ابايدىڭ ايىبىنان ابايلاڭدار

استانا. قازاقپارات- قازاقتىڭ اقىلشى ابىزى اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ باعا جەتپەس اسىل مۇراسى كەڭەستەر ۋاقىتى تۇسىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە تىيىم سالىنعان دۇنيە بولدى.

تىيىم سالۋ «اباي» رومانى ءۇشىن مۇحتار اۋەزوۆ ستاليندىك سىيلىقتى العانعا دەيىن جالعاستى. وسىدان كەيىن بارىپ اباي «اقتالىپ» ونىڭ قۇندى مۇراسى ۇلتىنىڭ يگىلىگىنە اينالا باستادى. بۇل - اقيقاتتىڭ ءوزى.  

«سوندا سانالى عۇمىرىن قازاعىن وزىق ۇلتتاردىڭ قاتارىنان كورۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرەتىندەي عيبرات جازۋعا ارناعان ابىزىمىزدىڭ «ايىبى» نەدە؟ بۇل سۇراقتىڭ دا جاۋابى سول كەزدە بەرىلگەن، ول - ابايدىڭ باي، ۇستەم تاپ وكىلى قۇنانبايدىڭ ۇلى بولۋى. كەڭەس وكىمەتى بايلارمەن ىمىراسىز كۇرەسىپ ولاردىڭ جيعان- تەرگەنىن جالاڭاياق، اش جالاڭاش كەدەي- كەپشىككە ءبولىپ بەردى.

 دۇرىس دەيىك. ال ەندى سول بايلىقتىڭ يەلەرىن اتقانىن اتىپ، امان قالدىرعاندارىن يتجەككەنگە ايداتتى. ول ول ما ولاردىڭ جاس نارەستە بالالارىنا دەيىن قۋعىن- سۇرگىننىڭ  قۇرباندارى  بولدى. قۇنانباي تۇگىلى اباي ۇرپاعىنىڭ ءوزى بەرتىنگە دەيىن قۋعىن- سۇرگىندە بولىپ، ابايدى ستاليندىك سىيلىق العان مۇحتار اۋەزوۆ تولىق اقتاپ شىققانشا قاشىپ- پىسىپ ءجۇردى. تەك اباي اقتالعان سوڭ عانا ولارعا جاردەماقى- ستيپەنديا تولەنەتىن بولدى. بۇل دا - ءبىزدىڭ قازاق تاريحىندا بولعان اقيقات.  
 «ابايدىڭ ايىبى» تۇسىنىكتى بولدى عوي دەيمىز. ال قۇنانبايدىڭ كۇناسى نەدە؟ ءيا، مۇحتار اۋەزوۆ «اباي جولى» ەپوپەياسىندا قۇنانبايدى كەرى كەتۋگە بەت بۇرعان كەرزاماننىڭ قاتال دا، قاھارلى ساقشىسىنداي ەتىپ سۋرەتتەگەن. كەزىندە ەپوپەيانى قاتتى سىنعا العان اللا مارچەنكو «ليتەراتۋرنايا گازەتا» باسىلىمىندا «بۇل ءوزى وتكەن ءداۋىردى دارىپتەگەن، ابايدان گورى قۇنانبايدى كوبىرەك سۋرەتتەگەن شىعارما» دەپ جازعان ەدى. ءيا، ءبىز بۇل سىن دا ءدال ايتىلعان دەيمىز.

