشا، بۇل ەل و باستان ەۋروپا قۇرلىعىنا ىقپالى مەن ۇستەمدىگىن ارتتىرعىسى كەلەدى. ال قۇرلىقتىڭ قازىرگى احۋالى - اسپاناستى جۇرتىنىڭ ويىن ىسكە اسىرۋعا تاپتىرمايتىن ءسات.

ولارعا جاڭا تەحنولوگيا، يننوۆاتسيا، نوۋحاۋ كەرەك. ونىڭ ءبارى ەۋروپادا بار، ءبىراق سونى دامىتاتىن قاراجات جوق. ال بۇل سالالارعا ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ قىتايدىڭ الداعى بەسجىلدىق دامۋ جوسپارىندا قامتىلعان. سوندىقتان ەۋروپاداعى ءوندىرىستى ىلگەرىلەتۋگە قىتايلار كۇش سالادى، قارجى جۇمسايدى، ەسەسىنە ءوزىنىڭ وندىرىستەگى ۇلەسىن ارتتىرادى.

ا ق ش- پەن باقتالاستىققا كەلەتىن بولساق، قىتاي امەريكادان اسىپ تۇسۋگە ءسال-اق قالدى. اسپاناستى ەلى بارلىق كورسەتكىش بويىنشا ەڭ الىپ ەكونوميكانىڭ وتانىن قۋىپ جەتتى. ءوندىرىس بويىنشا وزدى، ينۆەستيتسيالار كولەمى جونىنەن دە شاڭ قاپتىردى. بۇلاردىڭ حالىقارالىق ارەنادا ۇستەمدىك ەتۋىنە ا ق ش تالاي رەت توسقاۋىل قويعىسى كەلدى. الايدا، ءاربىر قادامى ءساتسىز اياقتالدى.

الىسقا ۇزاماي-اق، جۋىردا عانا ورىن العان جايتتى مىسالعا كەلتىرەيىك. بيىل قىتاي ازيا ينفراقۇرىلىمدىق ينۆەستيتسيالار بانكىن قۇرۋ ماسەلەسىن كوتەردى. اتى ايتىپ تۇرعانداي، بۇل - ازيا ەلدەرىندەگى ينفراقۇرىلىمدىق نىسانداردى دامىتۋعا باعىتتالعان يگى باستاما. سونىمەن قاتار، بۇل قادام - دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ بالاماسى بولۋدى كوزدەگەن ۇتىمدى ءتاسىل. باستاپقى كاپيتالى 100 ميلليارد دوللار بولاتىن بانكتىڭ قۇرىلتايشىلارى اراسىندا ءبىزدىڭ ەلىمىز دە بار. قازاقستان - وسى باستامانى بىردەن قولداعان 22 مەملەكەتتىڭ ءبىرى.

قايىرلى قادامدى كوپشىلىك قۇپتادى. ارينە، امەريكادان باسقالارى. ا ي ي ب قۇرىلتايشىسى بولۋعا ا ق ش- تىڭ ەڭ جاقىن سەرىكتەستەرىنىڭ ءبىرى - ۇلى بريتانيا دا نيەت ءبىلدىردى. امەريكانىڭ قارجى جۇيەسىنىڭ بەت-بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرەتىن ينفراقۇرىلىمدىق ينۆەستيتسيالار بانكىنە ءوز سەرىكتەستەرىنىڭ مۇشە بولۋىنا ا ق ش نارازىلىق تانىتتى.

الايدا، ا ق ش ءوز سەرىكتەستەرىن تەك ازيا ەمەس، افريكا، سولتۇستىك امەريكا قۇرلىقتارىنداعى ەلدەر احۋالىنىڭ جاقسارۋىنا زور اسەرىن تيگىزەتىن يگى شارادان باس تارتۋعا ۇگىتتەي المادى. سول كەزدە امەريكا بانك قۇرۋعا باستاماشى بولعان قىتايدى ا ي ي ب شەڭبەرىندەگى ارىپتەستىك پەن ىنتىماقتاستىققا شاقىردى. ول ازيا ينفراقۇرىلىمدىق ينۆەستيتسيالار بانكى، حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى جانە دۇنيەجۇزىلىك بانك اراسىندا ءوزارا ءتيىمدى كەلىسىمدەر ورنىقتىرعىسى كەلدى.

