جانات احمادي. بەيىمبەتتى اتقان كىم؟

استانا. قازاقپارات - قازاق قارا ءسوزىنىڭ، ونىڭ ىشىندە اڭگىمە جانرىنىڭ مايتالمان شەبەرى، بەيىمبەت مايليندەي ساڭلاق قالامگەردىڭ كەيىپ-كەسپىرى قالماي، كوزى ماعىناسىز باقىرايىپ، اشەيىندە ماڭدايىنان قايىرىلاتىن كۇتىمدى شاشى ۋدار-دۋدار بولىپ تۇسكەن سۋرەتى كىتاپ مۇقاباسىنىڭ سىرتىندا.

ەرىندەرى ءىسىنىپ، بەت-اۋىزى دومبىققان، تەلىمى شىققان قايران ەر بۇگىن ءبىزدىڭ الدىمىزدا وسى ءساتسىز بەينەسى كوزگە توسىلىپ تۇراتىنىن ويلادى ما ەكەن؟!

كىتاپ اۆتورىنىڭ قۇپيا ورىندا ك گ ب ارحيۆىندە ساقتالعان قولعا تۇسپەس وتە قۇندى دەرەكتەردەن جازعان وزگە تاقىرىپتارىن قويا تۇرىپ، 66-بەتتەگى «ايىبى اقيقاتىن ايتقانى» دەگەن زەرتتەمەنى تىلگە تيەك ەتۋدەن باستاساق ت. بەيىسقۇلوۆتىڭ بەيىمبەتكە دەگەن ءادىل سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ قانشالىق ەكەنىنە كوز جەتكىزەر ەدىڭىز.

وسى ارادا كىتاپتىڭ كىرىسپە ءسوزىن جازعان اكادەميك، ماناش قوزىبايەۆتىڭ «اۆتور قازاق ادەبيەتىنىڭ الىبى، بەيىمبەت مايلين تۋرالى ۇزاق جىلدار زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، ەڭبەكتەنىپ كەلەدى. زەرتتەۋشىنىڭ تاباندىلىعى، كەيىپكەرگە سۇيىسپەنشىلىگى, ماتەريالدى تولىق يگەرگەندىگى, شىنشىل تاريحقا كوزقاراسى ونىڭ پىسىپ جەتىلگەن، مايتالمان عالىمدىعىن تانىتادى، پاراساتتىلىعىن بىلدىرەدى. بىر سوزبەن ايتساق، ول - ءوز ەڭبەگىمەن بەيىمبەت مايلينگە رۋحاني ەسكەرتكىش ورناتىپ جۇرگەن عالىم جازۋشى» ەكەنىن ەسكە الا كەتكەن ارتىق ەمەس. ال قالامگەردىڭ «ءسوز باسى» نان ءبىر ۇزىك سىر اڭداساق:

«ەلى توبەسىنە كوتەرگەن، ارداقتى ادام نەگە اتىلدى؟!

نە، كىناسى بار؟

جازىعى نە؟

نە ءۇشىن اتتى؟

كىم كىنالى ونىڭ اتىلۋىنا؟

ات دەگەن كىم؟

اتقان كىم؟

سۇيەگى قايدا ەكەن؟

وبالى كىمنىڭ موينىندا؟!

وسىنداي سۇراقتار مەنى زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە قۇلشىندىرىپ وتىردى».

ءجا، وسىلاي دەگەن اۆتور بي- اعاڭ جايلى قانشا ءىس بىتىرگەن، دەمەيسىز بە؟.. ت. بەيىسقۇلوۆتىڭ بەيىمبەت تۋرالى ۇزاق جىلداردان بەرى مەرزىمدى باسپا ءسوز بەتتەرىندە جاريالاعان تاتىمدى ماقالالارىن ەسەپكە الماعاندا، «ب. مايلين سىنشىل پۋبليتسيست» دەگەن تاقىرىپپەن كانديداتتىق جۇمىسىن قورعاۋ جولىندا 1983 -جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان «قاناتتى قالامگەر» اتتى زەرتتەۋ كىتابىن، 1991 - جىلى وسى باسپادان «ءبي-اعا» اتتى ەستەلىكتەر جيناعىن، 1994 -جىلى «قازاقستان» باسپاسىنان «دارىن دارالىعى» دەگەن كىتاپتارىن شىعارعان.

ال ماقالاداعى اڭگىمە بولىپ وتىرعان «تولعاناي- ت» باسپاسىنان 2000 -جىلى «بەيىمبەتتى اتقان كىم» اتالعان كىتابى. اۆتور بۇل ەڭبەگىندە سول تۇستاعى ن ك ۆ د قۇزعىندارىنىڭ قولدان جاساعان نەشە ءتۇرلى ايلا- شارعى، سۇم پيعىلدارىن تاريحي قۇجاتتارعا سۇيەنە وتىرىپ ەگجەي- تەگجەيلى اشىپ بەرەدى. وسى بارىستا ول بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋگە ءتيىستى بول- عان ۇ ح ك قىزمەتكەرلەرىن ورىنسىز كىنالامايدى. ولار بەيىمبەتكە بايلانىستى ءىستىڭ (دەلو پاپكاسىنىڭ) ءمالىم جەرىنە دەيىن وزدەرىنىڭ كوز الدارىندا قاراتىپ وتىرادى دا «ەندى مۇنان بىلاي اشۋىڭىزعا رۇقسات جوق، بىزگە بەرىلگەن تاپسىرما سولاي» دەسە، ىشتەي كۇرسىنە وتىرىپ ونى دا تۇسىنەدى. دەگەنمەن بۇگىنگى ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ ۇ ح ك ورىنى كەشەگى ك گ ب ەمەستىگى مىنا تومەندەگى سويلەمدەردەن- اق تۇسىنىكتى.

«... سوڭعى كەزگە دەيىن، اقتالعانىنا ەلۋ جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە، قانداي ۇكىم شىعارىلدى، ول قالاي ورىندالدى دەگەن سۇراقتارعا ەش جەردەن جاۋاپ الا الماي، بەيحابار كەلدىك. ناقتى ءبىلىپ ايتا الاتىن دايەكتەر قولىمىزعا تۇسپەي ءجۇردى. ويتكەنى ونىڭ «ءىسى» ك گ ب مۇراعاتىندا قۇپيا ۇستالدى، ەشكىمگە بەرىلمەدى.

سوڭعى جىلداردا عانا جاريالىلىقتىڭ ارقاسىندا قازىرگى ۇ ح ك مەن «ادىلەت» قوعامى بىرلەسە وتىرىپ، 1937- 38 - جىلدارى ناقاقتان قۇربان بولعان ارداقتى ازاماتتارىمىزدىڭ كىمدەر ەكەنىن، ولاردىڭ كومىلگەن جەرلەرىن انىقتاۋدا ءبىراز جۇمىستار جۇرگىزىلدى» دەيدى. وسىنىڭ وزىنەن- اق ءوز زامانىڭىزعا رازى بولاسىز.

ءبىر ايتارلىق جەرى، ت. بەيىسقۇلوۆتىڭ بۇل ەڭبەگىنە زەر سالا وقىپ قاراساڭىز، ول وزىنە مۇقيات جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىنىن ايقىن اڭعارادى ەكەنسىز. كومسومول، پارتيا قىزمەتىنىڭ نەشە بەلەڭىنەن اتتاعان، ءارى ءوزىنىڭ تابيعات بول مىسىنان زەيىندى ازامات ەشقانداي ءمۇلت كەتپەۋگە تىرىسىپ، وقىرمانىن ويعا باتىراتىن سىرلى سەزىمدەرگە، پاراساتتىلىققا جەتەلەيتىن تۇستارعا مولىنان ۇشىراسىپ وتىراسىز.

