راقىمجان وتاربايەۆ: قىتايدان جەتكەن سالەمدەمە
قىس قامىتىنان موينى جىڭىشكەرىپ شىققان اۋىل سىركىرەپ وتكەن اق جاۋىنعا جاۋىرىن توسىپ «ي-ي، جارىقتىق-اي!..» دەسىپ، كەلەر كۇنگە ءۇمىتىن جالعاپ، مارە-سارە بوپ قالدى.
ورىستەن شالا قۇرساق بوپ قايتقان مالدىڭ ءوزى قيى قوڭىرسىپ جاتقان قوراعا وڭمەڭدەمەي جايىلىپ، جالپاق باسىپ، ءتىپتى اسىعار ەمەس. بۇل كەزدە بازاركۇل قارا سيىرىن كۇرپىلدەتىپ ساۋىپ، ءومىرباي قولىنا تاياق الىپ، جاس بۇزاۋدى جاسقاپ تۇرعان.
- ءاي، شال، نە ەستىگەنىڭ بار؟ الگى تۋىس قۋالاپ شەكارا اسىپ كەتكەن تاقاي ورالىپتى. قورجىن باسى توق. قىزىلدى-جاسىلدى دۇنيەنى تەڭدەپ كەلىپتى، - دەسىن ايەلى جارتى قارىس ەمشەكتى جۇلمالاپ جاتىپ.
شارپىپ تۇرعان قايراتى بار كەلىنشەك جالاقتاعان اش بۇزاۋعا قاراسىن با، ءسۇتتى شەلەككە سار-سار اعىزادى. - الگىندە كورشى قاتىننان ەسىتىدىم. پاقىرعا شىر بىتەيىن دەپتى.
- ءومىرباي وقىس ويانىپ كەتكەندەي كوزى الاقتاپ جۇرەلەي تىزە بۇككەن ايەلىنە، تالتايىپ تۇرا قالعان قارا سيىرعا، تالماي ۇمتىلعان الا بۇزاۋعا قاراعىشتاي بەردى. - ي-ي، قاقساڭشى مىنانى! شاياق كەلگىر، بۇزاۋىنا ءولىپ-ءوشىپ ءسۇتىن ىركىپ تۇرعانىن قاراشى. سوڭعى ءيدىرىمى ازداي. ال ءىش اتاۋكەرەڭدى!
باكەنە بويلى، قىربىق مۇرتى بار قوڭقاق تاناۋ قارا كىسى اياق-قولىنان جان كەتىپ، ءىڭىر قاراڭعىسىنا ءىلىنىپ قالعانداي ەدى.
بازاركۇل ەسىنە الدەنە تۇسكەندەي ورنىنان جۇلقىنا كوتەرىلدى:
- قىتايدان قاشىپ، بيتتەرى تورعايداي بوپ كەلىپ ەدى. شەتتەرىنەن قۇتىرايىن دەپتى.
كوز بايلار كەشكى الاگەۋىم شاق پەن ايەلىنىڭ شانشۋ ءسوزى قاتار جارماسىپ، ءومىربايدىڭ جانارىن جاسقاپ ءبىر مۇنار كولبەڭدەپ تۇرىپ الدى. سىرتقى قاقپانى سارتىلداتىپ ۇيىنە ەكپىندەي كىرگەن بازاركۇلدى دە، جەلىندى دەمبىل-دەمبىل تۇمسىعىمەن تۇيگىشتەپ، ەزۋىنەن اق كوبىك اعىزىپ جاتقان الا بۇزاۋدى دا ەلەڭ قىلمادى. «تاقاي ورالىپتى» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز عانا قۇلاعىنىڭ تۇبىندە ىزىڭ قاعادى.
ءار تاراپقا الىپ قاشقان جۇگەنسىز وي داستارقان باسىنا كەلىپ شىنى-اياق شەتىن تىستەگەندە دە بايىز تاپتىرمادى.
- قۇداي، قىتايدىڭ ارزانقول جىلتىراعىنا جۇرت مەلدەكتەپ تويىپ بولعان.
