قازاققا قامشىمەن تارتىپ جىبەرەتىن تەنتەك مىنەز جەتىسپەيدى
سول تولەرانتتىلىعىمىز بولار، ەلىمىزدە 140 ۇلت بار دەپ، ەكى قىتاي، ءبىر گرەك بولسا دا توبەمىزگە شىعارىپ قوياتىنىمىز. شىنداپ كەلگەندە، بۇنىڭ ءبارى بوس اڭگىمە. تالاي جىل وزگەنىڭ تابانىندا تاپتالىپ، باسىلىپ- جانشىلىپ كەلگەن قازاققا قازىر قوجالىق ەتەر اساۋ مىنەز اۋاداي قاجەت.
جاسىراتىنى جوق، قازاقتار ءوزىنىڭ ەلىندە، ءوز جەرىندە جۇرسە دە تومەنشىكتەپ، باسقالاردىڭ الدىندا جاسقانشاقتاپ تۇرادى. ونىڭ ۇستىنە، «ورىستار مىقتى، نەمىستەر كەرەمەت، كارىستەر ىسكەر، شەشەندەر كۇشتى» دەگەن قىزىل اۋىز جارنامالار جاقسى ايتىلادى دا، قازاقتىڭ كەمشىلىگى تەرىلىپ، مازاق ەتىلىپ، «بەيشارا ەكەنى» قۇلاققا ءسىڭىرىلىپ جاتادى. بۇل ءۇردىس ءالى دە جالعاسۋدا. ءسوزدىڭ جانى بار دەيدى، قازاقتىڭ ءمىنىن ابايدان اسىرىپ ايتقان ادام جوق شىعار، ءبىراق جۇرتتىڭ ءبارى اباي ەمەس. سول ءۇشىن، ۇنەمى ءوزىمىزدى جەرلەي بەرگەنشە، جىگەرلەرندىرەتىن، رۋحىن كوتەرەتىن، ەل مەن جەردىڭ يەسى ءوزى ەكەنىن ەسىنە سالىپ وتىراتىن سىندارلى ءسوز كوپ ايتىلۋ ءتيىس.
تەك ءسوز عانا ەمەس، بىزدە ءوز جەرىمىزدىڭ قوجاسى ەكەنىمىزدى بىلدىرەتىن تەنتەك مىنەز، تەبىندى ارەكەت تە بولۋى قاجەت. «الباستى قاباققا قاراي باسادى» دەگەن. كەرەك كەزىندە ۇلتتى قورلاپ، قازاقتى مازاق ەتكەندەردى، شاڭىراققا قاراماي شىكىرەيىپ، اياعىنىڭ استىن كورە الماي الشاڭدايتىنداردى قاباقپەن ىقتىرىپ، سەسپەن جىنىن قاعاتىن ايبار مەن قاھارعا يە بولۋىمىز كەرەك. سەبەبى، قۇرمەتتەگەندى ەمەس، قورىققاندى سىيلايتىندار كوپ.
اقىن وتەجان نۇرعالييەۆ ءبىر سۇحباتىندا «ءار قازاق ءوزىن ارداق تۇتاتىن قاسيەتتى قاشان جانە قالاي قالىپتاستىرامىز؟ » دەگەن سۇراققا «ول سەن بايىعاندا بولادى. سەگىز قاباتتى ءۇيىڭ، جانىندا بىر گەكتار جەرىڭ، ءتىپتى كىشكەنتاي تىكۇشاعىڭ بولعان كەزدە، سەن ولاردى قولىڭ دىرىلدەمەي قورعايتىن بولاسىڭ. ول ءۇشىن قازاقتىڭ اربىرەۋى ىرىسى شالقىعان باي بولۋى كەرەك. مىسالى، قازاق اناۋ از شەشەنگە ەشتەڭە دەي المايدى. كەزدەسسە - سالەم بەرۋى, كەرىسسە - جاي وكپەلەۋى مۇمكىن، ءبىراق تيىسە المايدى. ال سول شەشەندى «نەگە ءۇيىمنىڭ الدىنان كوكىرەك كەرىپ وتەسىڭ؟ » دەپ قامشىمەن تارتاتىن قاسيەت دارىسا، كەرەمەت بولار ەدىك. مەن قازاقتا سونداي مىنەز بولعانىن قالايمىن. ءبىراق سورىنا قاراي، بۇل قازاق وعان جەتە الماي جاتىر» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. قۇپتايتىن ءسوز. بۇل جەردە قامشى بەكەر ايتىلىپ تۇرعان جوق. ول جاي اتقا مىنگەندە پايدالاناتىن قۇرال عانا ەمەس، قازاقتىڭ قولىنداعى قارۋى، بويىنداعى ايبارى، بولمىسىنداعى تەنتەك رۋحى. بۇرىنعى قازاق، قايراتتى قازاقتىڭ ءور مىنەزىنىڭ سيمۆولى.