اسىرەسە بۇل كىتاپ جايلى اۋزى دۋالى، قازاققا قادىرى ارتىق عۇلاما تاريحشى، ماناش قوزىبايەۆتىڭ بەتاشار ءسوزىنىڭ مىنا ءبىر تۇسىنا نازار اۋدارساق: «جازۋشى، كوسەم ءسوزشى، توقتار بەيىسقۇلوۆتىڭ بۇل ەڭبەگى دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەن. شىعارما ءتىلى جەڭىل، فاكتىلەرگە ورىلەدى، وقيعالار ىرىلەنە-ىرىلەنە قۇبىلىسقا اينالادى، كىتاپ وسىلاي ۇلى جازۋشىنىڭ بەينەسىن، ونىڭ تراگەدياسىن اشا تۇسەدى. اۆتور زامانا مۇڭىن، جەكە باستىڭ سىرىن ايتا وتىرىپ، تۇتاس ەل تراگەدياسىن وربىتەدى. شىعارما وزىندىك ورنەگىمەن، ازاماتتىق جاناشىرلىعىمەن، جازۋشىعا دەگەن اسا زور ىقىلاسىمەن قۇندى».

ماقالامىز ەڭبەكقور اۆتوردىڭ مەرەيتويىنا ورايلاسىپ وتىرعاندىقتان ت. بەيىسقۇلوۆتىڭ جالپى شىعارماشىلىعىنا كوز سالساڭىز العاشقى جۇمىسىن الىستا جاتقان اۋىل مۇعالىمدىگىنەن باستاي وتىرىپ، اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنە شاقىرىلىپ، ودان الماتىعا پارتيا-سوۆەت قىزمەتىنە ىرىكتەلىپ كەلۋى كادر تاڭداۋدا جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكىزەتىن تەمىر ءتارتىپ كەزىندە وڭاي شارۋا بولماعانى ەكىنىڭ بىرىنە ءمالىم شىعار. وزىنە- ءوزى قاناعاتتانباي ۇنەمى ورگە جۇزگىسى كەلەتىن توقاڭ قايناعان قىزمەتتىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ 1973 -جىلى «قازاقستان» باسپاسىنان «اكەلەر داڭقى جولىمەن» (ەش- نارسە ۇمىتىلماسىن، دەيتىن سابەتتىك ۇران ۇنىمەن).

1975 -جىلى «جازۋشى» - دان «كەۋدەسىن وققا توسىپ»،

1983 -جىلى «جازۋشى» - دان «قاناتتى قالامگەر» (بەيىمبەت تۋرالى)،

1991 -جىلى «جازۋشى» - دان «ءبي -اعا»،

1994 -جىلى «مەرەي» - باسپاسىنان «جەلتوقسان ىزعارى»،

1994 -جىلى «قازاقستان» - نان «دارىن دارالىعى» (ءبي - اعاڭ تۋرالى)،

1995 -جىلى «دەمەۋ» - دەن «سارىبيىك ساعاسىندا» (توڭكەرىس اۋىلىنىڭ تاريحى جونىندە) ،

1997 -جىلى «قوشتاسپايمىن، ماحاببات» (ەپيستوليارلىق پوۆەست)

2000 -جىلى «قازا مەن ازا» (رومان)،

2000 -جىلى «بەيىمبەتتى اتقان كىم؟»،

2000 -جىلى «تولعاۋى توقسان تاعدىر» (س س سر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى, رەسپۋبليكاعا ەڭبەگى سىنگەن مەتاللۋرگ - بايعازى ىسماعۇل ۇلى تۋرالى دەرەكتى پۋبليتسيستيكالىق ايان) كىتاپتارىن شىعارعان.

