ءبورىلى بايراق كوتەرگەن
القالى جيىنعا شەتەلدىك قوناقتار، سونداي- اق ەلىمىزدىڭ مەملە- كەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى، عالىمدار مەن جازۋشىلار، زيالى قاۋىم وكىلدەرى قاتىسادى.
كەشتىڭ وتۋىنە «نۇر وتان» پارتياسى قولداۋ كورسەتىپ وتىر.
وسى مارتەبەلى باسقوسۋدا بايانداما جاسايتىن حالىقارالىق ايتماتوۆ اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، كورنەكتى ادەبيەتتانۋشى- عالىم ءابدىلداجان اقماتاليەۆتىڭ گازەتىمىز ءۇشىن ارنايى ازىرلەگەن ماقالاسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
قىرعىز بەن قازاق جۇرتى بايىرعى زامانداردان بەرى ءبىر تامىردان تاراپ، ۇقساس تىلدە سويلەگەن، تۋىستىق جاقىندىعى، ەلدىك ءداستۇر- سالتىنىڭ بىرەگەيلىگى، تاريحى تاعدىرلاس، جايلاۋعا شىقسا مالى، جاۋعا اتتانسا جانى ءبىر جاساعان تۇرمىس- تىرشىلىگىنىڭ ورتاقتىعى ولاردىڭ مادەنيەتىنىڭ ەگىز ارنادا دامۋىنا نەگىز قالاعان. ەجەلگى اقىن- جىراۋلار، بي- شەشەندەر ەپوس، ەرتەك، جىر، شەجىرە، تولعاۋ، تەرمە، ناسيحاتتارىن ەكى ەلدى دە ارالاپ ءجۇرىپ ايتاتىندىقتان حالىق قازىناسى تۇتاستانىپ، ابدەن توعىسىپ كەتكەن. وسىنداي ورتاق ميراستىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى - ايتىس ونەرى.
قىرعىز - قازاق اقىندىق بايلانىسىنىڭ قاي زاماندا باستاۋ العانى تۋرالى دەرەك بۇگىنگى كۇنگى بىزگە كومەسكى. ايتكەنمەن اڭىز- ءاپسانا، شەجىرەنى اقتارساق، كەت بۇقا، اسان قايعى سەكىلدى ХІІІ-ХV عاسىردىڭ جىراۋلارى قىرعىز، قازاق، نوعايعا ورتاق بولعاندىعى ايقىن. انىعىراق ايتقاندا، تاريحي- تيپولوگيالىق، تاريحي- مادەني جاعىنان بولسىن قىرعىز بەن قازاق اقىندارى اراسىنداعى ارالاس- قۇرالاستىق ⅩⅨ عاسىردا قارقىندى بولعاندىعى تۋرالى دەرەكتەر جەتكىلىكتى. ⅩⅨ- ⅩⅩعاسىرداعى قوقان وكتەمدىگى، رەسەي پاتشاسىنىڭ بوداندىق قىسىمىن باسىنان كەشىپ، سول ءداۋىردىڭ ىستىق- سۋىعىن تولىق سەزىنگەن ءبىر توپ اقىندار تولقىنى شوجە، ءسۇيىنباي، مايكوت، سەربەس، جامبىل، تىلەمىس، كەنەن، ارىستانبەك، ەسەنامان، توقتاعۇل، توعولاق مولدا، كالىك سەكىلدى تۇلعالار ەكى ەلدىڭ ادەبي بايلانىسىندا ەلەۋلى ءىز قالدىرا الدى. مىسالى، شوجە قىرعىز بەن قازاققا ورتاق اقىن بولسا، جامبىل قىرعىز جۇرتىن كوپ ارالاپ، ەكى ەلگە تانىمال اقىن بولدى. ال قىرعىز اقىنى توقتاعۇلدىڭ سىبىردەن قاشىپ كەلە جاتقاندا قازاق ەلىن پانالاپ، سىي- قۇرمەتكە يە بولۋى، قازاقتار تۋرالى جىر جىرلاۋى، دوستار مەن نيەتتەستەر تاۋىپ، باۋىرلاستىقتى نىعايتۋى، 11-12 بۋىننان تۇراتىن قازاقتىڭ قارا ولەڭىنىڭ ءداستۇرىن قىرعىز ەلىنە ورنەك ەتىپ تاراتۋى ادەبي قارىم- قاتىناستىڭ تەرەڭ بولعاندىعىن بايقاتادى. وسىنداي قىزۋ اقىندىق بايلانىستىڭ باسىندا تۇرعان، ەرەكشە تالاس- تارتىس تۋدىرعان «ءسۇيىنباي مەن قاتاعاننىڭ ايتىسى» ، «ارىستانبەك پەن ءسۇيىنبايدىڭ ايتىسى» بۇگىندە زەرتتەۋشىلەردى ەلەڭدەتىپ، تولعاندىرىپ كەلە جاتقان اقىندىق مۇرا دەۋگە بولادى. بۇل ايتىستىڭ قىرعىزداردا تارالعان نۇسقاسى جازىلىپ الىنباعاندىقتان ءالى بەلگىسىز كۇيدە، ال قازاق ۇلگىسىنىڭ كوپتەگەن ۆاريناتتارى بار.
اڭىزدىڭ ايتۋىنشا، تەزەك تورە بايعارا دەگەن جىگىتى ارقىلى قاتاعانمەن ايتىستىرعالى ءسۇيىنبايدى ىزدەپ تاپتىرادى. ورمان حاننىڭ اسىنا تەزەك تورە ەلۋ نوكەرىن ەرتىپ سالتاناتپەن كەلەدى. بۇل توپتىڭ ىشىندە ءسۇيىنباي اقىن، بولتىرىك شەشەن ەكەۋى دە بولعان ەكەن. وسى استا ءسۇيىنباي مەن قاتاعان ايتىسادى.
ادەبيەت تانۋشى عالىم باتيما كەبەكوۆانىڭ انىقتاۋىنشا، ايتىس «1870 -جىلدارى الىباي ماناپتىڭ اسىندا، جىرعالاڭ، ءتۇپ، كەڭ- سۋۋ تاراپتا بولعان» . ول تۋرالى ايتىستا مىناداي جولدار بار: «جىرعالاڭ، توبەڭ قاسىندا، ات شاپتىردى دەگەن سوڭ، مەن دە كەلدىم وسىندا» .
سۇرە ايتىسقا تۇسكەن قاتاعان سوزدەن ءسۇرىنىپ، بايگەنى ءسۇيىنباي الادى. بۇل ايتىستان سوڭ 2-3 جىل وتكەندە، جەتى وگىزدە تاعى ءبىر شوڭ اس بولىپ، تەزەك تورە تاعى دا ءسۇيىنباي اقىنىن ەرتە كەلەدى. مىنە، وسى استا ءسۇيىنباي مەن ارىستانبەك ايتىسادى. ايتىستا ءسۇيىنباي جىرشىلىقتىڭ سالتىمەن ءوزىن تانىستىرىپ، ارىپتەسىنە بىلاي دەيدى: «تۋرا جيىرما ەكى جاسىمدا، الىبايدىڭ اسىندا، كوپتى كورگەن قاتاعان، كوپ جىرشىنى ماتاعان» .
وسى جولدار ارقىلى ول قاتاعان دەگەن جىرشىمەن ايتىسقانىن تاعى ءبىر ەسكە سالىپ وتىر. دەمەك، قازاقتىڭ ءسۇيىنباي اقىنى قاتاعان جىرشىمەن الىبايدىڭ اسىندا 1850 -جىلدارى توڭىرەگىندە ايتىسسا، ارىستانبەك اقىنمەن جەتى وگىزدە 2-3 جىلدان كەيىن ايتىسقان دەۋگە بولاتىن سەكىلدى.
