الەمدەگى كونە قازىنالار

 استانا. قازاقپارات - وسىدان سان عاسىر بۇرىن دۇنيەجۇزى عالىمدارى اشقان باعا جەتپەس قازىنالاردى زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسى سول ءبىر كەزەڭدە دە تۇرعىنداردىڭ تاماشا ءومىر سۇرگەندىگىن ايقىنداي تۇسەدى.

 قاراقشىلاردىڭ قانداي قازىنالاردى وزبىرلىقپەن تارتىپ الىپ، تالان- تاراجعا سالعانىن دا سول كەزدىڭ تاريحشىلارى ءوز جازبالارىندا قالدىرعان. دەسەك تە، ىلگەرى- كەيىندى كونە قازىنالار جەر- جەردەن تابىلىپ، عالىمداردىڭ نازارىن ايرىقشا اۋدارىپ كەلەدى. بۇگىن ءبىز الەمنىڭ ءار شالعايىنان تابىلعان باعا جەتپەس كونە قازىنالار تۋرالى سىر اقتارعاندى ءجون سانادىق.

 وسىدان تۋرا 83  جىل بۇرىن، دالىرەك ايتقاندا، 1932 -جىلى مەكسيكالىق عالىمدار جەر قويناۋىن مۇقيات زەرتتەۋ بارىسىندا سوناۋ ون ءۇشىنشى عاسىردا جاسىرىلعان باي قازىناعا كەز بولدى. زەرتتەۋ بارىسىندا باعا جەتپەس مول قازىنانى وسىدان سەكسەن جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن جەرگىلىكتى ۇندىستەردىڭ جاسىرعانى انىقتالدى. بۇل جونىندە كورنەكتى ارحەولوگ- عالىم الفونسو كاسو: -  قولدا بار تاريحي دەرەككە جۇگىنسەك، ءدال وسى ايماقتا وسىدان سان عاسىر بۇرىن ۇندىستەر قىمبات باعالى اشەكەيلەر مەن الۋان ءتۇرلى ساندىك بۇيىمدارىن جاسايتىن زاۋىت سالعانى بەلگىلى. سول زاۋىتتا ولار التىن مەن كۇمىستەن نەبىر كەرەمەت اشەكەيلەر مەن تۇرمىسقا قاجەتتى بۇيىمدار دايىنداعان. باستاپقىدا ءبىز بۇل جەردەن كونە تابىتتى كەزدەستىردىك. الگى تابىتتى اشا الماي ءبىراز قينالدىق تا. دەگەنمەن، رەتىن تاۋىپ اشتىق، -  دەپ ەسكە الادى ءوزىنىڭ جازباسىندا. عالىمنىڭ پىكىرىنشە، زەرتتەۋشى عالىمدار ءمايىت جەرلەنگەن اقىمنىڭ ىشىنە كىرگەندە، عالىمداردىڭ قولىنداعى شامنىڭ جارىعى بىردەن التىن اشەكەيلەر مەن لاعىل تاستارعا ءتۇسىپ، تازا التىن مەن ءىنجۋ- مارجان اينالانى جاپ- جارىق ەتىپ جىبەرەدى. ءسويتىپ، زەرتتەۋشىلەر الۋان ءتۇرلى اسىل تاستار مەن جارىققا شاعىلىسقان مارجانداردى كورىپ، تاڭ- تاماشا كۇي كەشەدى. عالىمداردىڭ نازارىن بارىنشا اۋدارعان ءبىر زات، ول -  ءمايىت جەرلەنگەن ماڭنان قۇدايدىڭ باعا جەتپەس قىمبات بەتپەردەسىنىڭ (ماسكا) تابىلۋى ەدى.

