كيىك نەدەن قىرىلدى؟
استانادا ءبىلىم جانە عىلىم، ەنەرگەتيكا، اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىكتەرىنىڭ جانە پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ قاتىسۋىمەن جۇمىس توبىنىڭ وتىرىسى ءوتتى. كۇن تارتىبىنە «بيىلعى كوكتەمدە اقبوكەندەردىڭ جاپپاي قىرىلۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟ » دەگەن ماسەلە قويىلعان. ءبىراق شىنىندا ماسەلە ودان كوپ بولىپ شىقتى.
جيىندا قاسيەتتى جانۋارلاردىڭ قىرىلۋىن زەرتتەۋمەن اينالىسقان جۇمىس توبىنىڭ ەسەبى تىڭدالعان. ونىڭ ماماندارى «بەتپاقدالا تۇقىمىنا جاتاتىن كيىكتەردىڭ جاپپاي قىرىلۋىنا پاستەرەللەز قوزدىرۋشىسى سەبەپ بولدى» دەگەن جالپى قورىتىندىعا كەلىپتى. الايدا وسى ىندەتتىڭ دامۋىنا جانە ءۇش وبلىستىڭ اۋماعىن كەڭ جايلاۋىنا نە ىقپال ەتكەنى انىقتالماعان.
- اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى جانۋارلاردىڭ قىرىلۋ سەبەپتەرى تۋرالى نەگىزدەلگەن مالىمەتتەردىڭ جانە اقبوكەندەردىڭ دەرتىنىڭ الدىن الۋعا باعىتتالعان شارالار تۋرالى عىلىمي ۇسىنىمداردىڭ جوقتىعىنا الدەنەشە رەت الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى. وسىعان بايلانىستى كيىكتەردىڭ جاپپاي قىرىلۋىنىڭ قايتالانۋ قاۋپى ساقتالىپ وتىر! - دەگەن رەسمي ۇستانىمىن تاراتتى جۋرناليستەرگە اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى.
جالپى، بيىلعى 2 - ماۋسىمداعى جاعداي بويىنشا كيىكتەردىڭ 132 مىڭ 329 ولەكسەسى كومىلگەن كورىنەدى. ونىڭ ىشىندە قوستاناي وبلىسىندا - 113 مىڭ 309, اقتوبە وبلىسىندا - 9 مىڭ 634, ال اقمولا وبلىسىندا 9 مىڭ 386 كيىك ولەكسەسى جويىلدى. راس، كەيىن بۇل كورسەتكىش ءوسىپ، 140 مىڭنان اسىپ جىعىلدى.
دەگەنمەن، عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندا قىرىلعان كيىكتەر سانى ميلليونعا جۋىقتادى. بۇل - سوڭعى وتىز بەس جىلداعى ستاتيستيكا.
وتكەن عاسىردا، 1957-58 -جىلدارى كيىكتەردىڭ سانى 2 ميلليوننان دا اسقان ەكەن. الايدا كەيىن ادامدار كوبىسىنىڭ تۇبىنە جەتىپ، اقىرى قازاقستان ۇكىمەتى 2005 -جىلعى 25 -ناۋرىزدان باستاپ اقبوكەندەردى اۋلاۋعا تىيىم سالىپ تاستادى.
ا ش م- نىڭ نۇسقاۋىنشا، اقبوكەندەردىڭ قىرىلۋىنىڭ الدىن الۋعا قاتىستى عىلىمي شارالاردى ب ع م ۇسىنۋعا ءتيىس.
وسى اپاتقا دەيىن 2012-2014 -جىلدارى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى «قازاقستان اۋماعىندا مەكەندەيتىن كيىكتەر تارالىمىندا جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ تارالۋىنىڭ ەپيزووتيالىق مونيتورينگى جانە الدىن الۋ ادىستەرىن ازىرلەۋ» دەگەن باعدارلامانى ىسكە اسىرىپ، وعان 332 ميلليون ەل قارجىسىن شىعىنداعان. وسى قارجىنى يگەرگەن ب ع م- نىڭ «بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك پروبلەمالارى عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتى» كيىكتەردىڭ تەك جۇقپالى اۋرۋلارىن انىقتاپ قويماي، الدىن الۋعا دا ءتيىستى بولعان.
- 80-جىلدارى 180, 250, 500 مىڭ اقبوكەن قىرىلىپ قالعاندا دا كەڭەس وكىمەتى تەرەڭ عىلىمي- زەرتتەۋ جۇرگىزبەگەن، - دەپ ءتۇسىندىردى بۇعان دەيىن ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسلان ءسارىنجىپوۆ. - سوندىقتان ءبىز 2011 -جىلى عىلىمي جوبانى باستاپ، ءۇش جىل بويى ىسكە اسىردىق. ناتيجەسىندە، كيىكتەردىڭ سول ۋاقىتتاعى قىرىلۋ سەبەپتەرى انىقتالىپ، 6 ءارتۇرلى ۆاكتسينا شىعارىلدى. ەندى كلينيكالىق تەستىلەۋلەر وتكىزۋ كەرەك. وعان 1-2 -جىل كەتەدى. وعان قوسىمشا قارجى قاجەت. وسىعان وراي ءبىز اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىمەن بىرىگىپ، اتالعان جوبانى الداعى جىدارى باستايمىز دەگەن جوسپارىمىز بار.