شىن مانىندە، ەپوپەياداعى قۇنانباي بەينەسى سول زاماننىڭ ناعىز سوم تۇلعاسىن كوز الدىڭا ەلەستەتەدى. قاھارلى، قاتىگەز، قانداي قيىندىق بولسا دا ودان شىعاتىن جول تاباتىن سوكرات تۇسىندىرۋىندەگى ناعىز دانىشپان وسى قۇنانباي. ومىردە دە بۇل تۇلعا سولاي بولسا كەرەك. قازىرگى كەزدە «اباي تانۋ» سالاسىندا جۇرگەن فيلولوگ عالىمدار دانا ابايدىڭ بولۋىندا قۇنانبايدىڭ قىزمەتىنە ەرەكشە جوعارى باعا بەرۋدە. تۇركى تانۋشى تانىمال عالىم ليەۆ گۋميليەۆ ءوزىنىڭ «ەتنوگەنەز ي بيوسفەرا زەملي» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىندە دە تانىمال تۇلعالاردىڭ ومىردە بولۋىنا گەندىك فاكتوردىڭ اسەرىن ەرەكشە دارىپتەگەندەي.

 جالپى، گەنەولوگيا عىلىمى مۇنى جوققا شىعارمايدى. دەمەك دانا ابايدىڭ قازاق ومىرىندە بولۋىندا قۇنانبايدىڭ قىزمەتى بار ەكەنى دە داۋسىز. ولاي بولسا «قۇنانبايدىڭ ءوزى دە دانا ەدى عوي» دەۋ كەرەك شىعار. ءيا، سولاي دەۋ كەرەك. ويتكەنى ابايدىڭ ءوزى ەرەكشە جاقسى كورگەن، ءۇمىت ەتكەن ۇلى ءابدىراحمان ولگەن سوڭ وزىنە ايتقان جۇباتۋ ولەڭىندە بىلاي دەگەن ەكەن:  
 «.. .مۇسىلمانعا قويماعان
 ورىنسىز جانجال شاتاقتى،
 ەرەگەسكەن جاۋلارىن
 كىسەن سالىپ ماتاپتى.
 زەكەت جيىپ، ەگىن ساپ
 تويدىرعان ءعارىپ، جاتاقتى.
 ەسكەندىر، تەمىر، شىڭعىستاي
 مۇسىلماندا اتاقتى.
 مۇقىم قازاق بالاسى
 تەگىس اقىل سۇراپتى.
 توبىقتىنى ەل قىلىپ
 باسىن جيىپ قۇراپتى.
 مەككەدە ۋاقىپ ءۇي سالىپ
 پاتەر قىپ جاققان شىراقتى.
 ءبىر قۇدايدىڭ جولىنا
 مالدى اياماي بۇلاپتى.
 اجال ۋاقىتى جەتكەن سوڭ
 سوڭىندا گۇلى قۋراپتى.
 قاجىنى العان بۇل ءولىم
 سابىر قىلسا كەرەك- ءتى. »  
 مەككەگە ءمىناجات ەتۋگە باراتىن قازاقتار جاتسىن دەپ سول جەردە ۆاكيف- ءۇي سالدىرعان قۇنانباي قاجىعا ءوز زامانىنىڭ تۋرا ءبيى ابايدىڭ بۇل باعاسى ونى، ياعني قۇنانبايدى «كۇناھار» دەگىزبەيدى. كەرىسىنشە، وعان ماداق ءسوز ايتۋ قاجەت. ءبىراق ولاي بولماي، بۇلاي بولدى، قۇنانباي ۇرپاعى بولعانداردىڭ ءبارى قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىرادى، ول ول ما شاكارىم قاجى سەكىلدى ءبىر ۇرپاعى اتىپ ءولتىرىلىپ، مۇردەسى كومىلمەي قۇدىققا تاستالىندى. بۇل دا اقيقات.

ءبارىن ورىستاردان كورەتىن ادەتىمىز بار. ال مىنا جەردە ورىستىڭ ەشقانداي قاتىسى بولماعانى انىق. ءبارىن جاساعان ءوزىمىزدىڭ قازاقتار، ول ول ما رۋلاس، تۋىستار دا قۇنانباي ۇرپاعىن قۋعىنعا سالۋدا ءبىراز قىزمەت جاساعانداي. سوندا «قۇداي- اۋ وسىنشاما ۇرپاعىن قۋدالايتىنداي قۇنانباي قاجىنىڭ كۇناسى نەدە؟ قۇنانباي قاجى شىنىمەن كۇناھار ما ەدى؟» دەپ ءوزىڭدى- ءوزىڭ مۇجىپ ساناڭ سان- ساققا جۇگىرەدى.   