نەگىزگى ءسوز توقاڭنىڭ مىنە وسىنداي ەڭبەكقورلىعىنا وراي، شىعارمالارىن قويا تۇرىپ، بەيىمبەت جايلى بولعاندىقتان (بارلىق كىتاپتارىنا توقتالىپ جاتۋ ءبىر ماقالادا مۇمكىن ەمەس، شارت ەمەس تە شىعار) «بەيىمبەتتى اتقان كىم؟» كىتابىن وقىپ وتىرىپ جانىڭىز تۇرشىگەدى. 110-بەتتەگى «بەيىمبەتتىڭ اتىلار الدىنداعى بەينەسى» دەگەن سۋرەتكە قاراڭىز. بۇگىنگى ۇرپاقتا بەيىمبەتتىڭ اتىن ايتپايتىن، ونى سۇيمەيتىن ءبىر قازاق جوق، ءبىراق ول جايلى جۇرتتىڭ بارلىعى بىردەي جازا بەرمەيدى, ءتىپتى ميلليونداردىڭ ىشىنەن بىرەۋ عانا ىزدەۋشى بولا الادى. ولاي بولسا بەيىمبەت، ساكەن، ءىلياستار، تاعى- تاعى ماڭداي الدى اياۋلىلارىمىزدىڭ قانىن جازىقسىز سۋداي اعىزعان زۇلمات زاماننىڭ جان توزگىسىز جاۋىز كەيپىن ناقتى قۇجاتتاردى سويلەتە وتىرىپ ۇرپاق الدىنا، زيالى قاۋىم الدىنا كولدەنەڭ تارتقان ت. بەيىسقۇلوۆتىڭ تەك قانا جالعىز وسى ەڭبەگىنىڭ ءوزى ۇلتىمىز ءۇشىن باعا جەتپەس، قۇنى جوق دۇنيە دەسەك قاتەلەسپەس ەدىك.

ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن، اۆتورىمىزدىڭ ساكەن، ىلياس، بەيىمبەتتەرگە جابىلعان جاساندى جالالاردى نكۆد قۇجاتتارىنا سۇيەنە وتىرىپ سويلەتىپ كەلەدى دە، «كوردىڭىز بە، سوزدەردى قالاي- قالاي ويناتادى، قۇبىلتادى! ءارقايسىسى ءار ءتۇرلى جاساما جالامەن قارالانعانىمەن ءتۇپتىڭ- تۇبىندە ۇشەۋىنە بەرىلگەن جازا بىردەي بولىپ شىعادى. بەرىلگەنى قانداي جازا؟»

ءارى قاراي وقيىق: «ر س ف س ر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58-بابىنىڭ 2,7,8 جانە 11-تارماقتارى بويىنشا ب. مايليندى قىلمىس جاساعاندىعى ءۇشىن ايىپتى دەپ تاۋىپ، قىلمىستىق كودەكستىڭ 319 جانە 320-باپتارىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، ك س ر و جوعارعى سوتى اسكەري القاسىنىڭ كوشپەلى سەسسياسى ۇكىم شىعاردى. بەيىمبەت جارماعامبەت ۇلى مايليندى ەڭ جوعارى قىلمىستىق جازا - اتۋعا كەستى، ونىڭ جەكە ءوزىنىڭ زاتتارى تاركىلەندى. ۇكىم سوڭعى جانە 1934 -جىلدىڭ 1 - جەلتوقسانىنداعى كەڭەس وداعى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قاۋلىسى نەگىزىندە تەز ورىندالۋعا ءتيىس»، - دەپ، ءتوراعا جانە مۇشەلەرى اربيتا قولدارىن قويىپتى.

...سول 26 - اقپان كۇنى ۇكىم شىعارىلىسىمەن، گورياچەۆ قازاق ق س ر ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى رەدەنسكە قۇپيا قاتىناس قاعاز جولدايدى. وندا «اسا قۇپيا» دەلىنگەن.

«قازاق ق س ر ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگىنىڭ I - رانگالى كوميسسارى ج. رەدەنس جولداسقا.

