قازاق جازۋشىلارىنىڭ قاسىرەتى

استانا. قازاقپارات - قازاق جازۋشىلارىنىڭ قاسىرەتى قادىر مىرزا ءالى ءوزىنىڭ «جازمىشىندا» ورىس جانە شەتەل جازۋشىلارىنىڭ ءولىمىنىڭ قۇپيالارىن ەگجەي-تەگجەيلى جازىپ كەتتى.

ودان كەيىنگى «يىرىمىندە» ءىشىنارا قازاق قالامگەرلەرىنىڭ اۋىر تاعدىرىن ارقاۋ ەتكەنمەن، تولىعىمەن توقتالمادى. مۇمكىن، بولاشاقتا جازۋ ويىندا بولعان دا شىعار. ال جالپى ءبىز قازاق جازۋشىلارىنىڭ قاسىرەتىن قانشالىقتى بىلەمىز؟

ابايدان بەرمەن باستاساق، شاكەرىم ايدالادا اتىلىپ، سۇيەگى قۇر قۇدىققا تاستالدى.

سۇلتانماحمۇت جوقشىلىقتىڭ قامىتىنا قامالىپ، 27 جاسىندا قۇرت اۋرۋىنان ءولدى.

داۋىلپاز اقىن بايماعامبەت ءىزتولين 22 جاسىندا اقتاردىڭ قولىنان قازا تاپتى.

نەبارى 24  اق جاسىندا اقىن بەرنياز كۇلەيەۆ ءوزىن-ءوزى اتىپ ولتىرەدى. قايعىلى قازاعا ءوزىن اتىپ ولتىرۋگە نە سەبەپ بولدى دەسەك، بەرنياز تاتار قىزىنا عاشىق بولىپ، ءبىراق ءبىرىن-ءبىرى سۇيگەن ەكى جاستىڭ قوسىلۋىنا قىزدىڭ اتا-انالارى قارسىلىق بىلدىرەدى. بەلگىلى قالامگەر عالىم احمەدوۆ «بەرنيازدىڭ ءولىمى تۋرالى بىرەر ءسوز» اتتى ماقالاسىندا ول وقيعانى بىلاي كەلتىرەدى: «بۇلار تۇنگى ساعات 1  دە بەرنيازدىڭ پاتەرىنە كەلەدى. بەرنياز ۇستەلدىڭ ۇستىندەگى قاعازعا اسىعا بىردەڭە جازادى دا، ستول تارتپاسىنان ناگان مەن براۋنينگتى سۋىرىپ الادى دا، ەكەۋىن دە وقتايدى. «الدىمەن مەنى ات» دەيدى قىز. وسىلاي دەيدى دە كوزىن جۇمىپ قارسىسىندا وتىرعان قىزدى قاق جۇرەكتەن اتادى، ەكىنشى وقتى ءوز جۇرەگىنە جۇمسايدى». تاتار حالقى بەرنياز بەن قىز ماحابباتىنا ارناپ «ناگان جىرى» دەيتىن جىر شىعارعان. انىمەن ايتادى ەكەن.

احمەت بايتۇرسىنوۆ ارحانگەلسكىگە جەر اۋدارىلدى.

ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ «سولوۆكي» لاگەرىنە ايدالىپ، كەيىن 1934-جىلى سوندا قايتىس بولدى. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ 1931-جىلى العاشقى قۇربانداردىڭ قاتارىنا جاتىپ، وققا ۇشىپ ءشايىت كەتتى.

ماعجان، ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتەردىڭ جەر بەتىندە مولاسى دا جوق.

مۇحتار اۋەزوۆ سىندى حالقىمىزدىڭ كورنەكتى ۇلىن دا قىزمەتىنەن ايىرىپ، ۋاقىتشا بولسا دا ءبىراز رەپرەسسياعا ۇشىراتىپ، رەسپۋبليكادان كەتۋگە ءماجبۇر ەتكەن.

باۋبەك بۇلقىشەۆ، ءالي ەسمامبەتوۆ، ابدوللا جۇماعاليەۆتار جالىنداپ تۇرعان شاقتارىندا قان مايداندا ەرلىكپەن قازا بولدى.

شەشەسىنەن تىرىدەي ايىرىلىپ، تۇل جەتىم وسكەن قاسىمنىڭ كورمەگەن قورلىعى جوق. قان مايداننان امان كەلگەنى بولماسا، اۋرۋدان كوز اشپاعان. باسپاناعا ولەر الدىندا عانا قول جەتكىزدى.

