ياپۋراي ءانىنىڭ شىعۋ تاريحىن بىلەمىز بە؟

استانا. قازاقپارات - قازاقتا ليريكالىق سەزىمگە تۇنىپ تۇرعان حالىق اندەرى قانشاما؟ سونىڭ ءبىرى - بارىمىزگە بەلگىلى «ياپۋراي» ءانى.

سول ءاننىڭ شىعۋ تاريحىنا ءۇڭىلىپ كورەيىك. ءبىر جىلدارى «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىندا «قازاقتىڭ ءجۇز ءانى» اتتى تەلەحاباردا قازاقتىڭ «ياپۋراي» انىنە قاتىستى ءار ءتۇرلى وي-پىكىرلەر ايتىلدى.

حابار بارىسىندا الدەكىم بۇل ءاندى زاتايەۆيچ بوكەي ورداسىندا ەستىپ نوتاعا ءتۇسىرىپتى دەسە، ءانشى قۇدايبەرگەن بەكىشيەۆ وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارى الماتىعا كەلگەن موڭعول وركەسترى وسى ءاننىڭ اۋەنىن موڭعولدىكى دەپ ورىنداعانىن جانە سوعان كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاڭعالاتىنىن جەتكىزدى.

بەلگىلى مۋزىكا زەرتتەۋشىلەر مۇندا ەجەلگى تۇركى-موڭعولدىق سارىن بار دەپ تە قالدى. «ياپۋراي» ءانىن ءبىز حالىق ءانى دەپ كەلسەك، كەيىنگى كەزدە ونى بىرەۋلەر ماعجان جۇمابايەۆقا تەلىدى. ال ماعجاندى كوزى كورگەندەردىڭ جازۋىنشا، ۇلى اقىنىمىز قولىنا دومبىرا ۇستاماعان، ءان سالماعان ەكەن.

كوپتەگەن اندەردىڭ شىعۋ تاريحى تۋرالى جازىپ، حالقىمىزعا مول مۇرا قالدىرعان دارابوز كومپوزيتور يليا جاقانوۆتىڭ نازارىنان وسى «ياپۋراي» ءانى دە تىس قالماعان ەكەن.

«وسى اسا باي ءان مۇرادان بىزگە مۇحيت اندەرى عانا ءبىرشاما بەلگىلى. الايدا بۇل دارحان دارىننىڭ ءوزىنىڭ ءبىرتالاي اندەرىنىڭ حيكاياسى، شىعۋ تاريحى جانە ءومىرىنىڭ ەلەۋلى كەزەڭدەرى تياناقتى زەرتتەلمەگەن. وسى جايت مەنى ۇدايى ويلاندىراتىن. اقىرى 2000-جىلدان باستاپ ناقتى ىسكە كىرىسۋگە بەل بۋدىم»، - دەيدى اندەر تاريحىن زەرتتەپ، زەردەلەپ جازعان «زاۋرەش» جيناعىندا يليا جاقانوۆ.

سول سۇبەلى زەرتتەۋلەرىنىڭ ءبىرى - وسى «ياپۋراي» ءانىنىڭ شىعۋ تاريحى.

«الەكساندر ۆيكتوروۆيچ زاتايەۆيچ ورال وڭىرىنەن بۇل ءاننىڭ ەكى نۇسقاسىن نوتاعا تۇسىرگەن. ەكەۋىندە دە ءان «يا، ءپىرىم» دەپ اتالعان. ءبىرىنشىسىن قۇلسۇيىندىك دەگەن اۋىلدا اكەسى قازاق، شەشەسى قالماق - شومبال دوسپامبايەۆ ەسىمدى ءانشى جازدىرعان. ەكىنشىسىن بەرگەن ءانشى - عالىمجان شىنعاليەۆ. سوڭعى ءانشى جونىندە زاتايەۆيچ: «پەسنيۋ ەتۋ، پو سلوۆام سووبشيۆشەگو ەە گ. شىنگاليەۆا، پەلي ۆ كوننوم سترويۋ كازاحي، ۆىستۋپاۆشيە ۆ 1920-21 گوداح پروتيۆ بانديتسكيح شاەك ۆ ۋرالسكوي گۋبەرنيي» ، - دەپ قىزىقتى دەرەك قالدىردى.

