جەتى اتاسىن بىلگەن ەر

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - جاھاندانۋ زامانىندا جاستارى تۇگەل ۇلكەندەرى جەتى اتاسىن بىلە بەرمەيتىن جاعدايلاردى ءجيى كەزدەستىرىپ جۇرگەندىكتەن، ۇلدارىمىز اتا- تەگىنىڭ كىم ەكەنىن بىلە ءجۇرۋى ءۇشىن كىشى ءجۇز رۋلارى تاريحىنا قاتىستى ماتەريالداردى بەرۋدى ءجون سانادىق.

قازاق وتباسىندا بالاعا تۋىستارىن، ناعاشىلارىن، اتا- باباسىن، جەتى اتاسىن ولاردىڭ ءومىرىن، رۋىن ايتىپ وتىرادى. ءوز رۋىنىڭ ۇلكەن باباسى تۋرالى ايتادى. بۇل بالانى وسكەندە ءوز تۋىستارىن جاقسى بىلۋگە، سىيلاۋعا ۇيرەتەدى. قازاقتىڭ بالاسىنا جەتى اتاسىن ۇيرەتۋدەگى ماقساتى - تۋىسقانىنا ۇيلەنىپ قويماسىن دەگەنى. سوندىقتان ءاربىر قازاق جەتى اتاسىنىڭ ەسىمدەرىن بىلۋگە مىندەتتى بولعان.

اتا- انا بالاسىنا كىممەن (قاي رۋمەن) قىز الىسۋعا نەمەسە تۇرمىسقا شىعۋعا بولاتىنىن ۇيرەتەدى. بۇل تاربيەنىڭ قازاق وتباسىندا ءمانى زور.

قازاق تىلىندە «حالىق» دەگەن ءسوزدىڭ وزىندىك ءمان- ماعىناسى قالىپتاسقان. بەلگىلى ءبىر ەلدەگى، مەملەكەتتەگى، مەكەندەگى ادامدار جيىنتىعىن حالىق دەپ اتايتىن ءۇردىس بار. ال «قازاق حالقى» ءسوزىنىڭ ءمان- ماعىناسى - جۇزدىك جانە جۇزدەن تىس ەتنوقۇرىلىم اياسىنداعى «مەن قازاقپىن» دەيتىن بارشا ادامداردىڭ جيىنتىعىن بىلدىرەدى.

اراب تىلىندە «ءجۇز» ءبىرتۇتاس نارسەنىڭ بولىگى، سالاسى دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. « ءجۇز» ەتنونيمى تۇرىك تىلىندە كەڭ جانە تار ماندە قولدانىلا بەرەدى. ادامنىڭ بەتى، كەلبەتى دەگەن سوزگە قاتىستى «كەلبەتى كەلگەن ادامنان كەڭەس سۇرا» دەگەن قاناتتى ءسوز بار، ياعني بەت ءجۇزى كەلىستى ادامنىڭ جامان بولمايتىنىن مەڭزەسە، زاتتاردىڭ بولىكتەرىن بىلدىرەتىن سوزدەر: قىلىشتىڭ، پىشاقتىڭ، قانجاردىڭ جۇزدەرى سياقتى سوزدەر تۇرمىستا ءجيى كەزدەسەدى. وسى سياقتى مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. ولاي بولسا، «ءجۇز» ءبىر نارسەنىڭ بولىگى. كەڭ ماندە «ءجۇز» اتاۋى گەوگرافيالىق ۇعىم. تۇرىكتەر كەڭ- بايتاق جەرلەرىن تابيعي- گەوگرافيالىق ەرەكشەلىگىنە قاراي ۇشكە ءبولىپ، ەجەلدەن قونىستانعان. ونىڭ ءار بولىگىن «ءجۇز» دەپ اتاعان. تابيعاتتىڭ زاڭدىلىعىنا سايكەس، ولاردى شىعىستان باتىسقا قاراي ساناعان: ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز جانە كىشى ءجۇز.

قازاق حاندىعىن قۇرۋ بارىسىندا ۇلتتىق- مەملەكەتتىك نەگىزدى بەكەمدەۋ ءۇشىن رۋ- تايپالىق قۇرىلىم جاڭاشا جۇيەلەندى جانە وسى ۇردىسپەن قاتار «نوقتا اعاسى»، «اعا بالاسى»، «قارا شاڭىراق يەسى» ينستيتۋتى دا ەل ىشىندەگى الەۋمەتتىك قاتىناستاردى رەتتەۋ ءۇشىن بەلگىلەندى. بۇلاي تانىلعان اۋلەت- اتالار مەن رۋ- تايپالار تەك قانا قازاق ەتنو قۇرىلىمدارىنا عانا ءتان.