راسىندا، ءوز تۇسىندا حالىقتىڭ قوبالجۋىنان سەسكەنگەن كەڭەس وكىمەتى كيىك قىرعىندارىن كوپ جاريالاماي، تەز- تەز كومىپ، ءتىپتى سەبەپتەرىن انىقتاۋعا دا تىرىسپاعان. عالىمداردىڭ مالىمەتىنشە، اقبوكەندەر قازاقستاندا دۇركىن- دۇركىن قىرىلىپ تۇرعان. سولاردىڭ تەك ىرىلەرىنە عانا توقتالساق، 1988 -جىلى تورعاي وڭىرىندە 500 مىڭداي كيىك جاپپاي جايراپ قالدى.
سوندا كەڭەس وداعىنىڭ وكىمەتى ولاردى «توپالاڭنان قىرىلدى» دەپ جالعان دياگنوز قويدى. وعان حالىق سەنبەدى. تورعاي وڭىرىنەن ك س ر و حالىق دەپۋتاتتىعىنا سايلانعان اسىل اعامىز ەركەعالي راحماديەۆ تە «مەن دە كيىكتەردىڭ توپالاڭنان قىرىلعانىنا سەنبەيمىن!» دەپ اشىق ايتىپ، امانگەلدى، جانگەلدين اۋداندارىنداعى كيىكتەر قىرعىنىنا مۇقيات تەكسەرۋ جۇرگىزۋ تۋرالى تالاپ قويدى. تەك ول زاماندا تىڭدار قۇلاق تابىلمادى.
ودان بۇرىن 1981 -جىلى سول تورعاي وڭىرىندە - 180 مىڭ باس، 1984 - جىلى باتىس قازاقستان وبلىسىندا - 250 مىڭ باس، 2010 -جىلى وسى وبلىستىڭ ءبىر عانا جانىبەك اۋدانىندا - 12 مىڭعا جۋىق، 2011 -جىلى وسى وڭىردە 400 كيىك قىرىلعان.
سايىن دالامىزدىڭ سۇلۋ كەربەزى - اقبوكەننىڭ ءبىرلى- جارىمى ەمەس، ءجۇز قىرىق مىڭىنىڭ قىرىلىپ قالۋى حالىقتى كۇيزەلتتى. ويتكەنى قازاق كيىكتى «كيەلى جانۋار» سانايدى.
ولاردىڭ مۇيىزىنەن پانتوكرين ءدارىسى الىنادى. تۇياعىن كۇيدىرىپ، ودان الىنعان كۇلدى دەنەدەگى تەمىرەتكىگە جاعادى، سۋسامىر اۋرۋىنا شالدىققاندى ەمدەۋگە پايدالانادى.
ءبىر ايتا كەتەر جايت، كەزىندە كيىكتەر پلانەتانى كەڭ جايلاپتى. عالىمدار بۇل جانۋاردىڭ قازبا قالدىقتارىن پلەيستوتسەن قاباتىنان، باتىس انگليادان باستاپ، ا ق ش- تاعى شىعىس الياسكاعا دەيىنگى ارالىقتان تاپتى. الايدا بۇگىندە اقبوكەندەر قازاقستان مەن موڭعوليادا عانا ساقتالعان.
ميلليونداعان جىلداردان بەرى ۇلى دالانىڭ كيەسى بولىپ كەلە جاتقان كيىكتى قازاق وتە جاقسى كورەدى. الەمدە قىزدارىنا «قۇرالاي» دەپ ات قوياتىن - قازاق قانا. حالقىمىز ىڭعايلى، ادەمى زاتتاردى «كيىكتىڭ اسىعىنداي ەكەن» دەپ باعامدايدى، سۇلۋ ءارى كەرىم نازىك بولمىس يەسىن «كيىكتىڭ قۇرالايىنداي كوركەم ەكەن» دەپ سۋرەتتەيدى. ال جۇرتشىلىقپەن ارالاسپاي، ساياق ءومىر سۇرەتىن جانداردى «كىسى كيىك» دەپ اتايدى.
قالاي بولعاندا، مەملەكەت اقبوكەندەرگە كەلگەن ناۋبەتكە توسقاۋىل قويۋ باعىتىنداعى جۇمىستاردى جالعاستىرماق. ويتكەنى بۇعان ەل باسشىلىعى نازار اۋدارىپ وتىر.
ەلدوس سەنباي
«ايقىن»