 اقيقاتقا تۋرا قارار بولساق، جوعارىدا ايتىپ كەتكەنىمىزدەي، اباي ايىپتى ەمەس، قۇنانباي كۇناھار ەمەس. ابايدى «ايىپتى»، قۇنانبايدى «كۇناھار» دەگىزگەن جاڭا قوعامنىڭ يدەولوگياسى. بۇل قوعامدا باي مەن كەدەي «انتوگونيستىك» تاپتار رەتىندە قاراستىرىلادى. كەدەي جاعى 1917 - جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن جەڭىسكە جەتىپ ك س ر و اۋماعىندا «پرولەتاريات ديكتاتۋراسى» ورنىقتى. اتىنان- اق كورىنىپ تۇرعانىنداي، بۇل ديكتاتۋرا باي- ماناپقا «قىرعيداي ءتيدى». سالدارى - قۇنانباي ۇرپاعىنىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ ۇلتتىق داناسىنىڭ قۋدالانىلۋى.   

 ماسەلەگە تەرەڭىرەك ۇڭىلەيىكشى. بىرىنشىدەن، ۇستاعان مول بايلىعىن جيناعان قۇنانباي ەمەس. ول - اكە- اتالارى وسكەنباي، كەڭگىرباي، ىرعىزبايدان قالعان مۇرا. ءيا، قۇنانباي بىلىمدىلىكپەن جۇمىس ىستەپ «مالىنا مال قوسقان» شىعار. ءبىراق ونىڭ نەگىزگى بايلىعىن جيناپ بەرىپ مۇراعا قالدىرىپ كەتكەن ارعى اتالارى عوي. سوندا ەگەر كەڭەستەر وكىمەتى قۇنانبايدىڭ ۇرپاعىن اكەسىنىڭ بايلىعى ءۇشىن قۋدالاسا ول بايلىق مۇلدە قۇنانبايدىڭ جالعىز ءوزى جاساپ شىققان يگىلىك ەمەس دەگىزەدى. ولاي بولسا قۇنانبايدىڭ ءوزى دە اكە- اتالارى وسكەنباي، كەڭگىرباي، ىرعىزباي مۇراعا قالدىرعان مالعا يە بولعانى ءۇشىن ايىپتالىپ تۇر. وسى جەردە «بۇل دا ادىلدىك پە» دەپ داۋلاسۋعا بولار ەدى، ءبىراق ءبىز ول ماسەلەگە كوڭىل ءبولۋدى ماقسات تۇتقان جوقپىز.

بار ايتپاعىمىز - ۋاقىتى كەلگەندە بايلىقتىڭ دا «باسقا پالە» بولىپ جابىساتىندىعىن ەسكەرتۋ. ءيا، بايلىق مۇلدە جازىقسىزدارعا دا ايتەۋىر ءبىر ءجابىر كورسەتپەي قويمايتىن «يگىلىك»، «پالە» دەۋگە بولاتىن ءبىر دەرەككوزى. دەمەك ادامعا، وسىنى ءبىلىپ تۇرعان ادامعا «ءدال بۇگىن بايلىق جيناۋ، بايلىق ءۇشىن جانتالاسۋ قاجەت پە؟» دەگەن ورىندى سۇراق الدان شىعادى. بۇگىن جيناپ جاتقان بايلىعىڭدى «ۇرپاعىم ءۇشىن» دەپ وڭمەندەيتىندەردىڭ تالايىن كورىپ ءجۇرمىز. ال قۇنانبايدىڭ بايلىعى، ول ەمەس- اۋ ىرعىزبايدىڭ بايلىعى قۇنانبايدىڭ ۇرپاعىنا، ونىڭ ىشىندە ءدۇيىم قازاقتىڭ ارداقتىسى بولۋعا ءتيىستى ابايعا، اباي مۇرالارىنا قانداي كەساپاتىن تيگىزگەنىن ايتىپ شىقتىق. ەندىگىسى بۇگىندەرى بايلىق ءۇشىن جانسەبىل بولىپ جۇرگەندەردىڭ اقىل تارازىسى بيلەيتىن شارۋا. سولاي اعايىن.   

