ورتا عاسىرداعى سيفيليس اۋرۋى
دەرەكتەردە «سيفيليس اۋرۋى» العاش رەت ەۋروپادا 1493 -جىلى بارسەلونا قالاسىندا تىركەلگەن دەلىنەدى. كەيىنىرەك دياس دە يسلا كولۋمب كاپيتانداردىڭ ءبىرى نينو ۆەنسەنتو پينزونانى «وسى دەرتتەن ەمدەگەنمىن» دەيدى. الايدا بۇل اۋرۋدى ەۋروپاعا كىر-قوجالاق تەڭىزشىلەر اكەلدى مە، لاس قۇلدار ارقىلى اكەلدى مە ول جاعى انىق ەمەس. ايتەۋىر ءبىر سەبەپتەرمەن وسى اۋرۋ 1494 -جىلى نەاپول قالاسىنا جەتەدى. ءدال وسى كەزدەردە نەاپول قالاسىنىڭ شەتىندە فرانسۋزدارمەن سوعىسىپ جاتقاندا، فرانسۋز ساربازدارى وسى اۋرۋدى جاپپاي جۇقتىرادى.
ءبىر جىلدان سوڭ فرانسۋز كورولى مەرەزدەن جارامسىز بوپ قالعان جالدامالى اسكەرىن امالسىز تاراتادى. ويلاماعان جەردەن دەمالىس الىپ، ۇيلەرىنە قايتقان اۋرۋ سولداتتار سيفيليستىڭ ۇرىعىن بۇكىل ەۋروپاعا تاراتادى. 1495 -جىلى يمپەراتور ماكسيميليان «كۇناھارلاردىڭ شەشەگىنە» ياعني سيفيليسكە قارسى جارلىقتار شىعارادى. ولار سيفيليس قۇرباندارىن «قۇدايدىڭ قاھارىنا ۇشىراعان كۇناھارلار» دەپ نىق سەنەتىن. 1496 -جىلى جەنەۆا قالاسىندا سيفيليستىڭ وشاعىنا اينالعان «بوردەلدەردى» ياعني جەزوكشەلەر ءۇيىن ىرگەتاسىمەن بىرگە ءسۇرىپ تاستايدى. 1497 -جىلى شالعايدا جاتقان ەدينبۋرگ قالاسىنىڭ اكىمشىلىگى سيفيليسپەن اۋىرعانداردى ينحايت ارالىنا جەر اۋدارادى. ۆولتەر كارل- VІІІ فرانسۋزداردىڭ يتالياعا جاساعان جورىعىنا بايلانىستى: «فرانسۋزداردىڭ جورىعى ءساتسىز بولدى. ولار بۇل سوعىستا ەلگە مازاق بولىپ، سيفيليستەن وڭباي تاياق جەدى. ولاردىڭ قازىر وسى اۋرۋدان باسقا بايلىعى جوق» دەپتى.
نەگە ەكەنى بەلگىسىز سيفيليستى (treponema pallidum) تۋدىراتىن بوزعىلت سپيروحەتا باكتەرياسى (بلەدنايا سپيروحەتا) ەۋروپاعا كەلگەن بەتتە-اق جۇقپالى اۋرۋ فورماسىنا اينالىپ شىعا كەلگەن. نە بولماسا زيناقورلىق زاۋقىن تەجەگىسى كەلمەگەن قارابەتتەرگە قۇدايدىڭ جىبەرگەن ارنايى زاۋالى ما كىم ءبىلسىن؟
سەبەبى، بۇل اۋرۋ جىنىس جولدارىمەن جۇعاتىن. كوبىنە-كوپ سيفيليس جۇقتىرعاندار ۇزاق ۋاقىت جۋىنباي، كيىمدەرىن اۋىستىرماي، كىر-قوجالاق كەيىپتە جۇرە بەرگەندىكتەن، ولاردىڭ ءىش كيىمدەرى اتى جامان اۋرۋدىڭ ورداسىنا اينالاتىن. كەسەلدى كىسىنىڭ دەنەسىندە ءىرىڭدى جارالار قاپتاپ، ارتىنشا تاندەرى ءجيدىپ، ءشىريدى. ميكروبتار ورتالىق نەرۆ جۇيەسىن زاقىمدايدى. اۋرۋدىڭ شاشى تەز ءتۇسىپ، از ۋاقىتتا تاقىرباس تازعا اينالادى. بىرنەشە اي ازاپ تارتىپ، شىڭعىرعاندا قاسىندا ادام شىداپ تۇرا المايتىن. ولار ولگەن سوڭ ءشىرىپ كەتكەن دەنەلەرىن تۋىستارى بارىنشا تەز كومۋگە اسىعاتىن.