الايدا، ا ق ش- تىڭ قارجى ينستيتۋتىنا قارسى تۇرۋعا بەكەم بەل بۋعان قىتاي ىنتىماقتاستىققا يلىكپەدى. ناتيجەسىندە ا ق ش بۇل تارتىستى باستاماي جاتىپ ۇتىلىپ قالدى. وسىلايشا، الىپ كورشىمىز قۇرلىقتاس مەملەكەتتەردىڭ مۇددەسىن دە قورعاي ءبىلدى، باس باقتالاسىن دا تارتىس الاڭىنان ىعىستىرىپ تاستادى.

بۇگىندە ا ي ي ب- قا مۇشە بولۋعا 100 گە جۋىق مەملەكەت كەلىسىمىن بەردى. بانك ءوز جۇمىسىن بيىلعى جەلتوقسان ايىندا باستايدى. شتاب-پاتەرى اسپاناستى ەلىنىڭ استاناسى - بەيجىڭ قالاسىندا ورنالاسادى.

ءۇمىت ارتقان ءۇش فاكتور

كوپتەگەن قىتايلىق جانە شەتەلدىك ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، قىتايدىڭ بۇگىنگى دارەجەسىنە جەتۋىنە، ەكونوميكالىق دەرجاۆاعا اينالۋىنا زور اسەرىن تيگىزگەن ءۇش فاكتور بار. ونىڭ ءبىرىنشىسى - حۋاتسياولار. حۋاتسياو - شەت مەملەكەتتەردە تۇراتىن قىتايلار، بىزدىڭشە ايتقاندا، وزگە ەلدەگى قانداستار.

رەسمي دەرەكتەر بويىنشا، جەر بەتىندە 40 ميلليوننان استام حۋاتسياولار تۇرادى. ولار - ءتۇرلى سەبەپپەن وزىندىك كاپيتال جيىپ، شەت مەملەكەتتەردە تۇراقتاپ قالعاندار. بۇلاردىڭ باسىم بولىگى اۋقاتتى. سونىمەن قاتار، وزدەرى مەكەن ەتەتىن ەلدەردەگى بيزنەس قوعامداستىعىندا ءبىرازىنىڭ بەدەلى مول.

قىتايعا شەتەلدەن كەلگەن ينۆەستيتسيالاردىڭ باسىم بولىگى سول حۋاتسياولار ارقىلى تارتىلعان. دىڭ شياۋپيىڭ بيلىككە كەلگەننەن باستاپ 2000-جىلعا دەيىن 600 ميلليارد ا ق ش دوللارى كولەمىندە ينۆەستيتسيالار تارتىلسا، ونىڭ 80 ميللياردتان استامى تازا وسى حۋاتسياولاردىڭ قالتاسىنان شىققان دەلىنەدى مالىمەتتەردە.

ولار نەگىزىنەن كەزىندە وزدەرىنىڭ شىققان ەلدى-مەكەندەرىن كوركەيتىپ، دامىتۋعا قول ۇشىن بەرۋدەن ايانىپ قالماعان. حۋاتسياولار وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرىنىڭ ەكونوميكاسىنا تىكەلەي سەپتىگىن تيگىزە الادى. سەبەبى، ول ەلدەردەگى كوپتەگەن ۇلتتىق كاسىپورىنداردىڭ باسقارۋشى اكسيالارى سولاردىڭ قولىندا دەسەدى. سوندىقتان قىتاي ۇكىمەتى حۋاتسياولار ماسەلەسى جونىندە ارنايى كوميتەت قۇرعان. شەتەلدىك قانداستارىمەن ۇنەمى تىعىز بايلانىس ۇستاپ وتىرادى.

قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ شارىقتاۋىنا زور اسەرىن تيگىزگەن تاعى ءبىر فاكتور - ادام رەسۋرستارىن ۇتىمدى پايدالانا ءبىلۋ. جاسىراتىنى جوق، قىتايلار جۇمىستان قاشپايدى، كاسىپ تالعامايدى. جوعارى باسەكەلەستىكتى ەسكەرە وتىرىپ، اركىم ءوز ورنىنان ايرىلىپ قالماۋ ءۇشىن بارىن سالادى.

ءبىز، قازاقتار: «دەنىمىز ساۋ، ءتورت قۇبىلامىز تۇگەل بولسىن!» دەپ تىلەسەك، ولار: «باي، قۋاتتى بولايىق!» دەيدى. قاراپايىم شارۋانىڭ بۇل قاسيەتىن جاقسى بىلەتىن قوجايىن قىزمەتكەرىنە بەلگىلەنگەن ايلىقتىڭ ءار تيىنىن وتەگەنشە جۇمىس ىستەتكىزەدى. بۇل ەلدە ءبىر قازاقتىڭ الاتىن جالاقىسىنا ون قىتاي قۋانا-قۋانا جۇمىس ىستەيدى.

