استانادا «ماڭعىستاۋ كيىز ءۇيى» جۇرتشىلىقتى ءتانتى ەتتى
ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ مادەني مۇراسىن ايقىندايتىن، ءۇش كيىز ۇيدەن قۇرالعان، «ماڭعىستاۋ كيىز ءۇيى» اتتى ەتنو اۋىل شاراعا جيىلعان جۇرتشىلىقتى ءتانتى ەتتى.
قازاق مادەنيەتى - بۇل ۇلى دالا كوشپەندىلەرىنىڭ مادەنيەتى. ماڭعىستاۋ تۇبەگىن مەكەندەيتىن اداي رۋىنىڭ قازاقتارى وتارلارىن قىستاۋدان جايلاۋعا ايداي ءجۇرىپ، ەرتەدەن كوشپەندى ءومىر كەشتى. تابيعاتپەن بىتە قايناسا تىرشىلىك ەتكەن حالىق دۇنيەنى تانۋدىڭ اسا نازىك تە تەرەڭ، تاڭعاجايىپ ۇعىمدارىن ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزىپ، قالىپتاستىرا ءبىلدى، بۇل ماڭعىستاۋ قازاقتارىنىڭ ۇلتتىق تۇرمىستىق مادەنيەتىندە تاماشا كورىنىس تاپقان.
ⅩⅩ عاسىردا بايتاق قازاق جەرىن مەكەندەگەن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءومىر سالتى كۇرت وزگەردى. الايدا كوشپەندىلىكتەن اجىراعانىنا كوپ بولا قويماعان، اسىرەسە ماڭعىستاۋ ءوڭىرى، ءوزىنىڭ گەوگرافيالىق ەرەكشەلىگى مەن ءشول دالانىڭ تابيعي- كليماتتىق جاعدايلارىنا بايلانىستى كوشپەندىلەر مادەنيەتىنىڭ كوپتەگەن جەتىستىكتەرىن ساقتاپ قالدى، ولاردىڭ اراسىندا كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ ونەر تۋىندىسى - كيىز ءۇي ەرەكشە اتاپ ايتۋعا تۇرارلىق.
ورتالىق 12 قاناتتى قوناق كۇتەتىن كيىز ۇيدە كورمەگە كەلۋشىلەر قازاقتاردىڭ جينالمالى، جىلجىمالى ءۇيىنىڭ قۇرىلىمىمەن، ىشكى جيھازدارىمەن تانىسا الدى، سونىمەن بىرگە شۇبات، بالقايماق، قۇرت، ىرىمشىك سىندى ماڭعىستاۋلىق قازاقى داستارحاننان ءدام تاتتى. «قارا شاڭىراق» جانە «وتاۋ ءۇي» اتالاتىن ەكى 7 قاناتتىق كيىز ۇيدە ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ تاريحي- ولكەتانۋ مۇراجاي قورىنىڭ جادىگەرلەرى نازارعا ۇسىنىلعان.
قازىرگىگە ۇقساس، كلاسسيكالىق ۇلگىدەگى كيىز ءۇي، عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، ب. ە. 1-مىڭجىلدىعىندا پايدا بولعان. كيىز ءۇيدىڭ اعاش سۇيەكتەرىنە شاڭىراق، كەرەگە، ۋىقتار، ەسىك- سىقىرلاۋىق جاتادى. ماڭعىستاۋدا كيىز ءۇي سۇيەگىن دايىندايتىن شيكىزات بولماعاندىقتان اعاش بولىكتەرىن قاراقالپاقستانداعى بەسقالادان، ياعني نوكىس، ۇرگەنىش، تاشاۋىز، قوڭىرات جانە حوجەلى قالالارىنان تاپسىرىسپەن نەمەسە ساتىپ الاتىن بولعان. ال سىقىرلاۋىعى مەن جيھازدارىن جەرگىلىكتى شەبەرلەر - اعاش وڭدەۋشىلەر جاساعان.
شاڭىراق - قازاق ءۇيىنىڭ سيمۆولى، وتباسىلىق جادىگەر، ۇرپاق جالعاستىعىنىڭ نىشانى. ول مۇرا بولىپ ۇلداردىڭ كىشىسىنە بەرىلىپ وتىرادى جانە وعان بابالار رۋحىنىڭ قۋاتى مەن جەبەۋشى كۇشى سىڭگەن.
اكەنىڭ ءۇيى - قارا شاڭىراقتا قىلىش، شوقپار، ساداق، قورامساق، نايزا، ساۋىت، ەر- توقىم مەن قامشى سياقتى جادىگەرلەر ورنالاسقان. قازاقتىڭ ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپابى دومبىرا جانە اڭشىنىڭ ولجاسى - قاسقىر تەرىسى دە ەرەكشە ورىن الادى. كيىز ءۇي ماڭعىستاۋلىق شەبەرلەردىڭ قولىنان شىققان بۇيىم ۇلگىلەرىمەن - بىرەگەي ورنەكتى تۇسكيىزدەر، تۇكسىز الاشالار، ونىڭ تۇرلەرى - الاتەرۋ مەن جۇزتەرۋ، زاتتاردى ساقتاۋعا جانە الىپ جۇرۋگە ىڭعايلى، ءتورتبۇرىش فورماسىنداعى تۇكتى جانە تۇكسىز توقىلعان، كوركەم ورنەكتەلگەن، وڭ جاعى بەلگىلەنگەن قورجىن جانە قابىرعاعا ىلەتىن كەرمە، اعاش جانە تەرىدەن جاسالعان تورسىق، شايساندىقتارمەن ورنەكتەلگەن.
