يمام ءابۋ حانيفا «مۋرجيا» اعىمىنان با؟

استانا. قازاقپارات - اسسالامۋعالەيكۋم! سۇرايىن دەگەنىم، يمام ءابۋ حانيفا تابيعين با؟

جانە ونى «مۋرجيت»، ياعني، «مۋرجيا» اعىمىنان دەپ جاتقاندار بار. سول راس پا؟ وسى سۇراقتارعا دالەلدەرمەن جاۋاپ بەرسەك.

مۋرجيا -  كۇنانىڭ جۇرەكتەگى يمانعا زيانى جوقتىعىن ايتىپ، مۇسىلمان ادام قانشا كۇنا جاساسا دا اقىرەتتە ەشقانداي جاۋاپقا تارتىلماي پەيىشكە كىرەتىندىگىن العا تارتقان اداسۋشى اعىمنىڭ اتاۋى.

بۇل اعىمعا قاراعاندا، اللاعا سەنۋ جانە مۇحاممەدتى پايعامبار دەپ ءبىلۋ، راستاۋ جەتكىلىكتى ەكەن. ودان باسقا ءدىن بۇيرىقتارىن ورىنداماي، كۇنا جاساپ جۇرە بەرسە بولادى- مىس.

يمانى سەبەپتى و دۇنيەدە پەيىشكە كىرەدى ەكەن.

ولاردان بولەك ءاھلي سۇننەت اقيداسىندا، جۇرەگىندە يمانى بار كۇناھار مۇسىلماننىڭ اقىرەتتەگى تاعدىرى ءبىر اللانىڭ قولىندا: قالاسا، كۇناسىن كەشىرىپ پەيىشكە كىرگىزەدى. قالاماسا، جازاعا تارتادى. توزاققا تاستالار بولسا، جۇرەگىندەگى يمانى سەبەپتى جاراتۋشى يەمىز قالاعان مەرزىمنەن كەيىن ونى جازادان بوساتىپ، پەيىشكە كىرگىزەدى. يمام اعزامنىڭ دا حالىققا ۇيرەتكەن سەنىمى وسى.

ال، ەندى، نەگە يمام اعزامدى مۋرجيا اعىمىمەن بايلانىستىرادى؟

العاش رەت يمام اعزامدى جانە ونىمەن قوسا وزگە دە ءبىر توپ يسلام عۇلامالارىن اتالمىش تەرىس اعىمنىڭ ساناتىنا قوسقاندار مۇعتازيليتتەر ەدى. سەبەبى، اۋىر كۇنا جاساعان مۇسىلمان ماڭگى توزاقتىق بولادى دەپ ەسەپتەيتىن مۇعتازيليتتەر وزدەرىنىڭ وسى تەوريالارىنا قارسى كەلگەندەردى «مۋرجيا» دەپ سانايتىن[1].

ويتكەنى، يمام اعزام جانە وزگە دە ءاھلي سۇننەت عۇلامالارى: جۇرەگىندە يمانى بولا تۇرا ۇلكەن كۇنا جاساپ، تاۋبە ەتپەستەن و دۇنيەگە اتتانعان ادام اللانىڭ الدىندا جاۋاپ بەرەتىنى راس. ءبىراق، توزاقتا كۇناھار ءمۇمىن ماڭگى قالمايدى دەگەن. سوندىقتان دا، مۇعتازيليت اعىمىنداعىلار ونى «مۋرجيد» دەپ اتادى.

ونىڭ ۇستىنە، ءابۋ حانيفا «يمان» مەن «امالدى» بولەك قاراستىرعان. بۇل دەگەنىمىز، الدەكىم يمان كەلتىرىپ، ءبىراق، ءدىني بۇيرىقتاردى ورىنداماي جۇرسە، ونى يمان شەڭبەرىنەن شىعارمايمىز دەگەن ءسوز[2]. ۇلىق يمامنىڭ وسى سەنىمىنە قاراپ، بازى بىرەۋلەر ونى «مۋرجيا» اعىمىمەن شاتاستىرعان.

 شىندىعىنا كەلگەندە، عالىمنىڭ اتالمىش اعىمعا ەش قاتىسى جوق. سەبەبى، يمام اعزام: «امال - يماننان بولەك» - دەگەنىمەن - «ءدىني بۇيرىقتاردى ورىنداماسا دا بولادى، قانشا كۇنا جاساسا دا جاۋاپسىز پەيىشكە كىرەدى» - دەۋدەن اۋلاق.