ماعجاننىڭ جيەنى، بەلگىلى اقىن حامزا ابدۋللين سوعىستىڭ العاشقى جىلدارىندا تۇتقىنعا ءتۇسىپ، كونتسلاگەر تاۋقىمەتىن باسىنان وتكەرگەن. كەيىن مۇستافا شوقاي ۇيىمداستىرعان تۇركىستان لەگيونىنىڭ قاتارىندا بولعان.

كورنەكتى جازۋشى ءىلياس ەسەنبەرلين 1940-جىلى قىزىل اسكەر قاتارىنا شاقىرىلىپ، ريگا اسكەري-ساياسي ۋچيليشەسىندە وقىپ، سوعىسقا اتتانعان. 1942-جىلى قاتتى جاراقاتتانىپ، گوسپيتالگە ءتۇسىپ، ءبىر جىلدان سوڭ مۇگەدەك بولىپ ەلگە ورالعان. سوعىس اياقتالاردا، 1937-جىلى اتىلىپ كەتكەن ادىلەت حالىق كوميسسارى حامزا جۇسىپبەكوۆتىڭ قىزىنا ۇيلەنىپ، قايىنەنەسىن الجيردەن الدىرعانى ءۇشىن ن ك ۆ د- نىڭ نازارىنا ىلىگىپ، 1949-جىلى 10 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى.

جازۋشى حامزا ەسەنجانوۆ، اكادەميك قاجىم جۇماليەۆ، ادەبيەتشى قايىم مۇحامەدحانوۆ، جايىق بەكتۇروۆ، اۋەلبەك قوڭىراتبايەۆ، ەسماعامبەت ىسمايىلوۆتار ستاليندىك جاپپاي جازالاۋ تولقىنىنا ىلىگىپ، كوپ ءومىرىن يتجەككەندە وتكىزىپ ورالعان.

قازاق ادەبيەتتانۋىنىڭ باسىندا تۇرعان بەيسەنباي كەنجەبايەۆتىڭ ءومىر بويى قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعانى ازداي، 1986-جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە ك گ ب- نىڭ وكىلدەرى اۋرۋحانادا حال ۇستىندە جاتقان مۇگەدەك عالىمعا سۇراقتى جاۋدىرىپ، تەرگەۋدىڭ استىنا العان.

1951-جىلى جازىقسىز جاپا شەككەندەردىڭ ءبىرى، بەلگىلى اقىن، قازاق ادەبيەتىندەگى تۇرمە شىعارماشىلىعى تاراۋىنىڭ نەگىزىن سالۋشى - بۇركىت ىسقاقوۆ. 1951-جىلى زوبالاڭعا ۇشىراپ، 25  جىل مەرزىمگە باس ەركىنەن ايىرۋعا كەسىلىپ، وعان قوسىمشا 5 جىلعا ازاماتتىق قۇقىنان ايىرىلعان.

قازاقتىڭ كلاسسيك جازۋشىسى تاكەن ءالىمقۇلوۆتىڭ ادەبي ورتادان كورگەن قورلىعى ازداي، قارتايعان شاعىندا جىندىحاناعا سالعان. ونى اكادەميك راحمانقۇل بەردىبايەۆ ەستىپ، تاكەندى جىندىحانادان شىعارىپ العانىن باسپا ءسوز بەتىندە ايتتى دا.

قازاق پوەزياسىنا ادۋىن كۇيدە كەلگەن تولەۋجان ىسمايىلوۆ ماسكۇنەم اتانىپ، قىزمەتتەن قۋىلعان، اقىرى وتباسىنان ايىرىلعان. تالانتتى ازامات ءسويتىپ قورعانسىز كەيىپكە ءتۇسىپ، الماتىدان قايىر تاپپاي، اۋىلىنا بارىپ قوي باققان. رۋحاني جان ازابىنا ءتان ازابى -  وكپە اۋرۋى قوسىلىپ، الىس تۇكپىردە قامال بۇزار قىرىق جاسىندا قىرشىنىنان قيىلعان.