 ال 2011 -جىلى ءۇندىس عالىمدارى شري- پادمانابحاس شىركەۋىن زەرتتەۋ بارىسىندا قىمبات قويمانىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. شىركەۋدىڭ اينالاسىن قازىپ، زەرتتەۋ جۇمىسىمەن اينالىسقان ارحەولوگ- عالىمدار باستاپقىدا سونشالىقتى قىمبات قازىناعا كەزىگەمىز دەپ ويلاماسا كەرەك. ولار قازبا جۇمىستارىن ودان ءارى جۇرگىزە كەلىپ، كەرەمەت قازىنا- بايلىققا تاپ بولادى. كونە شىركەۋدىڭ جەرتولەسىندەگى بىرنەشە ساندىقتىڭ ىشىنەن التىن تەڭگەلەرمەن قوسا، اسا باعالى تاستار تابىلادى. بۇعان قوسا، ءمايىت جەرلەنگەن ماڭنان ۇندىستەردىڭ كيەلى قۇدايىنىڭ تازا التىننان قۇيىلعان ءمۇسىنى كەزدەسەدى. بۇل ءمۇسىن الەمدەگى ەڭ باعالى مۇسىندەردىڭ قاتارىنان ورىن الۋدا.

 رەسەي تاريحىنداعى اتى شۋلى ءھام ايگىلى قاراقشى لەنيا پانتەلەيەۆتىڭ وزبىرلىقپەن جيناپ- ساقتاعان قازىنالى كومبەلەرىنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن تەك ءبىر بولەگى عانا تابىلعان. تاريحتان بەلگىلى جايت، جەدەل قۇرىقتاۋ ءبولىمىنىڭ جەندەتتەرى باۋكەسپە ۇرىنى 1923 -جىلى اتىپ ولتىرگەنىمەن، ونىڭ ۇرلىقپەن جيناعان باعا جەتپەس بايلىعىنىڭ قايدا نەمەسە كىمنىڭ قولىندا ەكەندىگى ءالى كۇنگە دەيىن بەلگىسىز. زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، اتاقتى ۇرى ءوزىنىڭ قاراقشىلىقپەن «جيعان- تەرگەن» بايلىعىن جەتى قات جەر استىنا كومىپ كەتكەن كورىنەدى. مىسالى، سانكت- پەتەربور قالاسى ماڭىنا جالپى قۇنى 150 مىڭ دوللاردى قۇرايتىن قازىنا قۇپيا تۇردە جاسىرىلعان. سونداي- اق رەسەي اۋماعىنداعى ءىرى كومبە ياعني باعا جەتپەس قازىنا جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا قيىر شىعىستان تابىلعان. ءدال سول جىلدارى وسى ايماقتاعى ۋسسۋريسك بۇعازىندا بورتىندا 250 دەن استام جولاۋشىسى بار الىپ كەمە تەڭىزگە قويىلعان ميناعا جارىلىپ، سۋ تۇبىنە باتىپ كەتەدى. زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، الگى كەمەنىڭ ەڭ تومەنگى تابانىنا سول جىلدارى الپىس مىڭ رۋبل جاسىرىلعان ەكەن. قۇتقارۋشىلار كەمەنى تەڭىز تۇبىنەن شىعارۋعا قانشاما جىلدار بويى ارەكەت ەتكەنمەن ەش ناتيجە شىقپاعان. كەمەنىڭ تەك ءبىر بولىگىن عانا قۇرعاققا الىپ شىعۋعا مۇمكىندىك تۋعان. ول ول ما، وسىدان سان جىلدار بۇرىن تاتار جاۋىنگەرلەرى وزدەرى قۇپيا ساقتاپ كەلگەن باعا جەتپەس كۇمىس قازىنانى نيجني نوۆگورود قالاسى ماڭىنداعى سەليگەرگە جاقىن جەردە تەڭىزگە باتىرىپ جىبەرگەنى قازىر بەلگىلى بولىپ وتىر. قازىرگى ۋاقىتتا عالىمدار مەن تەڭىز سۇڭگۋىرلەرى وسى قازىنانى ىزدەستىرۋ جۇمىستارىن جالعاستىرۋدا. دەگەنمەن، تاريح قويناۋىندا، دالىرەك ايتقاندا، تەڭىز قاتپارلارىندا جاتقان قازىنالى كومبەلەردى ىزدەستىرۋشى رەسەيلىك عالىمدار «فين بۇعازىنىڭ رەسەيگە قاتىستى ايماعىنىڭ تابانىندا سوناۋ ءبىر جىلدارى رەسەيلىك قاراقشىلار جاسىرعان التىن- كۇمىس، لاعىل، جاۋھار قازىنالار بار» دەگەن پىكىردى ءجيى ايتۋدا. ال وسى قۇپيا قازىنالاردى جىلدار بويى زەرتتەۋمەن اينالىسىپ كەلە جاتقان امەريكاندىق كاسىبي عالىم گرەگ برۋكس بۇعازدىڭ رەسەيگە قارايتىن جاعىندا ەڭ از دەگەندە قۇنى ءۇش ميلليارد دوللاردى قۇرايتىن قازىنا بار دەگەن بولجام جاساۋدا.

