اقجايىق اۋدانىندا ەسىم حان نۇرالى ۇلىنىڭ باسىنا ەسكەرتكىش تاقتا ورناتىلدى - فوتو
قۇرامىندا بەلگىلى تاريحشىلار، عالىمدار بار ەكسپەديتسيا بارىسىندا اتىراۋ مەن باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ دەلەگاتسيالارى اقجايىق اۋدانىندا كەزدەسىپ، ەل تاريحىنا قاتىستى وزەكتى ماسەلەلەر جونىندە پىكىر الىستى.
بازارشولان اۋىلى ماڭىنداعى قورىمدا بولىپ، 1795-1797-جىلدارى كىشى ءجۇزدىڭ حانى بولعان ەسىم حان نۇرالى ۇلىنىڭ باسىنا ورناتىلعان ەسكەرتكىش تاقتانىڭ اشىلۋ راسىمىنە قاتىستى. سونىمەن قاتار ەكسپەديتسيا اۋدانداعى الاشا بايباراق باتىر، ۇكى بيلەردىڭ باسىنا دا بارىپ، تاعزىم ەتتى.
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى جانىبەك اللايار ۇلىنىڭ زەرتتەۋىنە قاراعاندا، 1790-جىلعى 11- تامىزدا نۇرالى حان ومىردەن وتكەن سوڭ، قاراشا ايىندا باي ۇلى، ءالىم ۇلى رۋىنىڭ كەيبىر ستارشىن، بيلەرىنىڭ باستاماسىمەن مىڭعا جۋىق قازاق قاتىسقان كەڭەس ءوتىپ، نۇرالىنىڭ ۇلكەن ۇلى ەسىمدى اق كيىزگە كوتەرىپ، حان سايلاعان. بازارباي ستارشىن باستاعان تانا رۋى دا ەسىمگە قولداۋ بىلدىرگەن. ول جونىندە نوعاي ستارشىنى قۇربانعالي زابير 1791-جىلى 24- قاڭتاردا ورىنبور شەكارالىق ىستەر ەكسپەديتسياسىنا «بارلىق تانالار وزدەرىنىڭ باس ستارشىنى بازارباي سانمىرزا ۇلىمەن بىرگە ەسىمدى حان اتادى» دەپ جەتكىزدى.
ءبىراق پاتشا ۇكىمەتى كىشى ءجۇزدىڭ ءبىراز بەدەلدى ءبي، ستارشىندارىنىڭ قولداۋىنا يە بولعان ەسىم سۇلتاندى ەمەس، كەرىسىنشە حاندىق باسقارۋدى ودان ءارى السىرەتە ءتۇسۋ ءۇشىن، وتارلاۋ ساياساتىنا جاسى ۇلعايعان ەرالىنى ءتيىمدى ساناپ، حان سايلايدى. الايدا ەرالى حاندىق تاقتا ۇزاق وتىرا الماي، 1794-جىلى 10- ماۋسىمدا فانيدەن وزدى. وسىدان سوڭ كىشى ءجۇزدىڭ حان تاعىنا ەسىم سۇلتان كوتەرىلدى. ەسىم اكەسى نۇرالىنىڭ كوزى تىرىسىندە كىشى جۇزدەگى باي ۇلى رۋلارىن باسقارۋعا تارتىلىپ، ساياسي ومىرگە جاستايىنان ارالاسقان ەدى. «تورەسىز ەل بولماس، توبەسىز بەل بولماس» دەگەندەي، ەسىممەن بىرگە باي ۇلى رۋلارىنا ونىڭ باۋىرلارى مەن بالالارى دا بيلىك جۇرگىزدى. ەل ىشىندەگى شيەلەنىس 1797-جىلى 27- ناۋرىزداعى ەسىم حاننىڭ ولىمىنە اكەلدى. بۇل قاندى وقيعا حاننىڭ جايىق بويىنداعى كراسنويارسك بەكىنىسى ماڭىنداعى ۋاق رۋىنىڭ اۋىلىندا بولعان ساتىندە جۇزەگە اسقان.
جالپى، ەسىم حان ولىمىنە، سول تۇستاعى ىشكى ساياسي جاعدايدىڭ ۋشىعۋىنا الىپ كەلگەن «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» قاعيداسى ارقىلى ءتۇرلى قۇيتۇرقى ءادىس-امالمەن قازاق دالاسىندا جوسپارلى تۇردە جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتى ەدى.