قازاق پوەزياسىنا مۇقاعالي، تولەگەندەرمەن بىرگە ەكپىندەتىپ كەلگەن ويلى اقىن ءومىرزاق قوجامۇراتوۆ 60-جىلداردىڭ سوڭىندا، 70-جىلداردىڭ باسىندا «كەڭەستىك زاماننىڭ تالابىنا ساي ەمەس جات پيعىلداعى ولەڭدەرى ءۇشىن» بىرنەشە رەت تالقىعا تۇسكەن. اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋروسىندا سۇراققا الىنعان. اقىننىڭ جوقتاۋشىسى، كىتابىن جارىققا شىعارعان قالامگەر قالي جولداسوۆتىڭ ايتۋىنشا، «ءو. قوجامۇراتوۆ جولداستىڭ ولەڭدەرى كەڭەستىك زامان تالابىنا، كوممۋنيستىك قوعام يدەيالارىنا جات بولعاندىقتان اۋداندىق گازەتكە تەرەڭ تالداۋدان سوڭ عانا جاريالاۋعا رۇقسات ەتىلسىن» دەگەن ماعىنادا شەشىم قابىلدانعان. وزىنە جانە گازەت رەداكتورىنا «قاتاڭ سوگىس» جاريالانعان. وسى جاعداي 4-5 رەت قايتالانعان. ومەكەڭدى 2 رەت جۇمىستان شىعارعان. وسىنداي ادىلەتسىزدىككە شىداماعان اقىن اۋپارتكومنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرىنە قول كوتەرگەن- مىس (دالەلدەنبەگەن). جالعان كۋاگەرلەر كوپ بولىپ، ءىسى سوتتا قارالادى. ەكىنشى تاعىلعان ستاتيا - «جۇمىسسىز جۇرگەندىگى ءۇشىن» (كەڭەس داۋىرىندە جۇمىسسىز جۇرگەندەر سوتتالاتىن). سونداي-اق جۇدىرىعى مىقتى ومەكەڭنىڭ جۇدىرىعىنىڭ بۇرىن-سوڭدى «ءدامىن تاتقاندار» دا قوسىلىپ، جالا جاۋىپ، «كىناسىن» اۋىرلاتقان. ءسويتىپ، اباقتىعا جاپتىرعان. ومەكەڭ اباقتىدا وكپە اۋرۋىن جۇقتىرىپ الادى دا، دەنساۋلىعىنا بايلانىستى 4 جىلدان سوڭ تۇرمەدەن ورالادى.

جازۋشى بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ ءمايىتى ساياجايدا اسۋلى تۇرعان جەرىنەن تابىلدى. جازۋشى وزىنە-ءوزى قول سالدى ما، الدە قادىر مىرزا ءالى ءوزىنىڭ «يىرىمىندە» كۇدىك كەلتىرىپ جازعانىنداي، مۇندا ك گ ب- نىڭ قۇپيا قولتاڭباسى بار ما؟

ءومىر بويى قىتاي تۇرمەسىندە وتىرعان قاجىعۇمار شابدان ۇلى، تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ اۋىر تاعدىرلارى دا ادام ايارلىق.

جالىنداعان اقىن ارتىعالي ىبىرايەۆتى 20 جاسىندا تاراز قالاسىنداعى قوناقۇيدە بىرەۋلەر ءولتىرىپ كەتكەن.

قازاق پوەزياسىنىڭ مارعاسقاسى ساعي جيەنبايەۆ 60 جاسىن تويلاماق بولىپ وتىرعاندا ءدال تۋعان كۇنىندە قايتىس بولعان. تراگەديا ما - تراگەديا!

ءىز-ءتۇسسىز جوعالىپ كەتكەن اقىندار دا از ەمەس. جوعالعان اقىندار دەگەندە الدىمەن ەسكە ورالاتىن - تاناباي نارمانوۆ، ءادىل بوتپانوۆ، ساعات ابدۋعاليەۆتار. بۇلاردىڭ ۇشەۋى دە - جىر كورىگىن قىزدىرىپ ءجۇرىپ ءىز-ءتۇزسىز كەتكەندەر. بۇل جارىق دۇنيەدە ولار بار ما، جوق پا، ەشكىم بىلمەيدى. بەلگىلى اقىن يسرايل ساپارباي اقىن ءىنىسى تاناباي نارمانوۆتى بىلايشا ەسكە الادى: «ءالى ەسىمدە... وبلىستىق «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ ادەبيەت جانە ونەر بولىمىندە ىستەپ جۇرگەن كەزىم.

ءبىر كۇنى ءتۇس الەتىندە، قاسىندا ءوزى قۇرالپى دوسى بار، تاناباي كىرىپ كەلدى. سول اعا سىيلاپ وسكەن ىزەتتى قالپى. ءوزىنىڭ وسى بەتتە ۋنيۆەرسيتەتتى ءبىتىرىپ كەلگەنىن، اۋىلدا بىرەر كۇن اۋناپ-قۋناپ، ەندى قىزمەتكە كىرىسەر الدىندا دوس-جورالارىمەن كەزدەسىپ، ءبىر ءسات ماۋقىن باسۋعا شىققانىن، ولەڭدەرىن تالاي مارتە جاريالاتقان قارا شاڭىراققا سالەم بەرىپ، باس سۇعىپ شىعۋدى پارىز ساناعانىن ايتىپ، نە كەرەك، سوڭىندا جارىق كورمەگەن جاڭا ولەڭدەرىن وقىپ بەردى. مەن ولاردى الىپ قالدىم.