ادەمى اقسارى جۇزىنە ءاجىم ءۇيىر بولا باستاعان كەلىنشەك جانىنداعى جەز ساماۋرىنمەن قوسا شوقسىز قاينايدى.
- ءوڭىڭ نەگە قاشىپ وتىر؟
- جاي، انشەيىن.
- جاي بولسا، مانا تەلەفون كوتەرىپ استاناداعى قىز بەن كۇيەۋ كەلەمىز دەدى. ەرلان «اتا-اجەمدى ساعىندىم» دەپتى. زەكەتىڭ كەتەيىن سول! تاڭەرتەڭ انا قىسىر ساۋلىقتى ورىسكە جىبەرمەي ۇستاپ قال. جاس سورپا ءىشسىن.
بازاركۇلدىڭ اۋزىن جيا بەرگەنى سول، ەسىك سىقىر ەتىپ اشىلىپ، تاقاي دا بەرمەن اتتادى. قولىنداعى قوماقتى تۇيىنشەگىن تابالدىرىق جانىنا ءدۇرس ەتكىزىپ تاستادى دا، ماقامداپ سوزىپ امان-ساۋلىق الىستى.
- ويباي، مىنانى قارا! ەكى بەتى قىپ-قىزىل بوپ ءتىپتى جاسارىپ كەتىپتى. مايلاپ جىبەرگەننەن ساۋ ما؟
- كانە، جەڭەشە، شايىڭدى ىسىت! مايلاپ تا، قانجىعاما بايلاپ تا جىبەردى، نەسىن سۇرايسىز؟
ءومىرباي ابدىراپ كورشى ءىنىسىن تورگە وزدىرىپ، ءوزى پەش تۇبىنە قاراي ەكى-ءۇش قۇيرىق جىلجىپ وتىردى.
- ءيتى سارى ماي جەمەيدى دەسەڭشى. - بازاركۇل ءوز-وزىنەن قيامپۇرىستانىپ اققۇمانىن قولعا الدى.
- ەل-جۇرت امان با ەكەن؟ - دەدى بۇل الدەن ۋاقىتتا.
- وي، اعا، كارى-جاسى بىردەي دۇعاي-دۇعاي سالەم ايتىپ جاتىر. باياعى توباناياق بوپ جۇرەتىن زامان جوق. نەسىن ايتاسىز، داۋىرلەپ تۇر ەكەن.
ءومىربايدىڭ كوز الدىنا ماناعى مۇنار قايتادان كەپتەلىپ، كولبەڭدەپ تۇرىپ الدى. ايەلى مەن قاينىسىنىڭ قارپىپ ازىلدەسكەنى دە، تارپىپ داۋلاسقانى دا ەمىس-ەمىس قۇلاعىن جاناپ وتەدى.
وڭاشا قالعان كەزدە ايەلىنىڭ:
- ءما، كيىپ كورشى. «دۇشپاننان تۇك تارتساڭ دا پايدا» دەگەن. قىتايدا قالعان قاتىنىڭ بەرىپ جىبەرىپتى، - دەگەنىن اڭعاردى. ءوزى قولىنا جالت-جۇلت ەتكەن ءبىر كوگىلدىر ماتانى ۇستاپ الىپتى.
- ادەمىسىن! - دەپ تامسانادى. - ءسابيدىڭ الاقانىنداي مىنا ءبىر ماگنيتوفوندى دا قوسا سالىپتى. ە، پاقىر، قايتسىن؟!
ماقپالداي جۇمساق يلەنىپ، سىپتىعىر پىشىلگەن قارا تون قۇيىپ قويعانداي ەكەن. ەتەگى دوڭگەلەنىپ توبىق قاعادى. بويىنا جىلۋ جۇگىرىپ سالا بەردى.