مۇنى 1775-1780-جىلدارى II ەكاتەرينا پاتشانىڭ ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورىنا جازعان مىنا قۇپيا جارلىعى تولىق ايقىنداي تۇسەدى: «1) قىرعىز-قازاق حالقىنىڭ ءبىر رۋ باسشىلارىن ەكىنشى رۋ باسشىلارىمەنەن اراز ەتىپ، ءبىرى مەنەن ءبىرىن قاس ەتىپ، ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەۋگە سەبەپ بولىڭىز. 2) سۇلتانداردىڭ ءبىرى مەنەن ءبىرىن اراز قىلىپ، ءبىرى مەنەن ءبىرىن يتتەي تارتىستىرىپ، ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەۋگە سەبەپ بولارداي ءىس قىلىڭىز. 3) قىرعىز-قازاقتىڭ باسشى ادامدارىن سۇلتاندارىمەن اراز قىلىپ، سۇلتاندارىن ءوز قول استىنداعى اقساقال ادامدارىمەن اراز قىلىڭىز. اراسىنا وت تۇسكەن ۋاقىتتا جانىپ كەتەردەي كوكىر-سوكىر دايارلاي بەرىڭىز. وسىلايشا اراسىنا وت تۇتاتىپ بەرەكە-بىرلىگىن الساق، ءوزارا ازىپ، توزعاندىعىنان قازاق-قىرعىز جۇرتى بوتەن پاتشالىق قول استىنا كوشىپ كەتەرگە دارمەنى بولماس.
ءوز-وزدەرى قىرىق پىشاق بولىپ، قىرىلىسىپ، جەڭىلگەن جاعى جەڭگەن جاعىنان ءوش الار ءۇشىن، كۇش الار ءۇشىن روسسيا پاتشالىعىنا جاقىندار. سول ۋاقىتتا روسسيا ۇكىمەتى ارالارىنا تورە بولىپ، تورەلەپ، رەتىنە قاراي ءيا اناسىنا، ءيا مىناۋ جاعىن قۋاتتاپ تۇرۋ كەرەك. ءتۇرلى امالمەنەن سۇلتاندارىنىڭ كۇشىن كەتىرسەك، وزىمىزدەن وزىپ ەشقايدا كەتە الماس. كەلەتىن، كەتەتىن جەرى ءوزىمىز بولىپ، تىلەگەنىمىزشە قاقپالاپ جورتارمىز». قاراتاي سۇلتان اعاسى ەسىم حاننىڭ سىرىم باتىر جاقتاستارى قولىنان ءولىم قۇشۋ سەبەبىن «پاۆەل پاتشاعا انت بەرىپ، ءوزىنىڭ ىنتامەن قىزمەت كورسەتۋگە ۇمتىلۋى، قازاقتار ۇستاپ الىپ كەتكەن ورىس تۇتقىندارىن بوساتۋ تۋرالى شەكارالىق ىستەر ەكسپەديتسياسىنىڭ تالابىن قاتەسىز ورىنداۋعا تىرىسۋى ءۇشىن» دەپ تۇسىندىرگەن. بەگالى، قاراتاي، بوكەي سۇلتاندار مەن باي ۇلى رۋىنىڭ 18 ستارشىنى 10- ساۋىردە ورىنبور شەكارالىق ىستەر ەكسپەديتسياسىنان ەسىم حاندى ولتىرۋشىلەردى جازاعا تارتۋدى سۇراعان. ءوتىنىش سوڭىنا بايباقتى ستارشىندارىمەن بىرگە بازارباي شاحمۋرزين دە ءمورىن باسقان. كەيىنگى ۋاقىتتا عانا اقجايىق اۋدانىنىڭ بازارشولان اۋىلدىق وكرۋگىنە قاراستى ەسكى ەسىم ەلدى مەكەنىندەگى زيراتتان ەسىم نۇرالى ۇلىنىڭ قۇلپىتاسى تابىلىپ، حاننىڭ 1797-جىلى 53 جاسىندا وپات بولىپ، تاستى بالاسى قايىپقالي سۇلتاننىڭ قويعاندىعى انىقتالدى.
اتالمىش ەكسپەديتسيا اقجايىقتان كەيىن تەرەكتى اۋدانىندا بولدى. شاعاتاي اۋىلدىق وكرۋگى اۋماعىنداعى تاعى ءبىر كەيىنگى كەزدە تابىلعان قۇلپىتاس جانتورە حان ايشۋاق ۇلىنىڭ بەيىتىنە تاعزىم ەتتى. ى. التىنسارين اتىنداعى ورتا مەكتەپتە وتكەن كەزدەسۋدە قازاقستان حالقى ب ق و اسسامبلەياسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى عايسا قاپاقوۆ ماڭعىستاۋدان اتىراۋعا، ودان باتىس قازاقستانعا جەتكەن ەكسپەديتسيانىڭ كۇندەلىك كىتابىن تەرەكتىلىكتەرگە تابىس ەتتى. مەكتەپ شاكىرتتەرى قوناقتارعا كونسەرت قويىپ، كوڭىلدەرىن كوتەردى.
ايتا كەتەيىك، ەكسپەديتسيا بۇگىن ورال قالاسى مەن سىرىم اۋدانىندا بولعاننان كەيىن اقتوبە وبلىسىنا جول تارتادى.
اۆتور: ەلجان ەرالى