 بىرەۋلەر: «بۇل ساندالباي ءسوز، ءبىز سوتسياليستىك قوعامنان مۇلدە الىستاپ كەتتىك، بايلىق ۇستەمدىك قۇرعان كاپيتاليستىك قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ەندەشە، ءبىزدىڭ ۇرپاعىمىز بايلىعىمىزدىڭ تاقسىرەتىن تارتپايدى» دەپ داۋ ايتۋى مۇمكىن. مۇندايلارعا تاعى دا تاريح پاراقتارىن اقتارا وتىرىپ ناقتى دەرەكتەرمەن جاۋاپ بەرگەن دۇرىس شىعار. ەندى سول جولمەن ءجۇرىپ كورەلىك.   

 مۇسىلماننىڭ قاسيەتتى كىتابى قۇران كارىمدە «قاناعات» ءسوزى كوپ ايتىلادى. بايلىققا قۇمارتىپ، اشكوزدىككە سالىنۋ، «ءوسىمقورلىق» كۇنا رەتىندە اتالعان. ءارى- بەرىدەن سوڭ ورازا ۇستاۋ - ادامدى تەجەلۋگە ۇيرەتۋدىڭ ءبىر جولىنداي مۇسىلماندارعا پارىز ەتىلگەن بەس شارتتىڭ ءبىرى. دەمەك ادام ءوزىن- ءوزى تەجەۋى باستى قاجەتتىلىك ەكەن. «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەن اباي مۇنى بىلمەدى ەمەس، ءبىلدى. بىلگەننەن سوڭ «مال باعامىن با، باقپايمىن. كەرەك بولسا بالالاردىڭ وزدەرى باقسىن دەپ وسىلاردى جازۋعا وتىردىم» دەگەن ءسوزدى ايتىپ، ءوزىنىڭ قازاققا ومىرلىك ازىق بولارلىق عاقليالارىن جازۋعا كىرىسكەن عوي. ءبىراق سوندا دا باي قۇنانبايدىڭ بالاسى بولۋى ونىڭ ۇرپاعىنىڭ قۋدالانۋىنا، مۇراسىنىڭ تەجەلۋىنە جاراپ جاتتى. ءيا، بىزگە اقيقات وسىلاي دەگىزەدى.   

 وسىنى، ياعني بايلىقتىڭ «باسقا پالە بولىپ جابىساتىنىن» بىلگەندەر «ەرتە قيمىلدادى». ماسەلەن، اللا ءسوزىن ۇمبەتىنە جەتكىزگەن مۇحاممەد (س. ع. س. ) پايعامبارىمىزدىڭ اتاسى «قاعبانىڭ كىلتىن ۇستاعان». بۇل سول كەزدىڭ رەسمي زاڭى بويىنشا مەككە قالاسىنىڭ اكىمى دەگەن ءسوز. بايلىعى دا ءبىر باسىنا جەتەدى ەكەن. مۇحاممەد (س. ع. س. ) پايعامبارىمىزعا بايبىشەسى حاديشانى ايتتىرعاندا قالىڭمال رەتىندە وتىز تۇيە تولەگەن اتاسىنىڭ بايلىعىن ويشا شامالاۋعا بولاتىن شىعار. مىنەكي، وسىنداي بايلىقتىڭ مۇراگەرى بولۋدان باس تارتقان مۇحاممەد اللا ءسوزىن ناسيحاتتاۋعا ءبىرجولاتا كىرىسەدى. ال ونىڭ بايبىشەسى حاديشا انامىز دا مەككەنىڭ ءىرى بايلارىنىڭ ءبىرى بولعان. سونداي- اق ابۋباكىر، ومار، وسمان سەكىلدى يسلام ۋاعىزىن دۇرىس ءىس دەپ تولىق سەنگەندەر دە اسا اۋقاتتى باي تۇلعالار بولعان. سولار دا سول مول بايلىقتارىن اللا كورسەتكەن اق جولعا جۇمسايدى. ول جول - قارا قۇلداردىڭ بوستاندىعىن الگى بايلىققا ساتىپ الىپ، پەندەلەرگە ەركىندىك بەرۋ. ءيا، مەككەنىڭ اتالعان ءىرى بايلارىنىڭ بارلىق يگىلىكتەرى وسى جولعا جۇمسالادى.