 -  مۇنىڭ باستى سەبەبى، سوناۋ 16 - عاسىردا يسپاندىقتار كوپ كولەمدە التىن جانە باعا جەتپەس قازىنا تيەلگەن الىپ كەمەلەردى تەڭىزدىڭ ءدال وسى ماڭىنان ءجيى الىپ ءوتىپ تۇرعان. ءبىراق ولار ۇنەمى قاراقشىلاردىڭ شابۋىلىنا ۇشىراپ وتىرعان. ءتىپتى بۇدان بەس ءجۇز جىل بۇرىن اسىل قازىنا تيەلگەن ساۋدا كەمەلەرى دۇلەي داۋىل كەسىرىنەن اۋدارىلىپ تا سۋعا كەتكەن. تاعى ءبىر دەرەك، 1942 -جىلى نەمىس باسقىنشىلارى وتە قىمبات باعالى بريلليانت تيەلگەن الىپ كەمەنى ءدال وسى ايماقتا قاساقانا تەڭىزگە باتىرىپ جىبەرگەنى بەلگىلى. سوندىقتان تەڭىزدىڭ وسى جەرىنىڭ تابانى بريلليانتقا بوگىپ جاتۋى ابدەن مۇمكىن. جالپى، رەسەيلىك زەرتتەۋشى عالىمدار فين بۇعازىنىڭ وسى ماڭىنا زەرتتەۋ- ىزدەستىرۋ جۇمىستارىن ىجداھاتتىلىقپەن جۇرگىزگەنى ماقۇل، -  دەيدى كونە قازىنالاردى زەرتتەۋشى امەريكاندىق عالىم گرەگ برۋكس.

1932 -جىلى 9 - قاڭتاردا مەكسيكانىڭ وڭتۇستىگىنە ورنالاسقان ەجەلگى ۇندىستەردىڭ مونتە- البانا ەلدى مەكەنىندە ⅩⅢعاسىردىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى تابىلدى. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، باعا جەتپەس مۇنداي بايلىق ساپوتەكا ۇلىسىنىڭ قۇندىلىعى كورىنەدى. عالىمداردىڭ سوڭعى زەرتتەۋىنە جۇگىنسەك، قازىرگى ۋاقىتتا فين بۇعازىنىڭ تابانىندا شامامەن التى مىڭنان استام كەمە جاتىر. 1953 -جىلى فين بالىقشىلارى تۇركۋ قالاسى ماڭىنداعى بورست ارالىندا بالىق اۋلاپ ءجۇرىپ، تەڭىز تابانىندا جاتقان كەمەنى كەزىكتىرەدى. ءبىراق بۇل وقيعاعا نازار اۋدارعان ادام بولمايدى. الايدا، 1961 -جىلى شۆەيتساريالىق وقىمىستىلار الگى كەمەنى زەرتتەۋدى قولعا الادى. ءسويتىپ، جان- جاقتى تەكسەرۋدىڭ ناتيجەسىندە الگى كەمەنىڭ «كيەلى ميحايل» كەمەسى ەكەنى جانە ونىڭ 1747 -جىلى قازان ايىندا امستەردامنان (پورتۋگاليا) سانكت- پەتەربوردىڭ جاعالاۋىنا كەتىپ بارا جاتقاندا، بەلگىسىز سەبەپتەرمەن باتقانىن انىقتايدى. سونداي- اق كەمەنىڭ بورتىندا رەسەي يمپەراتورىنىڭ وتباسىنا ارنالعان اسا قىمبات باعالى جادىگەرلەر بولعان. اتاپ ايتقاندا، رەسەيلىك اقسۇيەكتەردىڭ تاپسىرۋى بويىنشا يمپەراتور ەليزاۆەتاعا ارنالىپ، ساف التىننان قۇيىلعان كابريولەت كولىگى تۇرىندەگى التىن قۇيما دا تەڭىز تۇبىندەگى وسى كەمەدەن تابىلعان. سول جولى كەمەدەن الۋان ءتۇرلى قىمبات باعالى التىن اشەكەيلەر، ودان بولەك 34 التىن قۇيما، التىن مەن كۇمىسپەن اپتالعان بىرنەشە التىن ساعات جانە سان الۋان فارفور ىدىستار دا تابىلعان.