سىزدىڭ ك س ر و جوعارعى سوتى اسكەري القاسىنىڭ 1938 -جىلعى 26 -اقپاندا بولعان كوشپەلى سەسسياسىنىڭ ەڭ جوعارعى قىلمىستىق جازا - اتۋعا كەسىلگەندەرگە شىعارعان ۇكىم ورىندالۋعا نۇسقاۋ بەرۋىڭىزدى سۇرايمىن» - دەلىنگەن دە اتىلاتىن ادامداردىڭ ءتىزىمى بەرىلگەن. سوڭىنا گورياچەۆ قول قويعان، ءمور باسىلعان. سول جاق جوعارعى بۇرىشتاماسىنا تومەننەن جوعارى قاراتا، قيعاشتاي سويداقتالىپ، «ۇكىم تەز ورىندالسىن» دەپ جازعان قازاقستان ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى ۆولودزكو قول قويىپ 26 -اقپان دەپ كورسەتكەن. بۇل قاتىناس قاعازدىڭ ءنومىرى 00280238. اتىلعاندىعىن بىلدىرەتىن بەلگى تىزىمدەردىڭ ءارقايسىسىنىڭ سول جاق تۇسىنا قويىلعان.

ولار مىنالار: - دەپ 37 ادامنىڭ ءتىزىمى كورسەتىلگەن.

8. جانسۋگۋروۆ يلياس

25. مايلين بەيىمبەت جارماعامبەتوۆيچ

36. شانين جۋمات تۋرگۋمبايەۆيچ

باستان - اياق وسىنداي قۇجات تىلىنە سۇيەنگەن ءبي-اعاڭنىڭ بىردەن-ءبىر ىزدەۋشىسى توقتار بەيىسقۇلوۆ «بىلگىرلەر ءوزىن بىلدىرۋگە قۇمارتپايدى» دەگەندەي سونشا كىتاپتار جازعان ەڭبەكقور قالامگەر بولا تۇرا، كەۋدە قاعىپ، جۇرت كوزىنە ءتۇسۋدى ماقتانىش كورمەيتىن شىنايى ساليحالى قالامگەرىمىزدىڭ ءبىرى.

مىنە وسى ارادا ايتىلۋعا ءتيىستى نەگىزگى ءسوزدىڭ ءبىرى قازىر شاماسى كەلگەندەر تاريح بىلمەيتىن بالەنباي ۋاقىت بۇرىن وتكەن، تۇگەنباي اتاسىنىڭ داڭقىن شىعارۋدى ويلاپ، بارلىق قۋات- كۇشىن سوعان سارقا جۇمساپ اۋرەلەنىپ، جاتقان كەزدە اتالاستىق قانى جاعىنان (جەرلەستىگى جاعىنان دا) ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن بەيىمبەتتەي ارىسىمىزدىڭ تاعدىر جولىنا ونداعان جىل ۋاقىتىن قۇربان ەتىپ ۇرپاق ءۇشىن، بۇگىنگى ۇلت مەرەيى ءۇشىن تەر توككەن توقاڭا زيالى قاۋىم العىس ايتسا ارتىق بولماس.

«كوپتىڭ قامىن ويلاساڭ ءوز قامىڭ سونىڭ ىشىندە» - دەگەن. ونىڭ كوركەم ادەبيەت جانرىنان ورىن الاتىن «قوشتاسپايمىن ماحاببات» حيكايات كىتابى مەن «قازا مەن ازا» رومانى (2000 ج. «ت. تولعاناي» ) ادەبي سىنشى، زەرتتەۋشىلەردەن ءادىل باعاسىن ءالى الا قويماعان دۇنيەلەر. ويتكەنى توقاڭ ءوز ەڭبەكتەرىن الدەكىمدەرگە تىقپالاپ، جىلى لەبىز بىلدىرسە ەكەن، دەۋدەن اۋلاق، تەك ءوز جان دۇنيەسىنىڭ جارالمىس، تابيعي تارازىسىمەن جۇرەدى. اتالمىش حيكاياتىن «جىلاپ وتىرىپ وقىدىم» دەگەن ايەلدىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەنىمدى ايتا كەتكىم كەلەدى. جازىقسىز جاپا شەگىپ، قان توككەن ساڭلاقتارىمىزدىڭ اسىل رۋحىن مەرەيلەندىرە بىلگەن توقا، مەرەي تويىڭىز حالقىڭىزدىكى!