ول زاماندا دارىگەرلەر بۇنى ەمدەي المايتىن. ولار دالباسالاپ ىرىڭدەگەن جارانىڭ اۋزىن اشىپ، وزەگىنە سىناپ قۇياتىن. وسىدان سوڭ 60-70 كۇننىڭ ىشىندە ورگانيزمدە يممۋنيتەت پايدا بولىپ، اۋرۋدىڭ توقتاۋىنا كەيدە سەپ بولاتىن. جازىلعان ادامنىڭ ءۇستى- باسىندا جارانىڭ ىزدەرى تىرتىق بوپ، ادىرايىپ قالىپ قوياتىن. كاتوليكتەردىڭ ايگىلى ءدىنباسىسى پاپا يۋلي II، كوردينال ۋولسي، داڭقتى اعىلشىن كورولى گەنريح VIII، رەسەيدىڭ ماقتانىشى بولعان يۆان گروزنىي مەن اتاقتى پەتر I نىڭ تۇپتەرىنە وسى اۋرۋ جەتتى. ابىروي بولعاندا قۇداي تاعالا پينيتسيللين ءدارىسىنىڭ قۇپياسىن اشىپ، بۇل اۋرۋدى تولىق جەڭۋگە مۇمكىندىك بەردى.
الايدا سيفيليستىڭ زاردابى ءبىرازعا دەيىن جالعاستى.
اۋرۋدىڭ الدىن الاتىن ەڭ سەنىمدى جول - تاقۋالىق ەدى. ەركەكتەر ىشقىرانا، ايەلدەر ەتەگىنە يە بولعاندا عانا اۋرۋدان امان قالارىنا كوبىنىڭ كوزى جەتتى. سوندىقتان، كەيبىر باسشىلار سيفيليسپەن كۇرەسۋدە كلاسسيكالىق ادىسكە جۇگىندى.
بۇعان دەيىن كوپتەگەن ەۋروپالىقتار زينا جاساپ، جۋىنباي جۇرە بەرەتىن. ەندى زيناعا قاتاڭ تىيىم سالىندى. بۇعان دەيىن ەۋروپادا ەمىن- ەركىن جۇمىس ىستەپ كەلگەن ەر مەن ايەل، ۇل مەن قىز، اتا-انا بالا-شاعامەن ارالاسىپ تۇسە بەرەتىن «ازعىندار مونشاسى» ماڭگىگە جابىلدى. كەزدەسكەندە ەرىننەن ءسۇيىپ امانداسۋعا تىيىم سالىنىپ، قول بەرىپ سالەمدەسۋگە عانا رۇقسات ەتىلدى. سيفيليستەن شاشى ءتۇسىپ، ماسقارا بولعان تازىباستار شيقان شىققان شوتىر باستارىن جاسىرۋ ءۇشىن جالبىراعان پاريكتەر كيۋگە ءماجبۇر بولدى. كەيىن بۇل ءۇردىس دامىپ، 1570 -جىلدان باستاپ ەۋروپادا پاريك كيۋ سانگە اينالدى.
ۋاقىت وتە كەلە تانىمال ادامدار وسى كەسەلمەن اۋىرا بەرگەن سوڭ ونىڭ اتىن وزگەرتكىسى كەلدى. 1530 -جىلى يتالياندىق اقىن دجيرولامو فراكاستورو مال باعاتىن باقتاشى تۋرالى پوەما جازادى. پوەماداعى كەيىپكەر باقتاشى «فرانسۋز اۋرۋىن» جۇقتىرىپ، ازاپتانعان ەكەن. باقتاشىنىڭ اتى سيفيليس ەدى. ۋاقىت وتە كەلە بۇل كەسەل پوەماداعى سول ءبىر بايعۇس باقتاشىنىڭ اتىمەن اتالىپ كەتتى.
degdar.kz