 ال وسىدان جيىرما جىلعا جۋىق ۋاقىت بۇرىن قازىنالى كومبەلەردى ىزدەۋشىلەر گيبرالتار بۇعازىنىڭ تابانىنان جاعاعا شىعارىلعان كەمەدەن قۇنى وتە قىمبات باعالى بەس ءجۇز مىڭعا جۋىق تازا التىن تيىنداردى تاۋىپ الدى. سول جىلداردىڭ وزىندە وسى قازىنانى زەرتتەگەن عالىمدار ونىڭ قۇنىن 370 ميلليون ەۋروعا باعالاعان- دى. تەكسەرۋدىڭ ناتيجەسىندە تەڭىز تابانىندا بۇكىل قازىناسى سارى مايداي ساقتالعان كەمەنىڭ يسپانداردىڭ اسكەري كەمەسى ەكەندىگىن جانە ونى اعىلشىنداردىڭ تەڭىز تۇبىنە باتىرعانى انىقتالدى. ەسكە سالا كەتسەك، كەمەنى يسپانياعا جاقىن ايماقتان امەريكاندىقتار بايقاعان. الايدا، امەريكاندىق سۇڭگۋىرلەردىڭ ىزدەگەنى بۇل كەمە ەمەس ەدى. سوندىقتان امەريكاندىقتاردىڭ كەمەنىڭ بورتىنان تابىلعان قىرۋار قارجىنى يسپانيا مەملەكەتىنىڭ قۇزىرىنا وتكىزۋدەن باسقا امالى قالماعان. عىلىم دامىپ، تەحنيكا جەتىلدىرىلگەن سايىن تەڭىز تابانىنداعى كەمەلەر مەن ونداعى قازىنالاردى ىزدەپ- تابۋ كولەمى ارتىپ كەلەدى. دەسەك تە، كوك تەڭىزدىڭ تۇبىندە ىزدەستىرىپ، تابۋدى قاجەت ەتەتىن اسا قىمبات باعالى قازىنالار ءالى دە بولسا جەتكىلىكتى.

دەرەك- دايەك: وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن استراحان وبلىسىن زەرتتەۋشى عالىمدار التىن وردا ۋاقىتىنداعى كۇمىس كومبەنى تاپتى. رەسەيلىك نارىشكيندەر جاسىرعان قازىنانىڭ قۇنى 200 ميلليون رۋبلگە باعالانىپ وتىر. شەتەلدىك الپينيست مونبلانە تاۋىنان جالپى قۇنى 246 مىڭ ەۋرونى قۇرايتىن قازىنانى كەزىكتىردى. ال امەريكاندىق زەرتتەۋشىلەر تەڭىز تابانىنان كوتەرگەن بريتان كەمەسىنىڭ بورتىنان 61 توننا تازا كۇمىس تابىلعان. سونداي- اق، دجەرسي شتاتىندا قۇنى 16 ميلليون دوللاردان اساتىن قازىنا تابىلدى.

 

جومارت مولداحمەت ۇلى

«ايقىن»