- ساعان جاراسپايدى. كارى كىسىگە كيىم قوناتىن با ەدى؟ استانا اقشۇناق اياز دەسەدى. كۇيەۋ بالاڭا كيگىزە سال! اۋزىنىڭ سالىمىن قاراشى. الگى قىزدى ايتامىن. ءيىنى توزىپ ءجۇر ەدى. كويلەك تىكتىرىپ كيسىن. ماگنيتوفوندى كورگەندە ەرلان قالاي قۋانادى دەسەڭشى! قوي، شالىم، جاتا قالايىق. تاڭەرتەڭ مالدى ورىسكە ەرتەرەك قوسايىق، - دەپ بازاركۇل اياق استى كوڭىلدەنىپ، العاشقى قوسىلعان كەزدەگىدەي نايقالىپ ءجۇرىپ كورپە توسەدى. نايقالىپ ءجۇرىپ شىتتاي اق سەيسەپتى جايدى. نايقالىپ ءجۇرىپ تون مەن جالت-جۇلت ەتكەن كوگىلدىر ماتانى بۇكتەپ شكافقا سالدى.
ءتۇن ورتاسى الدەقاشان اۋىپ كەتسە دە ءومىربايدىڭ كىرپىگى جەلىمدەنەر ەمەس. جانىنداعى اقسارى جۇزىنە ءاجىم ءۇيىر بولا باستاعان كەلىنشەك ىرگەگە قاراي اۋناپ ءتۇسىپ، ءبىرقالىپتى تىنىستايدى. جامىلعىنى تاڭعا دەيىن شاپالاپ تەۋىپ، جاعاعا شىعىپ قالعان سارى باۋىر سازانداي ءوز-وزىمەن ارپالىسادى دا جاتادى.
- وسى جەڭگەمنىڭ ەكى ۇزدىك قاسيەتى بار. ۇيقىسى تاستان قاتتى، سوسىن ءسوزى زاردەن اششى، - دەپ ماناعى تاقاۋدىڭ قالجىڭدايتىنى عوي.
كىرپىگى قايدان جەلىمدەنسىن، ۇلى دەنەسى توسەكتە جاتقانمەن، بار ويى قىتاي بەتتى كەزىپ كەتسە؟ كوڭىلى تۇسكىر كوك دونەنگە ءبىر مىنبەسىن دە. ءبىر توبەنىڭ توزاڭىن شۇيكەدەي سوزىپ ءبىر توبەگە قوسىپ...
اق قاشىپ، قىزىل انداعايلاپ قۋعان الاساپىراندا اكە-شەشەسى ۇركىنشىلىككە ۇشىراپ شەكارا اسىپتى. قۇلجا ماڭىنا تابان تىرەپ، قوڭتورعاي كۇي كەشتى. ءوزى جالعىز ۇل بوپ بۇلعاقتاپ ءوستى. اينالادا قارا قىتايدىڭ قاراسى جوق-تىن. كەيىن عوي وڭشەڭ بويداق قىز-جىگىتتى ىشكى ولكەدەن اكەلىپ توگىپ، ءبىر كۇندە قاپتاتىپ جىبەرگەنى.
جەرسىنبەدى مە، العاشقى كەزدە كەشقۇرىم جاققان وتتىڭ جانىنا جينالىپ، كەلگەن جاعىنا قاراپ داۋىس سوزىپ جىلايتىن-دى. وڭكەي قازاق اتاسى بولەك الگىلەردىڭ جالىنعا تىشقان قاقتاپ جەگەنىن قىزىقتاپ، كەلەكە قىلىسۋشى ەدى-اۋ. جەتىم بالاداي جاۋتاڭداپ جۇرگەندەردىڭ زامانا قۇبىلىپ، اتىس-شابىس كىرگەندە قولىنا قارۋ ۇستاپ، ءبىر دەمدە اسكەرگە اينالىپ شىعا كەلەرىن كىم بىلگەن؟
اكەسى ايتتىرعان قىزدى العان. توسەك قىزۋى باسىلماي جاتىپ ءتورت ايماقتى دۇرلىكتىرىپ بۇلىكتى باستاعان وسپان كوكەسى عوي. تار بۇعاۋعا باسى سىيماي، الدىمەن بايىرعى ۇكىمەتپەن ۇستاسىپ، كەيىن گوميندانعا قارسى شاپقان.
- اتا كۇلدىگىم، ەلىم دەيتىن ەر تۇگەلدەي اتقا قونسىن! ەز بولسا قىتايدىڭ قىزىل وكشەسىندە جانشىلىپ جاتسىن! - دەپ ۇران تاستاعان.