رەتى كەلگەندە سۋرەتكە ءتۇسىپ، اكەپ تاستاۋىن ءوتىندىم. ول بىرەر كۇن شىمكەنتتە بولاتىنىن، وسىنداعى وقۋ ورىندارىندا مەكتەپتەس دوستارى بار ەكەندىگىن، سولاردىڭ جاتاقحاناسىنا كىرىپ شىعاتىنىن، مۇمكىندىگىنشە حابارلاسىپ، قايتا سوعاتىنىن ايتىپ، جىلى قوشتاستى...

اجال ايتىپ كەلمەيدى عوي. سول ەكى-ءۇش كۇن ىشىندە تانابايدان ايىرىلىپ قالدىق. تەحنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ جاتاقحاناسىندا دوستارىمەن بىرگە بولىپ، كوشەگە شىققان جاس اقىننان سول كۇيى دەرەك بولمادى. پەريزاتقا عاشىق بولىپ جۇرەتىن پەرى اقىندى، كىم ءبىلسىن، پەرىشتەلەر قاناتىنا مىنگىزىپ، الدەقايدا الىپ كەتتى مە... ايتەۋىر ءالى كۇنگە «كوردىم، ءبىلدىم» دەگەن ادام جوق...».

ارتىنا وزىندىك ورنەكتى ولەڭدەرىن قالدىرىپ، جوعالىپ كەتىپ، كەيىننەن مۇردەسى تابىلعان اقىنداردىڭ ءبىرى - ساعات ابدۋعاليەۆ. بەلگىلى سازگەر، بارد-اقىن مارقۇم تابىل دوسىموۆ ساعاتتى بىلاي ەسكە الىپتى: «ءبىراق ءومىر كەتپەسىنە قويدى ما؟! ولمەسىنە رەت بەردى مە؟! ورال، اقتوبە، جاڭاوزەن تۇرمەلەرىنىڭ تاقتاي توسەگىن الدەنەشە جامباستاعان ساعات ەلىنە وكپە اۋرۋىن جاماپ قايتتى. ەندىگى جەردە ساعات اقىنعا بۇل دۇنيەنى تارك ەتپەسكە جەر قالماپ ەدى. 1983-جىلدىڭ جەلتوقسانىنىڭ سوڭعى كۇندەرى. كالمىكوۆ سەلوسىنان كەشكىلىك ۇلكەن تراسسا جولدى بەتكە الىپ شىققان شايىر ەكى ورتادا ءبىر سايدىڭ اڭعارىنا قۇلايدى. سول ءتۇنى قاتتى اياز ۇرىپ، قالىڭ قار جاۋعان...

1984-جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ ءبىر جايما-شۋاق كۇندەرىندە مال-جاندىعىن اۋىل ماڭىنا ورىسكە شىعارعان ەكى بالا اقىن مۇردەسىن تاپپاعاندا، ساعاتقا سايلى جەردەن توپىراق تا بۇيىرماعان بولار ەدى...».

ادەبيەتشى عالىم، اكادەميك زاكي احمەتوۆ، اقىندار قايرات الىمبەك، بەيبىت قۇسانبەك، ءانشى ءارى جازۋشى جانىبەك كارمەنوۆ، ساتيريك ەسەنجول دومبايەۆتار كولىك اپاتىنان كەتتى.

كورنەكتى قالامگەر مارات قابانبايدىڭ دا ومىردەن ءوتۋى ءبىرتۇرلى جۇمباقتاۋ. بويىنداعى دەرت الدى ما، الدە...

تاعدىرى اۋىر اقىنداردىڭ قاتارىندا توقاش بەردياروۆ، سۆەت ورازايەۆ، كەيىنگى بۋىن تابىلدى دوسىموۆ پەن ءامىرحان بالقىبەك تە بار.

ەشكىمگە، ۇكىمەتكە دە، قوعامعا دا، ءتىپتى ءوزىنىڭ جاقىندارىنا دا كەرەك بولماي قالعاندار دا قالامگەرلەر اراسىندا از ەمەس. ونىڭ ءبارىن تەرگىشتەۋگە، قازاق اقىن- جازۋشىلارىنىڭ قاسىرەتىن ءبىر ماقالادا تۇگەل تەرىپ ايتۋعا گازەت كولەمى كوتەرمەيتىندىكتەن، تومەندەگى سۇراقپەن توقتالىق.

سىزدىڭشە، قازاق جازۋشىلارىنىڭ قاسىرەتى نەدە؟

تورەعالي تاشەنوۆ

«ايقىن»

سايتقا دايىنداعان: كۇنسۇلتان وتارباي