زاتايەۆيچتىڭ بۇل ءسوزىن تىرىلتەتىن مىناداي ءبىر جاعدايدىڭ كۋاسى بولدىم: 1976-جىلى كۇز ايىندا (ول كەزدە مەن قازاق راديوسى مۋزىكا رەداكسياسىنىڭ باس رەداكتورى ەدىم) كەڭەس وداعىنىڭ حالىق ءارتيسى، وپەرا ءانشىسى ريشات ابدۋللين اسپاپتىق تريونىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ءبىراز اندەردى راديو ستۋدياسىندا ءبىر اپتا بويى جازدىرعانى بار. «ياپۋراي» انىنە ەرەكشە ءمان بەرىپ، ونىڭ بىرنەشە ءدۋبلىن جاساپ: «كوپ ءانىم - ءبىر توبە، «ياپۋرايىم» - ءبىر توبە»، - دەگەنى ەسىمدە. كەيىن ول اندەردى كوركەمدىك كەڭەستىڭ شەشىمىمەن التىن قورعا قابىلداعانىمىزدا سول ماجىلىسكە ارنايى شاقىرىلعان كومپوزيتور لاتيف حاميدي بىلاي دەدى: «ە، بۇل «ياپۋراي» انىنە مەنىڭ ىقىلاسىمدى ەرەكشە اۋدارعان كىسى قاليبەك قۋانىشبايەۆ ەدى.

سوناۋ ءبىر جىلداردا قازاق دراما تەاترى  قىزىلوردا قالاسىندا جۇمىس ىستەي باستاعاندا سپەكتاكلدەر اراسىندا كونسەرتتەر دە قويىلعان. قازاقتىڭ كوپ ءانى سول كەزدە جارقىراپ تۇرىپ كورىنگەن. رەجيسسەر جۇمات شانين «ياپۋراي» ءانىن يسا بايزاقوۆقا ورىنداتىپ، جانى راحات تابادى ەكەن. قاليبەك وسىنى ءدايىم تامسانا ءسوز ەتەتىن-ءدى. كەلە-كەلە بۇل ءان قۇرمانبەك جانداربەكوۆتىڭ ورىنداۋىندا وتىزىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا باسقا ءبىر قىرىنان تانىلدى.

مەن ءدال سول كەزدە الماتىعا كەلگەن ەدىم. قۇرمانعازى اتىنداعى وركەستردە احمەت جۇبانوۆپەن بىرگە ديريجەر بوپ ىستەپ جۇرگەنىمدە قالالار مەن اۋىلداردا بولىپ جاتاتىن كونسەرتتەردە تالاي انشىگە فورتەپيانومەن سۇيەمەل جاساعان كەزدەرىم بولدى. سوندا «ياپۋراي» ءانىنىڭ سۇتتەي ۇيىعان سۇلۋ اۋەزىنە جان-تانىممەن بەرىلدىم. سەمەيدە دراما تەاترى اشىلعاندا وعان ءبىراز ۋاقىت مۋزىكا جاعىنان كوركەمدىك جەتەكشى بوپ، كونسەرتتەرگە ىلعي وسى «ياپۋراي» ءانىن قوسىپ ءجۇردىم. اباي ەلى مۇنداي سابىرلى، ويلى، سىرلى اندەردىڭ ءقادىرىن بىلەدى. تالعامى بيىك جۇرت. ءبىر جولى مەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ايتۋىمەن اباي اۋلەتىنىڭ ارحام ەسىمدى ءۇنى زور انشىسىنەن «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ» ءانىن نوتاعا ءتۇسىرىپ، ونىڭ فورتەپيانوعا ۇيلەسە كەتكەن قوڭىر داۋسىنا قىزىعىپ، ويدا جوقتا «ياپۋراي» انىنە ءتۇسىپ كەتكەنىمدى بايقاماي قالدىم. سوندا كەر مىنەز ارحام اعاي: «بۇل قاي ەل، قاي جەردىڭ ءانى؟ مەن ەستىمەپپىن. ءبىر قول جەتپەيتىن ءان عوي ءوزى»، - دەپ تەرەڭ ويعا كەتتى.