شەشەسىنىڭ مۇنان تىرىدەي ايىرىلعىسى جوق. قىرىق سىلتاۋدىڭ باسىن قۇراعانىمەن ءدىنى قاتتى اكەسىنە قايدان شىداس بەرسىن؟!
- بار، قاتارعا قوسىل! - دەگەن اقسەلەۋ شال شاقىرايىپ. - جانىڭ - امانات، دەمىڭ - ءناسىپ. ەردىڭ سوڭى - وسپان. ەلدىڭ ويى - بوستان. وسى ەكەۋىنەن اسقان اۋليە ەمەسپىز. بار!
- جار باسىندا ويناعان جالعىزدى جاۋعا اتتاندىرعانىڭ قاي ساسقانىڭ؟! ءوزى ۇرەيقۋىق، قورقاقتاۋ. بۇرگەدەي بوپ ءجۇرىپ شەرىكتەردىڭ نايزاسىنىڭ ۇشىنا ءىلىنىپ كەتسىن دەيسىڭ بە؟ قىتاي قۋعاندا قاشام دەپ اتتان قۇلاپ مەرتىگىپ ءولسىن دەيسىڭ بە؟ جەرىگىن باسا الماي كەلىن وتىر. وسپان قايناعا اسارىن اساپ، جاسارىن جاساعان. ەشكىنىڭ داۋىن بوتالى ىنگەنگە بەرىپ ساتىپ الىپ، سوقتىقپاسا جۇرە المايدى... - دەپ مومىندىقتان باس المايتىن شەشەسى ءبايىت ايتا باستاعان.
- ءتايت! - دەپ اكەسى جەكىرىپ تىيىپ تاستادى.
سودان تاۋعا بەكىنىپ، تاس باسقان. قىبىرلاعان جاۋعا قارسى قارۋ كەزەنىپ، نەبىر ويراننىڭ ورتاسىندا جۇرگەن.
- اتاڭ كورى، باياعىدا شەرىك كولىككە بۇت ارتسا، ءبىر قازاق ەردىڭ ارتىنا مىنگەسىپ، الگىنى تاستاي عىپ قۇشاقتاپ الاتىن. ءوزى وتىرسا جەلىسكە شىداماي، بوستاقىم نەمە جەرگە توپ-توپ قۇلايدى. قازى جەپ، قارتا شايناعان اردا قازاققا قايدان تەڭ كەلسىن؟! وڭكەي ءشوپ-شوڭگە، - دەپ مۇرىنداپ سويلەر ەدى قايران ەر. - ايىزدى قاندىرىپ، اقىرىپ شابىڭدار! جاۋدىڭ جانى شىقسىن!
سابەتپەن كەرمال كەپ، قىتايعا كەرگىپ باققان بۇلا وسپان دا اقمىلتىق اجالدان قاشىپ قۇتىلمادى. قاپىسىن تاۋىپ تىندى. الەكەدەي جالانعان گومينداڭ قويسىن با، باسشىسىز قالعان بۇلاردى دا ويبايلاتىپ قۋىپ ۇستاپ، قۇلجانىڭ تۇرمەسىنە قويداي توعىتتى. جالىنعا تىشقان قاقتاپ جەگەندەردىڭ تفۋ دەسە تۇكىرىگى جەرگە تۇسەر ەمەس. جىبىرلاعان جاندىك قۇرلى كورمەدى عوي سوندا. تاتار ءدامى تاۋسىلماپتى. توزاقتىڭ وتىنان مەشەل بوپ ءتورت اياقتاپ ەڭبەكتەپ شىقتى.
اراعا جىل سالىپ كەنجە ۇلى دۇنيە ەسىگىن اشقان...
وسىلاي اركىم ءوز قۇلاعىنان ءوزى ۇركىپ ءارى-ءسارى كۇي كەشىپ جۇرگەندە سابەتتىڭ مەيىرى ءتۇسىپ، شەكارا اشىلدى، «تۋعان توپىراعىن اڭساعاندارعا رۇقسات» دەگەن الاقىزبا حابار دۇڭك ەتە ءتۇسسىن. ەرسىلى-قارسىلى شابىس باستالدى. اۋىزدان-اۋىزعا جۇققان اڭگىمە ءسات سايىن قۇبىلادى:
- ءسۇيىنشى! شەكارا ءبىر جىل اشىق تۇرادى دەيدى.