ەسەسىنە، ون قازاقتىڭ شارۋاسىن ءبىر قىتاي ءبىتىرىپ بەرە الادى. شارشايدى، شالدىعادى، ءبىراق جەگەن ءبىر ءۇزىم نانىنىڭ ءار قيقىمىن اقتاپ شىعادى. بۇگىنگە دەيىن الەۋمەتتىك توپتار اراسىندا ايتارلىقتاي الشاقتىق بولمادى. نە كەدەيسىڭ، نە بايسىڭ. كەدەي سورلى قارا جۇمىستا جۇرەدى، ال بايشىكەش سونى باسقارۋمەن اينالىسادى. ارزان جۇمىس كۇشىنىڭ كومەگىمەن بايىعان بيزنەسمەندەردى دە قىتاي ۇكىمەتى پايدالانا ءبىلدى.

ەشبىر كەدەرگىسىز پارتياعا قابىلداپ، كوپتەگەن جەڭىلدىكتەر ۇسىندى. سوعان وراي ولار ءوز بايلىعى مەن بەدەلىن بولىسۋگە ءماجبۇر بولدى.

ءۇشىنشى فاكتور - قىتايدىڭ وسى كۇنگە دەيىن يندۋستريالاندىرۋدىڭ كەيبىر زارداپتارىنا كوز جۇمىپ كەلۋى. ەڭ ءىرى وندىرىستىك ەلگە اينالىپ، ەكونوميكانى ورىستەتۋدى ماقسات ەتكەن ايگىلى كورشىمىز ەكولوگيالىق قاۋىپتى ەلەمەدى. ءوندىرىستىڭ ءتۇر-ءتۇرىن ەنگىزدى.

شاعىن توقىما فابريكالارىنان باستاپ، الىپ حيميالىق زاۋىتتارعا دەيىن سالدى. اۋا لاستاندى، جەر قۇنارسىزداندى، زالال زور بولدى. ونىڭ ەسەسىنە، قىتاي باستاپقى كوزدەگەن ماقساتىنا سايكەس ەڭ ءىرى يندۋستريالدى مەملەكەتكە اينالدى. يندۋستريالاندىرۋ ۇدەرىسىنىڭ ارقاسىندا ەلدە شامامەن 300 مىڭعا جۋىق كاسىپورىن سالىندى. ولار كۇنىنە قىتاي قازىناسىنا كەمىندە 2,5 ميلليارد يۋان قاراجات ءتۇسىرىپ وتىرادى ەكەن.

قىتاي شىنداپ قولعا السا، ەكولوگيا ماسەلەسىن دە جولعا قويا الادى.

يندۋستريادان - يننوۆاتسياعا

وسىلايشا، كۇردەلى ۇدەرىستەر مەن تىنىمسىز ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا قىتاي الەمنىڭ ەكىنشى ەكونوميكاسى اتاندى. باستاپقىدا باستى ماقسات ا ق ش- تى قۋىپ جەتۋ ەدى، ول مەجەنى ۋاقىتىنان بۇرىن ەنشىلەدى. ەندى از ۋاقىتتا ا ق ش- تان وزۋ ماقساتى دا ورىندالعالى تۇر. بۇگىندە قىتاي امەريكالىقتاردان تەك ەكونوميكاسى بويىنشا عانا ارتتا قالۋدا. قالعان سالالار بويىنشا باس باسەكەلەسىن الدەقاشان باسىپ وزدى.

بۇرىن الەم الپاۋىتتارىنا جالتاقتاي قاراعان شىعىس ايداھارى حالىقارالىق ارەنادا ەمىن-ەركىن بويلاپ - كەز كەلگەن باقتالاستى جۇتىپ جىبەرەردەي بولىپ تۇر. ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىگىن تولىق قامتاماسىز ەتكەن الىپ كورشىمىز ەندى يننوۆاتسيالار ەلىنە اينالۋدى كوزدەپ وتىرعان كورىنەدى.