ارىستانبەك پەن ءسۇيىنباي ءوز ەلىنىڭ يگى- جاقسىلارىن ماداقتاپ، وتكەن تاريحتى، جاقسىلىق- جاماندىقتى پارىقتاپ جىرمەن سايىسادى. ايتىستى تاماشالاپ وتىرعان ەل جاقسىلارى «ىنتى-
ماققا جاڭادان كەلىپ وتىرمىز. « قىزىل تىلدە سۇيەك جوق» ، ءبىر- ءبىرىڭدى جەڭە المايتىن كورىنەسىڭدەر» دەپ بايگەنى ەكەۋىنە ءبولىپ بەرىپ، ايتىستى اياقتاتقان دەسەدى. مۇنىڭ وزىنەن ايتىستىڭ جەكە اقىندار اراسىندا عانا ەمەس، ەكى ەلدىڭ دوستىعىن شىڭداۋعا، باۋىرلاستىرۋعا قوماقتى ۇلەس قوسا الاتىن ساياسي ءمانى بار ەلارالىق ونەر ەكەندىگىن بايقاۋعا بولادى.
بۇل ايتىستا ءسۇيىنباي پاراساتتى اقىل- ناقىل سوزىمەن جۇرتتى باۋراپ الادى:
اي، الەمدى تەربەگەن،
اق پايعامبار ول دا ولەت.. .
شەيىت ءولىم بولماسا،
سەنىڭ قايدا ماناسىڭ؟ !
يەن قالعان تالاسىڭ.
توكپە اقىن ءسۇيىنباي وسىلايشا دانالىق ويلاردى مەرۋەرتتەي تىزبەكتەيدى. ءومىر قانشا قىزىق بولسا دا، ءولىم شىندىق، اجال اقيقات ەكەندىگىن، وسىناۋ عاپىل ءحالدى ارىستانبەك پەن ءسۇيىنباي سىندى اقىن دا، ماناس باستاعان باتىر دا، ازىرەتالى بالالارى دا، ايداي الەمدى تەربەگەن اق پايعامبار، جۇرت سۇراعان حان دا اينالىپ وتە المايتىنىن تولعايدى. ءسۇيىنبايدىڭ ونەگەلى وسيەتتەرى «ءالسىز ادام ۇيدە ولەت، ارسىز ادام كۇندە ولەت» ، «ۇيدە ولگەن جامانات، جاۋدا ولگەن سالتانات» ، نە بولماسا «باتىر ءبىر ولەت، قورقاق مىڭ ولەت» دەگەن ماقال- ماتەلدەگى ويلارمەن ۇشتاسىپ جاتقاندىعى اقىننىڭ حالىق قازىناسىنىڭ كاۋسارىمەن تەرەڭ سۋسىنداعانىن تانىتادى: «قاندى جولدا قارماسىپ، كوپ قىتايمەن تالاسىپ، المامبەت، سىرگاك ەر ولگەن، چۋلۋۋ چۋباك تاعى ولگەن» ، - دەگەن جولداردا ءسۇيىنباي اقىننىڭ ەپيكالىق ءداستۇردى جەتىك مەڭگەرگەن، «ماناس» سەكىلدى جىر- داستاننىڭ كەيىپكەرلەرىن ەلگە ءاردايىم ۇلگى ەتكەن جىرشى بولعاندىعىن اڭعارتادى.
راسىندا، ءسۇيىنباي ەكى ەلدىڭ مۇرا- سىن تەل ەمىپ، ۋىزىنا جارىعان مارقا قوزىداي ءوسىپ جەتىلگەن الاتاۋدىڭ ابىزى بولعاندىقتان، قىرعىز بەن قازاقتىڭ مۇڭ- مۇقتاجىنا كەلگەندە گويگويگە باسىپ، كەيدە ءتاتتى، كەيدە اشى سارىنعا سالاتىن زامانانىڭ ويشىل اقىنى بولدى دەۋگە نەگىز بار.
ءابدىلداجان اقماتاليەۆ،
قىرعىز رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ
ۆيتسە- پرەزيدەنتى، اكادەميك،قىرعىزستان مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى
«ايقىن»