- جو-جوق، بار-جوعى ءبىر اي كورىنەدى.
- سابەت جاعى ايەل-ەركەگىن بولەك-بولەك جاۋاپتاپ قابىلدايدى ەكەن.
- قىتاي ىشقىرلارىنداعى بيتكە دەيىن ساناپ الىپ قالامىز دەپتى.
ايتەۋىر ەل دۇرلىگۋلى.
بۇل ءابجىل قيمىلداپ، اسەماي مەن قوس ۇلىن التايدى جايلاعان قايىن جۇرتىنا اتتاندىردى. ولار دا جۇگىن تەڭدەپ، وكشە كوتەرىپ وتىر دەپ ەسىتىگەن. ءوزى بوزتوبەنىڭ ەتەگىندە قالعان اكە-شەشە زيراتىنا ءتاۋ ەتىپ، بىردەن شەكارا قاقپاسىنا تارتپاق. قايىن جۇرتى مەن اسەماي كەلگەنشە ۇلى كوشتەن كەزەك الىپ، ەلگە ءوتۋدىڭ ءجون-جورالعىسىن بىلمەكشى.
بولاشاقتا قاي وڭىرگە قونىستاناتىنىڭ سول ارادا ايتىلادى ەكەن، اعايىن-تۋىس تىزىمگە تۇتاس ىلىنبەسە تۇرىمتاي تۇسىنا شاشىراتىپ جىبەرەدى-مىس دەگەن قاڭقۋ قۇلاقتى تەسىپ بارادى.
ءومىرباي كەربەستىنىڭ قۇلاق ءتۇبىن تەرلەتىپ جەتكەندە ءۇش كۇن قاتارىنان اشىق تۇرعان قاقپا جابىلىپ، قوس القا سالىنعالى جاتقان ءسات ەدى. ءبىرىنىڭ ەتەگىن ءبىرى باسىپ جانتالاسقان ەلدى بۇزىپ-جارىپ ىلگەرى ۇمتىلدى.
- قايىن جۇرتىڭ كەشە وتكەن، كوردىك.
- نايمانداردىڭ جىگى جازىلماي كەتتى.
- الباندارعا كەزەك بۇگىن ءتيدى، - دەگەن الدەكىمدەر الاق-جۇلاق ەتىپ.
مۇنى ەستىگەندە كوڭىلىنە توقتىق كىردى. ەر-توقىمىن الىپ، كەربەستىنىڭ كۇلتە جالىن سيپاپ قوشتاستى. اڭسارى بولعان اتا كۇلدىككە قازتابان باستى...
ءومىرباي اش بورىدەي تالاعان ويعا شىداماي ورنىنان تۇرىپ كەتكەن. تەمەكىسىن تۇتاتتى. جانىنداعى اقسارى جۇزىنە ءاجىم ءۇيىر بولا باستاعان كەلىنشەك ءتاتتى ۇيقىنىڭ قۇشاعىندا ءبىرقالىپتى تىنىستايدى. وزەگىن ورتەگەن اشى ءتۇتىندى تالعاجاۋ ەتىپ دەم باستى. سول مەڭ-زەڭ قالپى كۇل سالعىشتى الام دەگەندە قولىنا ءسابيدىڭ الاقانىنداي ماناعى ماگنيتوفون ىلىنە كەتكەنى.
جاتا قاپ قايتادان كورپەسىن بۇركەنگەن. الدەن ۋاقىتتا اق ءتيىننىڭ كوزىندەي تۇيمەلەرىنە قول جۇگىرتىپ ەدى، و، قۇدىرەت، باياعى ساعىم جىلداردىڭ اراسىندا اداسىپ قالعان اسەمايى سويلەپ الا جونەلسىن. داۋسى العاش كەلىن بوپ تۇسكەندە سىبىزعىداي سىزىلىپ تۇراتىن.