ق ح ر- دىڭ ەكس- ءتوراعاسى حۋ جينتاۋ كەزىندە: «الداعى ۋاقىتتا وزىندىك يننوۆاتسيالىق دامۋ جۇيەسىن قۇرۋ - ءبىزدىڭ ۇلتتىق دامۋ ستراتەگيامىزدىڭ باستى ماقساتى»، دەپتى. سودان باستاپ بۇل ەلدە يندۋستريالاندىرۋدان يننوۆاتسيالاندىرۋعا اۋىسۋ ۇدەرىسى قارقىندى ءجۇرىپ جاتىر. قازىر جاڭا تەحنولوگيالاردى شىعارۋ، روبوت تەحنيكاسى، نانوتەحنولوگيالاردى يگەرۋ جاعىنان دا قىتاي الدىنا ەل سالماي كەلەدى. باتىس عالىمدارىنىڭ ايتۋىنشا، الدا تۇرعان قيىندىقتاردى جەڭە بىلگەننىڭ وزىندە ق ح ر- عا يننوۆاتسيالى ەل اتانۋ ءۇشىن ءالى كەم دەگەندە 30 جىل ۋاقىت قاجەت.

قىتايلىقتار 2050-جىلعا دەيىن تولىق دامىعان، يننوۆاتسيالى ەلگە اينالارىنا كامىل سەنىمدى. «ايتىلعان ءسوزدى اتىلعان وقتاي» باعالاپ، ۋادەسىنە بەرىكتىك تانىتاتىن قازىرگى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ بۇل مىندەتىن ويداعىداي ورىندايتىنىنا سەنىم مول.

قاراپ وتىرساق، ءبىزدىڭ دامۋ باعىتىمىزدا، جوسپارىمىزدا الىپ كورشىمىزبەن ۇقساستىق كوپ ەكەن. ولار دا دامۋ ساتىسىن يندۋستريالاندىرۋدان باستاعان. بىزدە دە ەلباسىمىز بەلگىلەگەن يندۋستريالاندىرۋ باعدارلاماسى بويىنشا ىلگەرىلەپ كەلەمىز.

ەكى ەل دە ەكونوميكالىق احۋالدى جاقسارتۋ ماقساتىندا دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا مۇشە بولدى. ولار دا، ءبىز دە بەسجىلدىق جوسپارلار بويىنشا جۇمىس جۇرگىزەمىز. ەكى مەملەكەتتىڭ دە ورتاق ماقساتى - بولاشاقتا يننوۆاتسيالى ەلگە اينالۋ. قىتايدا: «كولدى كەشىپ وتكىڭ كەلسە، سۋ استىنداعى تاستارعا مۇقيات بول»، دەگەن ءسوز بار.

ال ءبىزدىڭ قازاق: «اڭداماي سويلەگەن اۋىرماي ولەدى» ، دەيدى. اسپاناستى ەلىنىڭ ۇكىمەتى دە، تۇرعىندارى دا ءار قادامىن اڭداپ باسىپ، ابايلاپ سويلەپ، ەشكىمگە ۇرىنباي-سوقتىقپاي، جىلى قاباقپەن، بەيبىت كەيىپپەن العا قويىلعان ماقساتتارىنا ۇمتىلدى. قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە سابىرلىلىق تانىتتى، ۇرىمتال تۇستاردا ەسەسىن جىبەرمەدى.

ناتيجەسىندە، ەكونوميكاسى دامىعان الىپ دەرجاۆاعا اينالدى. ءبىزدىڭ دە كورشىمىزدەن كەمدىگىمىز جوق. ەشكىمگە ۇپاي بەرمەي، قالىپتى ءارى بەيبىت جولمەن دامىپ، 20 جىل ىشىندە الەمدى مويىنداتتىق. ەندى اتام قازاق ايتقان «ۇيرەن دە جيرەن» دەگەن اسىل ءسوزدى ەستەن شىعارماي، كورشىمىزدىڭ تاجىريبەسىن ەسكەرىپ، ۇيرەنەتىن تۇستارىن كوكەيگە تۇيگەنىمىز ابزال.

قىتايلار ايتقانداي، سۋ استىنداعى تاستاردى اڭداپ باسىپ، جولداعى قيىندىقتاردى حالىق بوپ ەڭسەرسەك، ەلىمىزدى ەڭ دامىعان 30 مەملەكەت قاتارىنا قوسۋ ماقساتىنا سۇرىنبەي جەتەتىنىمىز انىق.

داۋرەن باۋىرجان ۇلى،

«ەگەمەن قازاقستان».

بەيجىڭ.