مەن بۇل ءاندى يسا بايزاقوۆتان دا تىڭدادىم. يسانىڭ تەنور ۇنىندە قۇشتارلىق سەزىم دۋىلداپ تۇراتىن ەدى. سودان بولۋ كەرەك، ىشتەگى جالىنى شىداتپاي بار قىزۋى سىرتقا تەۋىپ، دەرت سارعايتىپ جۇرگەن وڭىندە قىزىل نۇر وينايتىن. «ياپۋرايعا» ەشنارسەنى تەڭگەرمەيتىن-ءدى. ول ءوزى قازاقتىڭ ءبىراز انىنە جاڭاشا ءسوز جازعاندا «ياپۋرايدى» ادەيى تاڭداپ العان-دى. راديونىڭ قورىندا قۇرمانبەك جانداربەكوۆ جازدىرعان «ياپۋراي» دا بار ەدى. سوڭعى جىلداردا مۇلدە بەرىلمەي كەتتى. قۇرەكەڭ دە وزىنشە بار جانىن سالىپ، ءۇنىن تولقىنداي دىرىلدەتىپ-اق باعاتىن.

ولاردىڭ ءجونى ءبىر بولەك، ال ريشات ءابدۋلليننىڭ «ياپۋرايى» - ناعىز كلاسسيكا! بىلمەيمىن، ريشاتتان كەيىن «ياپۋراي»... بىلمەيمىن. وعان ريشاتتىڭ جۇرەگىندەي تولقيتىن جۇرەك كەرەك. «ياپۋرايدىڭ» ءوز ءسوزى قۇرمانبەكتىڭ ورىنداۋىندا ساقتالعان. ال يسانىڭ نۇسقاسى - ول دا كەرەمەت، «ياپۋرايدىڭ» قۇدىرەتىنە ەش نۇقسان كەلتىرگەن جوق. «ياپۋراي» سول سوزىمەن ءالى ايتىلىپ كەلەدى».

كومپوزيتور لاتيف حاميديدىڭ توگىلە ءسوز ەتىپ وتىرعان «ياپۋراي» انىنە يسا بايزاقوۆ جازعان ولەڭى:

جاز بولسا جارقىراعان كولدىڭ بەتى،

كوگەرىپ تولقىندايدى، ياپۋر-اي، الىس شەتى.

دىرىلدەپ تولقىن باسقان ءمولدىر سۋى،

شايقايدى جاس بالاداي، ياپۋر-اي، جەلدىڭ لەبى.

التىن بۋ اق كوبىكپەن بەتىن جابار،

سۋدان بۋ كوككە ءتونىپ، ياپۋر-اي، مارجان تاعار.

ەسىمە اق ەركەمدى العان كەزدە،

اقمارجان جىلت-جىلت ەتىپ، ياپۋر-اي، جەرگە تامار، - دەپ مولتىلدەيدى. قانداي سىرلى ەلەگيا! ءاننىڭ ءوز ءتول ءسوزى سەكىلدى. تابيعي جاراسىپ، ۇندەسىپ كەتكەن.

يسا جۇرەگىنىڭ ءلۇپىلى - ول! «وسى ءاندى تاپ ءوزى شىعارعان با، ياپىر-اۋ؟!» - دەپ ەرىكسىز تاڭعالاسىز. تابىناسىز.

مۋزىكا رەداكسياسىندا قىزمەت ەتكەن ارىپتەس رەداكتورلاردىڭ ءبارى بىلەدى، جەتپىسىنشى جىلداردىڭ ورتا كەزىندە راديونىڭ فونەتەكا قورىن رەتتەۋگە جان-جاقتى كىرىستىك. ۇشى- قيىرى جوق التىن قوردىڭ نە بار، نە جوعىن ءبىلىپ، جۋرنالدارعا ءتىزىپ، كارتوتەكالار جاساپ، ءبارىن ءجون-جونىنە قويعانداي بولدىق. ونى فونوتەكانىڭ اعا رەداكتورى بايمۇرات جولامانوۆ ىقتياتتى تۇردە جۇرگىزدى.