قازاق وتباسىنىڭ ءداستۇرلى قۇقىعى بويىنشا ۇلدار ۇيلەنگەن سوڭ اكەسىنەن ەنشىگە بايلىعىنىڭ ءبىر بولىگى مەن كيىز ءۇي الىپ، بولەك شىعادى. مۇنداي ۇل بۇدان بىلاي ءوز شاڭىراعىنىڭ يەسى بولىپ سانالادى. وتاۋ ءۇي - جاس جۇبايلاردىڭ كيىز ءۇيى.
«وتاۋ ءۇي» كورمەسىنىڭ قويىلىمى ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ تاريحي- ولكەتانۋ مۇراجاي قورىنان جاساقتالعان قازاقتىڭ ۇلتتىق زەرگەرلىك بۇيىمدارىمەن جاساقتالعان. كورمە ءۇش پلانشەتتە: بويجەتكەننىڭ زەرگەرلىك اشەكەيلەرى، قالىڭدىقتىڭ بۇيىمدارى، تۇرمىستاعى ايەلدىڭ اشەكەيلەرى بولىپ ورنالاسقان. كيىز ءۇيدى ۇلتتىق ويۋ- ورنەكتەرمەن تىگىلگەن، جاس جۇبايلارعا ارنالعان شىمىلدىق ءبولىپ تۇردى. كيىز ءۇي ينتەرەرى ءداستۇرلى جيھازدارمەن: ءۇي زاتتارىن ساقتاۋعا جانە تاسىمالداۋعا ارنالعان ساندىقتار، ساندىققا جانە توسەك- ورىنعا ارنالعان جۇكاياق، ىدىس- اياق پەن ازىق- تۇلىك ساقتاۋعا ارنالعان كەبەجەلەر جانە ت. ب. تولىقتىرىلعان.
سونىمەن قاتار، ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ پاۆيلونىندا ۇستاحانانىڭ كورىنىسى ۇسىنىلدى. قازاقتىڭ ۇلتتىق ۇستالىق ونەرىنىڭ قۇپيالارىن مەڭگەرىپ، ءداستۇرىن جالعاپ جۇرگەن زەرگەر ساعيدوللا ورازوۆ، تەرى، اعاش، سۇيەك جانە تاس وڭدەۋدىڭ شەبەرى ەرمۇحانبەت الييەۆ، اعاش وڭدەۋ شەبەرى ەلامان بەكەنوۆ ونەر تۋىندىسىن جاساۋ پروتسەسىن كورسەتىپ، اڭگىمەلەپ بەردى.
ال ايەل ادامداردىڭ قولونەر شەبەرلىگىن اۋەس ساعىنايەۆا، شارحات تولەمىسوۆا، باقتىلى بوپانايەۆا سياقتى شەبەرلەردىڭ ىسىنەن بايقاۋعا بولادى. ولار جۇننەن كيىز جانە كيىز بۇيىمدار جاساپ، ءجۇن جىپتەردەن ورمەك، سىرعالاقتاردا كوركەم، تۇكتى جانە تۇكسىز، جىڭىشكە، ورتاشا جانە جالپاق تاڭعىشتار، باۋلار، اق جانە قىزىل باسقۇرلار توقىدى. ءدال وسى جەردە قوناقتار دالانىڭ قامىسى مەن ءجۇن جىپتەن عاجاپ ادەمى شىمشيلەردىڭ جاسالۋ جولدارىن تاماشالادى. ۇناعان بۇيىمدى شەبەرلەردىڭ قولىنان شىققان بۇيىمداردىڭ كورمە- جارمەڭكەسى كەزىندە ساتىپ الۋعا مۇمكىندىك بولدى.
قازاقستان 2014 -جىلى يۋنەسكو- نىڭ نوميناتسياسىن جەڭىپ الىپ (قىرعىزستانمەن بىرگە)، كيىز ءۇي جابدىقتارىن جاساۋ شەبەرلىگى دۇنيەجۇزىلىك ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرالار تىزىمىنە ەندى.
ماڭعىستاۋلىق كيىز ءۇي 19 -عاسىرداعىداي سالتاناتتى- كوركەم جاساقتالعان كۇيىندە وسى كۇنگە جەتىپ وتىر. كيىز ءۇيدىڭ سىقىرلاۋىعىنان باستاپ شاڭىراققا دەيىنگى ءاربىر دەتالى بىرەگەي شەبەرلىك تۋىندىلارى. وسىناۋ سانسىز كوپ ەلەمەنتتەر بىرىگە كەلىپ، ءبىرتۇتاس ونەر تۋىندىسىنا اينالا وتىرىپ، ءبىر ءبۇتىندى قۇرايدى.
ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ ارتىستەرى مەن ونەرپازدارى وسى ءۇش كۇن ىشىندە تاربيە ايدىنبايەۆانىڭ ديزاينەرلىگىمەن دايىندالعان ⅩⅨ عاسىرداعى ماڭعىستاۋ قازاقتارىنىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىن كيىپ، كونتسەرتتىك جانە حورەوگرافيالىق باعدارلامامەن «قازاق ۇلتتىق كوستيۋمىنىڭ تاريحى ارقىلى ۇلتتىڭ تاريحى» اتتى شوۋ- كورسەتىلىمگە قاتىستى.
ماڭعىستاۋ وبلىسى اكىمىنىڭ باسپا ءسوز قىزمەتى