شىمىلدىقتان يمەنە شىعىپ، كەلىستى قاراتورى وڭىنە قولاڭ شاشى جاراسىپ اتا-ەنەسىنە شاي قۇياتىن. ءجۇزىن تومەن سالىپ، بەت شۇڭقىرى ويىلىپ جىميعانىنىڭ ءوزى اينالاسىن نۇرعا بولەر ەدى. سول داۋىس قاتاڭ تارتىپ، قارلىعايىن دەپتى.
«الدىڭىزعا ءيىلىپ سالەم ەتتىم، ومەكە! بۇل ءوزىڭىزدىڭ قۇداي قوسقان قوساعىڭىز اسەماي عوي، - دەگەندە تۇلا بويى مىڭ ينە سۇققانداي شىمىرلاپ قويا بەرسىن. اۋا جەتپەي، اتقاقتاپ جۇرەگى اۋزىنا تىعىلدى. زىر اينالعان ماگنيتوفون توقتار ەمەس. - ءبىزدى ۇمىتقان جوقسىز با؟ تىم قۇرىسا ءسوزىم جەتسىن دەپ بالالارعا ايتىپ، «سالەم حات» جولداپ وتىرمىن. قايتەيىن، پەشەنەدەگى جازۋ سولاي شىعار.
ءبىز التايدان سابىلىپ جەتكەندە قاقپانى قايتا اشپاستاي عىپ جاۋىپتى. ءسىز كەيىنگە مويىن بۇرماي، كوپپەن بىرگە ءوتىپ كەتىپسىز. سەزىپ ەم، كەلگەنشە سول قاباعىم قويماي تارتىپ ەدى...»
ءوز-وزىنەن جوعالىپ بوز مۇناردىڭ ىشىنە ءسىڭىپ بارا جاتىر ەكەن دەيدى. كوز الدىندا عايىپتان ءبىر نازىك ساۋلە ويانىپ، سول شەكارا باسىنداعى ءدۇبىر قۇلاعىندا قايتادان ءتىرىلدى.
كەشە قالىڭ كوشپەن بىرگە ءوتتى دەگەن قايىن جۇرتى مەن كەلىنشەگىن، موينى قىلقيعان قوس قارعاسىن تابا الماي، تابانىنان تاۋسىلعان شاقتا:
- ءومىرباي جانى ۇياسىندا بولسا تەز جەتسىن، - دەپتى قىتاي بەتتەگى شەكارا باستىعى.
سۋىت حاباردى ەستىگەن كورشى-كولەم، اعايىننىڭ جاق ءجۇنى ءۇرپيىسىپ كەتتى.
- ءبىلىپ ەم ارامىزدان وسىلاي ءبىر شي شىعارىن.
- نەنى ايتىپ وتىرسىڭ؟ وتباسىن تۇگەندەپ بەرگەلى جاتقان شىعار.
- اسەماي مەن تىشقانداي ەكى بالاعا بولا قاقپانى كەرى اشادى دەپ پە ەڭ؟
- اتتاپ باسپا! «وسپان باتىردىڭ قاسىندا ءجۇرىپ ۇكىمەتكە قارۋ كەزەنگەن جان سابەتكە وتپەسىن!» دەگەن جارلىق شىعىپتى.
- «اڭداۋسىزدا وتكەنى بولسا الداپ شاقىرىپ الىپ، قۇلجانىڭ تۇرمەسىنە كوزىن جىلتىراتىپ قاماڭدار، بالەم!» دەپتى.
- ونى ايتاسىڭ، «قول-اياعىنا بىردەي كىسەن سالىپ، ءتىلىن كومەكەيدەن شورت كەسىپ الىڭدار!» دەپتى.
- موينىڭا الما! بالا - بەلدە، قاتىن - جولدا.
- تۋعان جەرگە تۇياق ىلىكتىردىك پە دەگەندە الدىمىزدان ىلعي ماس شىقتى.