سول قاۋىرت ءىستىڭ ۇستىندە نەبىر بۋلىعىپ، تۇنشىعىپ جاتقان اندەرگە كەز بولدىق. دۇنيەدەن كوزى وتكەن ءىرى انشىلەردەن باستاپ، كەيىن قايتىس بولعان انشىلەردىڭ ورىنداۋىنداعى شىعارمالاردى بولەك-بولەك كوشىرىپ، قوزعالمايتىن مۇرا ەسەبىندە ارنايى سورەلەرگە قويدىق.

ءار ءانشىنىڭ قانداي اندەرى بار ەكەنىن بىلدىك. ناناسىز با، قازاقتىڭ ءان ونەرىندەگى ءىرى تۇلعا -قۇرمانبەك جانداربەكوۆتىڭ راديو قورىنا جازدىرعان اندەرى نەبارى ون جەتى-اق مينۋت بوپ شىقتى. سول اندەردىڭ ءبىرى «ياپۋراي» و باستاعى ەكى شۋماق سوزىمەن جارق ەتە تۇسكەنى. ال كەپ تىڭدا. قايتا-قايتا تىڭدادىق. قۇرەكەڭنىڭ داۋسىندا قىرىل بار. ديكسياسى دا انىق ەمەس. پلەنكا دا ەسكىرگەن. مەن مۇقيات قادالىپ وتىرىپ:

ارشىن ءتوس، الما مويىن، قاسىڭ قيىق،

كەرىلگەن ءبىر پەريزات، ءسوزىڭ تۇيىق.

قاسىڭا كەلسەم بولدى، شىرمالامىن،

كەتەدى قانداي شىركىن كوزى قيىپ، - دەگەن شۋماعىن عانا جازىپ الدىم. اڭساپ كەلگەن اسىق كوڭىلدىڭ قاۋىشقان ساتتەگى جان شىداتپاس ىستىق لەپتى قۇمارلىق سەزىمى. يسا بايزاقوۆ ءوز نۇسقاسىندا جانارىنان جاس تامشىلاتقان ليريكالىق كەيىپكەردى كول جاعاسىندا الىستان زارىقتىرادى. بار ايىرما - وسى عانا.

«ياپۋراي» - قازاقتىڭ حالىق اندەرىنىڭ نۇرلى ليريزمگە تۇنعان ءتىل بايلار ءىنجۋ-مارجانى! ونىڭ سول ىڭكارلىگىنە قىزىققان سەرگەي راحمانينوۆ ءوزىنىڭ ەڭ سوڭعى شىرايلى شىعارمالارىنىڭ ءبىرى - «سيمفونيالىق بيلەرىنە» (1940) «ياپۋراي» ءانىن وتە اسەرلى ەتىپ قولدانىپتى.

«ياپۋرايدى» ۆيولونچەلدە بالبىراتقاندا بەتحوۆەننىڭ «ايلى سوناتاسىن» تىڭداعانداي ءبىر عاجايىپ الەمگە ەنەمىن»، - دەيدى قازاق ءانىنىڭ ارحەولوگى ي. جاقانوۆ.

«ياپۋراي» ءانى قازىر قازاق تىڭدارماندارىنىڭ زور سۇرانىسىنا يە. ونى بەكبولات تىلەۋحان، ءومىرقۇل اينيازوۆ، ءشابا ادەنقۇل قىزى كەمەرىنە جەتكىزىپ ورىنداپ ءجۇر.

حالقىمىزدىڭ ءان سالاسىنداعى ءبىر ءىنجۋ-مارجانى رەتىندە ەسەپتەلىنەتىن بۇل ءان سياقتى كلاسسيكالىق دۇنيەنىڭ بارلىعىن ماقتانىش ەتكەنىمىز ءجون. ەندەشە، وسى ءاننىڭ شىعۋ تاريحىن دا ءبىلىپ جۇرگەنىمىز ارتىق بولماس.

گۇلدەن وسپانوۆا