ءسوزىمىز دالەلدى بولۋى ءۇشىن جازۋشى تىلەۋحان جاقىپباي ۇىلىنىڭ «دالا بوزداقتارى» رومانىنان ءبىر ەپيزوت كەلتىرەيىك.
.. . «كوبەن وتىرعان ۇيگە سۋ قۇيۋ كوزى تۇزداي، قىر مۇرىندى، يميگەن، شاشى كۇزگى سەلەۋدەي شەكارا سولداتىنا بۇيىرىلدى. ەسىك الدىندا تاعى ءبىر سونداي سودات، كيىز ەسىكتىڭ ورامىنا ءبىر قولىن اسىپ، ىشكە سۇعىنا قاراپ تۇر. سۋ ءۇيدىڭ وڭ جاعىنان باستاپ قۇيىلىپ، كوبەنگە كەلگەندە ول جاقتىرماي ورامالدى الىپ، قولىن سۇرتە باستادى. سۋ قۇيعان سولدات بۇرىلا بەرگەندە، قىلىشىنىڭ سابى جاسىل ءماۋتى تاقيامەن وتىرعان كوبەننىڭ شەكەسىنە «تىق» ەتە ءتۇستى. ونى ورىس سولداتى اڭدامادى. كوبەن جاستىعىنىڭ استىنا كولدەنەڭ تاستاپ قويعان توبىلعى ساپتى قىزىل قامشىسىن سۋىرىپ الدى دا، ەڭكەيىپ سۋ قۇيىپ تۇرعان سولداتتى ماي قۇيرىقتى قيعاشتاي تارتىپ كەتتى. سولداتتىڭ سارى ءتۇستى شالبارىنىڭ قۇيرىعى بوكسەرىلىپ، جالبىرلاپ شىعا كەلدى. قولىنداعى قۇماندى ەلەگەنگە «تارس» ەتكىزىپ تاستاي سالىپ، «باج» ەتكەن قالپى ەسىكتەن قان- جوسا بولىپ شىعا جونەلدى. كوبەن:
- اتقا قونىڭدار! - دەپ بۇيىردى دا، شىققان سوڭ ات ۇستىندە ايقاي سالىپ:
- اعايىن قانداستىعىن ۇمىتسا، ونى ايتۋعا قاقىلىمىز. بۇتاباي بولىستىڭ اسىنا ءدىنى جات ورىستى ارالاستىرىپ، قىلىشىمەن شەكەمدى قاقتىرىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەدى. ورىسقا ءبىزدى نەگە قورلاتىپ ساباتادى؟ جاۋلاسام دەسەڭ شىق! - دەپ اتىنا قامشى باسىپ تارتا جونەلگەن.. .»
اقىن وتەجان دا وسى ءور رۋحتى، نامىسىن تاپتاتپايتىن، كەۋدەسىن باتىرمايتىن تەكتىلىك كەرەكتىگىن اڭداتىپ وتىر. كەشەگى باتىر كوبەندەردىڭ قايسار بولمىسى بۇگىنگى ۇرپاققا دا كەرەك. ۇنەمى تولەرانتتى بولۋ ول ۇلتتىڭ مادەنيەتتىلىگى نە وركەنيەتتىلىگى ەمەس، جىگەرسىز، ىنجىقتىعى دا بولماق. جۇمساق سوزگە الدانىپ، جۇمساق مىنەزبەن جۇرە بەرسەڭ، باسقالار سەنى جۇلمالاي بەرەدى.
جەبە نويان
"قامشى" سىلتەيدى