قازاقتىڭ ەتنوقۇرىلىمدىق جۇيەسىندەنوقتا اعالارى: ۇلى جۇزدە - جالايىر، ورتا جۇزدە - تاراقتى، كىشى جۇزدە - تابىن، اعا بالالارى: ۇلى جۇزدە - وشاقتى، ورتا جۇزدە - ارعىن، كىشى جۇزدە - ءالىم تايپالارى، قارا شاڭىراق يەلەرى: ۇلى جۇزدە - البان، ورتا جۇزدە - قىپشاق، كىشى جۇزدە - شومەكەي ەكەنى بارشاعا ءمالىم.

كىشى ءجۇز قۇرامىنداعى تايپالار: التى اتا ءالىم ۇلى - شەكتى (جاماناق)، ءتورتقارا (قاراماشاق)، قاراساقال (اينىق، تەگىنبولات)، قاراكەسەك (ۇلاناق)، كەتە (بوزانشار، تايقوجا، تۇمەنقوجا)، شومەكەي؛ ون ەكى اتا باي ۇلى - اداي، جاپپاس (التىن)، الاشا، بايباقتى، بەرىش، قىزىلقۇرت، تاز، ەسەنتەمىر، ماسقار، ىسىق، شەركەش، تانا؛ جەتى رۋ - تەلەۋ، رامادان، تاما، تابىن (نوقتا اعاسى)، كەردەرى، كەرەيت، جاعالبايلى. بارلىعى 25 تايپا.

كىشى ءجۇز رۋ- تايپالارىن جيناقتاپ «الشىن» دەپ اتاۋ شەجىرەدە ءجيى كەزدەسەدى. ادەتتە شەجىرەدە تەككە قاتىستى دەرەكتەر كوپ نۇسقالى بولىپ كەلەتىنى بەلگىلى. اتا- تەك ماسەلەسىن انىقتاۋ ءۇشىن مۇنداي شەجىرەنىڭ تەك قانا ەل ىشىنە كەڭ تاراعانىن عانا نەگىزگە العان ءجون. شەجىرەنىڭ قاي نۇسقاسىن الىپ قارامايىق ءبارىنىڭ تۇپكى يدەياسى ءبىر جەردەن شىعىپ، ۇلتتى بىرىكتىرۋ يدەياسىنا باعىتتالعانىن كورە الامىز.

ەل اراسىنا كەڭ تاراعان اڭىز بويىنشا كىشى ءجۇز جانارىستان (بەكارىس دەپ تە اتايدى) - وراش، ودان - موڭكە، ودان - شانشار، ودان - تۇلپار، ودان - توقپان، ودان - الاۋ، ودان - الشىن تۋادى. الشىننان - ءنادىرقوجا، قىدىرقوجا، ءسادىرقوجا تۋىپتى.

ا. سەيدىمبەكتىڭ ماڭعىستاۋ وبلىسى، شەتپە كەنتى، جىڭعىلدى اۋىلىنىڭ تۇرعىنى الشىن مەڭدالى ۇلىنان جازىپ العان دەرەكتەرى بويىنشا: «الشىننىڭ ءبىرىنشى بالاسى ءنادىرقوجادان - قاراكەسەك تۋادى. سول قاراكەسەكتەن وربىگەن ۇرپاق ىشىندە تايپا دارەجەسىنە كوتەرىلگەندەرى: شەكتى (جاماناق)، ءتورتقارا (قاراماشاق)، قاراساقال (اينىق، تەگىنبولات)، قاراكەسەك (ۇلاناق)، كەتە (بوزانشار، تويقوجا، تۇمەنقوجا)، شومەكەي. وسى التاۋىن جيناقتاپ « ءالىم ۇلى» دەيدى.

الشىننىڭ ەكىنشى بالاسى قىدىرقوجاعا مال كوپ بىتكەن ادام ەكەن، سونىسىنا وراي بىلايعى جۇرت ونى «باي» دەپ اتاپ، ودان وربىگەن ۇرپاعىن دا «باي ۇلى» دەپ كەتكەن. سول قىدىرقوجادان - سۇلتانسيىق، قىدىرسيىق، باقتىسيىق تۋعان. سۇلتانسيىقتان - بايباقتى، الاشا، ماسقار، تانا، قىزىلقۇرت تۋادى. قىدىرسيىقتان - ىسىق، جاپپاس، بەرىش، تاز، ەسەنتەمىر، شەركەش تۋادى. وسىلارعا قىزدان تۋعان اداي قوسىلىپ، «ون ەكى اتا - بايۇلى» بولادى.

الشىننىڭ ءۇشىنشى بالاسى ءسادىرقوجادان - ارعىماق، ودان - تەلەۋ، رامادان، تابىن، تاما، كەردەرى، كەرەيت، جاعالبايلى تۋعان. بۇل جەتەۋىن جيناقتاپ «جەتىرۋ» دەپ اتايدى» . مىنە وسىدان كەلىپ «التى اتا - ءالىم»، «ون ەكى اتا - بايۇلى»، «جەتى اتا - جەتىرۋ» شىققان دەگەن قورىتىندى جاسايدى.

kyzdaralemi.kz