ءتىپتى يمام اعزام ءابۋ حانيفا وزىنە تاعىلعان وسى ايىپتىڭ جالا ەكەندىگىن ايتىپ، زامانداسى وسمان ءال-ءباتتي ەسىمدى عالىمعا ارناپ جازعان، «سەن مەنىڭ مۋرجيا ەكەنىمدى ەستىگەنىڭدى ايتىپ جازىپسىڭ...» - دەپ باستالعان حاتى بار. ول حاتتا عالىم قىسقاشا ءوزىنىڭ ۇستانىمىن بايانداي كەلە ونى «مۋرجيا» اعىمىمەن بايلانىستىرىپ جۇرگەندەردىڭ ءبارى - بيدعاتشى، تەرىس جولداعىلار ەكەندىگىن ايتادى[3].

ەندەشە، اقيقاتتى تۋ ەتەر اركىم ءابۋ حانيفانى اداسۋشى مۋرجيدتەر قاتارىنان ساناماسى انىق.

ءابۋ حانيفانىڭ (ر. ا.) تابيعين ەكەندىگىنە توقتالار بولساق، ءال-حافيز ءاز-ءزاھابي ءوزىنىڭ «تازكيراتۋل حۋففاز» ەسىمدى ەڭبەگىندە بىلاي دەپ وتكەن:

«ابۋ حانيفا (حيجري) 80 -جىلى تۋىلدى. ساحابا ءاناس يبن ماليكتى كۋفاعا كەلگەن كەزىندە بىرنەشە رەت كورگەن...».

جانە دە، ءحاديسشى عالىم ءال-حافيز يبن حاجارعا وسى ماسەلە سۇرالعاندا ونىڭ بىلاي جاۋاپ بەرگەندىگى كىتاپتاردا بار:

«ءابۋ حانيفا حيجرەتتىڭ 80-جىلى كۋفادا[4] تۋىلدى. سول كەزەڭدەرى ساحابالاردان ابدۋللا يبن ءابي اۋفا ءتىرى ەدى. يبن ءابي اۋفانىڭ كەيىنىرەك قايتىس بولعاندىعىندا تالاس جوق. باسرادا ءاناس يبن ماليك بار ەدى. ول دا 90-جىلى نەمەسە ودان كەيىنگى جىلدارى قايتىس بولدى. ول ەكەۋىنەن باسقا دا كوزى ءتىرى ساحابالار بار-تۇعىن. ءابۋ حانيفانىڭ ساحابا ءاناستى كورگەندىگىن يبن ساعد ريۋايات ەتكەن. ونىڭ ريۋاياتىن جەتكىزۋشى راۋيلەر ءتىزىمى جامان ەمەس. سوندىقتان دا، ءابۋ حانيفا - تابيعين بولىپ تابىلادى. ساحابانى كورۋ ءابۋ حانيفانىڭ زامانىندا ءومىر سۇرگەن وزگە عالىمدارعا ءناسىپ بولماعان...».

حاديسشى دارۋقۋتني دە بۇل جايىندا:

«ءابۋ حانيفا ساحابالاردى كەزدەستىرمەدى. تەك، ساحابا ءاناس يبن ماليكتى كورگەن. ءبىراق، ودان (حاديس) ەستىمەگەن»، - دەي كەلە يمام اعزامنىڭ ساحابانىڭ كوزىن كورگەندىگىن راستاپ وتىر[5].

ساحابانى كورگەن ادام «تابيعين» دەپ اتالادى. سوندىقتان ءابۋ حانيفا تابيعين بولىپ ەسەپتەلەدى.

كورگەن ساحابالاردان حاديس ەستىپ، ونى ريۋايات ەتكەندىگى دە دەرەكتەردە كەزدەسەدى[6]. مۇنىڭ ءبارى ۇلىق يمامنىڭ تابيعيندەر ساناتىنا جاتاتىندىعىن كورسەتسە كەرەك.

 [1] ءابۋ زاحرا: تاريحۋل ءمازاحيبيل ءيسلاميا، «ءال- مۋرجيا».

 [2] ءابۋ حانيفانىڭ اقيدا ۇستانىمىن مىنا سىلتەمەدەن وقي الاسىز: http://www.islam.kz/kk/articles/aqida/al-uasiya/#gsc.tab=0 

[3] ءال- كاۋساري: ال- اقيدا ءۋال يلمۋل كالام.

[4] ءتۇپ نۇسقادا «مەككەدە» دەلىنگەن.

[5] ءات- ءتاحاناۋي: ءابۋ حانيفا ءۋا اسحابۋحۋ ءال- مۋحادديسۋن، 6-9 بەتتەر.

[6] ءابۋ حانيفا جايىندا قوسىمشا مالىمەتتى مىنا سىلتەمەدەن وقي الاسىز: http://islam.kz/kk/articles/islam-jane-tulga/ulyq-imam-abu-hanifa-156/#gsc.tab=0

ابدۋسامات قاسىم
islam.kz