- اقشا مەن ءجۇنجۇن تاپ دەپ تەپسىنگەن تۇزاق ۇزگەن الاياق قاپتاپ ءجۇر... ويباي، قايدا كەلگەنبىز؟! - دەسىپ قاتىن-قالاش باجىلداستى.
ءسويتىپ، از اقىلىنان اجىراپ تۇرعاندا سىمداي تارتىلعان ءبىر ورىس وفيتسەرى مۇنى الدىنا سالىپ ايداي جونەلگەن...
«...كەشىكپەي سابەتتىڭ ءبىر سۇلۋىنا بۇعالىقتى سالىپتى دەپ ەسىتىدىك. قوينى قۇتتى بولسا جارادى. ءبىز پاقىر سول وتكەن داۋرەننىڭ ەستەلىگىن ەمىپ قارتايدىق قوي. ءسىز توسەك جاڭارتقان كەز شىعار، تاڭ الدى ءتۇس كوردىم. تۇسىمدە، اللا-اۋ، اپپاق بوپ شىرايلانىپ كەتىپسىز. قاسىڭىزعا قالىڭدىعىڭىزدى الىپ، بىزدەن اۋلاقتاۋ كەتىپ، «قاراجورعا» ءبيىن بيلەپ جاتىر ەكەنسىز. وكسىپ وياندىم... ءبىرىن ايتىپ بىرىنە كەتەم-اۋ، ءبىر تون بەرىپ جىبەردىم. قايبىر دەنساۋلىق قالدى دەيسىز، ۇستىڭىزگە كيىپ جۇرگەيسىز، ومەكە...»
جانىن شاباقتاعان لەبىزدى توقتاتقىسى كەپ ەدى، ساۋساعى سەلكىل قاعىپ، ماگنيتوفوننىڭ اق ءتيىننىڭ كوزىندەي تۇيمەسىن تاۋىپ باسا الماي قويدى.
ەستىگەن عوي. ەت باۋىرىن ەزىپ ءجۇرىپ اقىرى ءبىر قىزىمەن بايدان شىققان وسى بازاركۇلدىڭ قولىنا كىرگەن. وزىنەن ءبىر مۇشەل كىشى. قايتىپ ەتەگى قاناماي قويدى. كەلىنشەگى اۋىلدىڭ دۇكەنىن ۇستاپ، ءوزى پوشتا تاسىپ ەل ورتاسىنا جانتايدى عوي...
«...كوكەيدەگى كۇيىك-شەر ايتپاسىما قويار ەمەس، ومەكە. كەلە «كۇيەۋىمنىڭ سوڭىنان ءبىزدى دە بوساتىڭىز» دەپ ارىزداندىم. نەكە سۋىن ىشتىك، قاتتاۋلى كۋا قاعاز قايدان بولسىن؟ شەكارا باستىعى يماندى جىگىت ەكەن، «ەگەر كۇيەۋىڭىز «ءيا، قىزداي قوسىلعان قوساعىم، راستايمىن» دەسە...»
ءۇستى-باسى بەزگەك تيگەندەي قالشىلداپ تەمەكىسىن قايتا تۇتاتتى. كوك ءتۇتىن بۇرق ەتىپ، كوز الدىن ءبىر مۇنار تۇمشالاپ تۇرىپ الدى.
ءيا، سىمداي تارتىلعان ورىس وفيتسەرى الدىنا سالىپ ايداپ اكەلگەن. جاۋاپتاسۋ قىسقا بولدى.
- ايەلىڭىزدىڭ بارى راس پا؟ - دەدى دومالانعان قىتاي.
- جوق. قايداعى ايەل؟ وسپان باتىردى دا عۇمىرى كورگەن ەمەسپىن، - دەدى بۇل.
- بالالارىڭىز شە؟
- ەشكىمدى بىلمەيمىن. ۇكىمەتكە قارسى سوعىسقانىم جوق، - دەدى تاعى دا قۇتى قاشىپ.
- جالعىز باستىسىز با؟
- ءيا...
