كەرەي حاننىڭ كەمەڭگەر ساياساتى

استانا. قازاقپارات - قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ تاريحىنا بايلانىستى جازىلعان تاريحي زەرتتەۋلەر مەن ادەبيەتتەردىڭ بارىندە حاندىقتىڭ نەگىزىن سالۋشىلار - كەرەي مەن جانىبەك حاندار دەپ ايتىلاتىنى بەلگىلى.

كەرەي حان - العاشقى قازاق حانىنىڭ ەسىمى جازبا دەرەكتەر مەن تاريحي زەرتتەۋلەردە گيرەي، گەرەي، كيراي، كەرەي تۇرىندە كەزدەسەدى ەكەن. ال قازاق تىلىندە جازىلعان ەڭبەكتەردە كەرەي ەسىمى ءجيى جانە تۇراقتى قولدانىلادى.

«تاۋريح- ي گۋزيدا- يي نۋسراتناما» (1268-1270) ەڭبەگىنىڭ اۆتورى ايتىپ وتكەنىندەي، كەرەي حان (تۋعان جىلى بەلگىسىز، XV عاسىردىڭ 70-جىلدارىنىڭ باسىندا قايتىس بولعان) - ورىس حان نەمەرەسى بولات حاننىڭ ۇلى.

جازبا دەرەكتەر مەن تاريحي زەرتتەۋلەردە العاشقى قازاق حانىنىڭ ەسىمى - «گيرەي» ، «گەرەي» ، «كيراي» ، «كەرەي» تۇرىندە كەزدەسەدى. قازاق تىلىندە جازىلعان ادەبيەتتەر مەن زەرتتەۋلەردە سوڭعى ەسىم ءجيى جانە تۇراقتى پايدالانىلاتىندىقتان، تاريحشىلار وسى ەسىمدى ءوز زەرتتەۋلەرىندە قولدانادى.

بۇل ءسوزدىڭ ءتۇپ- توركىنىنە كەلسەك، ۆ. بارتولد ول جونىندە بىلاي دەپ جازادى: « ءوزىنىڭ دەرەكتەرىن كورسەتپەي، احمەد ۆەفيك- پاشا ءوز سوزدىگىندە «گيرەي» - موڭعول ءسوزى، موڭعولشا «گاراي» دەلىنىپ، «ەڭبەگى سىڭگەن» ، «لايىقتى» ، «قۇقىلى» دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى» .

كەرەي حان تۋرالى XV عاسىردىڭ 50-جىلدارعا دەيىنگى تاريحي مالىمەتتەرىندە دەرەكتەر جوق. مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ «تاريحي راشيدي» ەڭبەگىندەگى دەرەكتەرگە قاراعاندا، XV عاسىردىڭ 50-جىلدارىنىڭ اياعىندا كەرەي حان جانىبەك حانمەن بىرگە وزبەك حاندىعى تايپالارىنىڭ ءبىر بولىگىن باسقارىپ، موعولستانعا قونىس اۋدارعان. موعولستان حانى ەسەنبۇعا (1432-1464) شۋ وزەنىنىڭ بويىنان جەر ءبولىپ بەرگەن. بۇل كىتاپتاعى دەرەكتەرگە ساي، ەسەنبۇعا ءابىلقايىر حان بيلەپ وتىرعان «كوشپەندى وزبەكتەر مەملەكەتى» تۇرعىندارىنىڭ ءبىراز بولىگىنىڭ كەرەي مەن جانىبەكتىڭ قول استىنا وتۋىنە قارسى بولمادى.

 وزىنە قارسى سۇلتانداردان قۇرىلعان ساياسي توپتىڭ كورشى بولۋى ءابىلقايىردىڭ موعولستانعا قارسى جورىققا شىعۋىنا تۇرتكى بولدى. «باحر ال- اسرار» كىتابىنداعى مالىمەتتەر بويىنشا 1468 -جىلى ءابىلقايىر حاننىڭ كەنەتتەن قايتىس بولۋىنا بايلانىستى جورىق توقتاتىلعان. «كوشپەندى وزبەكتەر مەملەكەتىندە» حان تاعى ءۇشىن كۇرەس ءابىلقايىر ولىمىنەن كەيىن باستالدى. كەرەي مەن جانىبەك قول استىنداعى تايپالار وزبەك ۇلىسىنا قايتا ورالعان سوڭ تاق تارتىسىنىڭ قارقىنى ۇدەي ءتۇستى. سوعىس باستالدى. ءابىلقايىر حاننىڭ ۇلى، حان تاعىنىڭ مۇراگەرى شەيح- حايدار قولباسشىلارىنىڭ باعىنباۋى سالدارىنان جەڭىلىسكە ۇشىرادى. شەيح- حايدار ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ كوزى جويىلدى، ءتىرى قالعاندارى جان- جاققا بوسىپ كەتتى. «كوشپەندى وزبەكتەر مەملەكەتىندەگى» بيلىك ءابىلقايىر حان اۋلەتىنەن كەرەي مەن جانىبەك قولىنا ءوتتى.

 كەرەي حان ەسىمى تاريحي دەرەكتەردە سوڭى رەت 1472-1473 -جىلدارى موعول حانى ءجۇنىستىڭ ورداسىنا بۇرىش وعلان سۇلتان شابۋىل جاساعان كەزدە ايتىلادى.

 تاريحي ماتەريالداردا كەرەي حاننىڭ حاندىق بيلىكتى ۇلى بۇرىندىققا بەرگەنى تۋرالى، كەرەي حاننىڭ وزبەك ۇلىسىن باسقارعان كەزەڭى، ونىڭ تاعدىرى، قاي ۋاقىتتا، قانداي جاعدايلاردا قازا بولعانى تۋرالى ناقتى مالىمەتتەر كورسەتىلمەگەن. كەرەي حان 1472-1473 -جىلدارداعى وقيعالاردان كەيىن قايتىس بولعان دەپ ەسەپتەلەدى.

وكىنىشكە وراي، XV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جاڭا مەملەكەتتى قۇرعان حاندار، وسى كەزدەگى ساياسي الاڭدا جەتەكشى رول اتقارعان تۇلعالار - كەرەي مەن جانىبەك حاندار تۋرالى بىرەن- ساران دەرەكتەر عانا بار.. .

 ماقالا ب. توعىسبايەۆ، ا. سۋجيكوۆتىڭ «تاريحي تۇلعالار» كىتابىنىڭ نەگىزىندە جازىلعان.

 

e-history.kz