ءسويتىپ، يسلامنىڭ العاشقى ۋمماسى (ۇمبەتى - قوعام) پايدا بولادى. بۇل قوعامدا ادىلەتتىڭ ۇستەمدىك قۇرعانى سونشالىق «اركىمگە ەڭبەگىنە قاراي، اركىمنەن قابىلەتىنە قاراي» ۇستانىمى مۇلتىكسىز ورىندالعان ەكەن. وسىعان قاراپ كەيىنگى يسلامتانۋشىلار مۇحاممەد (س. ع. س. ) پايعامبارىمىزدىڭ ۋمماسى ادامزات ومىرىندەگى العاشقى سوتسياليستىك قوعام بولعان ەدى دەپ ءجۇر. مىنە، سول العاشقى سوتسياليستىك قوعامدا بايلىعىن يەلەرى قايىرىمدىلىق جولىنا ءوز ەرىكتەرىمەن جۇمساسا 1917 - جىلى ءبىزدىڭ اۋماقتا جەڭىسكە جەتكەن سوتسياليستىك قوعامدى ورناتۋشىلار بايلاردىڭ بارلىق يگىلىكتەرىن تارتىپ الىپ وزدەرىن، وزدەرىن عانا ەمەس- اۋ ءۇرىم- بۇتاعىن قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراتتى. ارادا تولىپ جاتقان عاسىرلار سالىپ سوتسياليستىك قوعام ءسويتىپ، جەر بەتىندە قايتادان جاڭعىردى.

ول ول ما بايلار ءۇشىن اسا قاسىرەتتى ىستەردى ومىرگە اكەلە وتىرىپ ورنىققان سوتسياليستىك قوعامدى «ەندى قايتىپ كەلمەيدى» دەپ ويلاۋ مۇلدە بىلمەستىك. سوتسياليستىك قوعام قازىردىڭ وزىندە جەر بەتىنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندە بار. كاپيتاليستىك الەم قانشا جەردەن قىسپاققا السا دا ولار ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتقان جوق. ويتكەنى بۇل قوعامدا جۇرتتى ەرەكشە قىزىقتىراتىن ءبىر قاسيەت بار، ول - بارشانىڭ تەڭدىگى جانە قوعامداعى ەڭبەكتىڭ تەڭ ءبولىسى. دەمەك قانشا جەردەن بايلىقتى ماقتاساڭ دا ادامداردىڭ باسىم بولىگى تەڭدىككە ۇمتىلماي تۇرمايدى. وسىنى ەستەن شىعارمايىق. بۇگىنگى اكەلەر مەن انالار جيناپ جاتقان بايلىقتار ەرتەڭ كەلەر ۇرپاقتارىنىڭ «سورى» بولىپ جۇرمەسىن. ءيا، اعايىن، تاريح بىزگە وسىلاي دەگىزەدى. مۇنى ۇمىتپاعان ءجون شىعار.

تاڭشولپان بەكبولات

«ايقىن» گازەتى