«...ومەكە-اۋ، «ءيا، سوڭىمدا اسەماي مەن قوس ۇلىم قالدى، جىبەرە كورىڭىز» دەسەڭىز، ءبىزدى شەكارادان انە-مىنە وتكىزگەلى تۇرعان. كورشى بولمەدە وتىرىپ بارلىق جاۋاپتاسۋدى ەسىتىدىك. بىزدەن تانىپ شىعىپ، قۇرباندىققا قيىپ كەتكەنىڭىز قالاي؟! جۇرەگىڭىز جۇمساق ەدى عوي...»
ءومىرباي ەڭكىلدەپ جىلاپ توسەككە قۇلادى. قۇلاپ جاتىپ كورپەنى بۇركەندى. ىستىق جاس تارام-تارام بوپ ەكى بەتىن كۇيدىردى. ءسابيدىڭ الاقانىنداي ماگنيتوفونداعى داۋىس بىرەر جوتكىرىنگەن، كوز الدىنا اسەماي كولبەڭدەپ كەلە قالسىن. كەلگەندە دە، ىلكى بوساعا اتتاعانداعىداي كەلىستى قاراتورى وڭىنە قولاڭ شاشى جاراسىپ، بەتىنىڭ ءسۇت شۇقىرى ويىلىپ كەسە-كولدەنەڭ تۇرا قالدى. قاتاڭ تارتقان قارلىعىڭقى داۋسى جۇمسارىپ سىبىزعىداي سىزىلادى.
«...سودان ءبىزدى شەكاراعا ءتيىپ تۇرعان اۋىلعا قونىستاندىردى. قىستا مال باقتىق، جازدا ءشوپ شاپتىق. ايازعا ءۇسىپ، اپتاپقا ءپىسىپ ءجۇرىپ قوس ۇلىڭىزدى قاتارعا قوستىم، ومەكە. قاناتتىعا قاقتىرىپ، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرعان جوقپىن. ەرتەرەكتە كولسايدان بەل وراقپەن ءشوپ شاۋىپ جۇرگەنىمدە ەكى تەنتەك قىر باسىنا شىعىپ، ارعى بەتكە تەلمىرەتىن دە تۇراتىن.
سابەت جاقتان قىبىرلاعان قارا كورسە، «اكەم كەلە جاتقان شىعار!» دەپ ۇشىپ كەتە جازدايتىن. مەن دە سولارعا سەنىپ، ومەكەڭ بولسا، بالكىم، ەسىنە تۇسەرمىز دەپ ءان باستايتىنمىن. قىز-جىگىت بوپ اي استىندا اقسۇيەك ويناپ، التىباقان تەۋىپ جۇرگەندە «بالاپان قازدى» اۋەلەتىپ شىرقاۋشى ەك قوي. ەسىڭىزدە مە؟
بۇل ولكە - ءبىزدىڭ اۋىل جايلاعان جەر،
جەلىگە اساۋ قۇلىن بايلاعان جەر-اي!
كوزىمە وت-جالىنداي كورىنەسىڭ،
قۇربىمەن التىباقان ويناعان جەر-اي!
ە- ەي، احاۋ، ساباز،
ۇشىردىم ۇياسىنان بالاپان قاز-اي!
قوس جەتىمەكپەن قوسىلىپ شىرقىراعان سول داۋسىم قۇلاعىڭىزعا جەتپەدى مە، ومەكە؟..»
ۇستىندەگى تۇمشالاپ جاتقان كورپەنى لاقتىرىپ تاستاپ، داۋسى الەم-تاپىرىق بوپ باقىرىپ جىبەردى:
- تىرىدەي كومدىڭ عوي، اسەماي! بالاپاندارىم مەنىڭ!.. كەش سورلى اكەڭدى! كەش!
جانىنداعى ادەمى اقسارى جۇزىنە ءاجىم ءۇيىر بولا باستاعان كەلىنشەك ۇيقىسىراپ ىرگەگە قاراي اۋناپ ءتۇستى.
- شاياق كەلگىر!.. اتاۋكەرەڭدى ىشكىر! وڭمەڭدەۋىن!..
قاراكولەڭكە شەگىنە-شەگىنە ءۇيدىڭ ءتورت بۇرىشىنا تىعىلىپ، تاڭ ەتەگى ءتۇرىلىپ قالىپتى.
«الاش ايناسى»
