موسكۆا ءۇشىن شايقاس : تاۋەكەلگە بەل بايلاپ
ب. مومىش ۇلىنىڭ بۇل تۋىندىسى قازاق ادەبيەتىندە سوعىس تاقىرىبىنا جازىلعان العاشقى ۇلكەن شىعارما بولىپ ەسەپتەلىنەدى. شىعارمادا قاندى سوعىستىڭ قاتىگەز بەينەسى شىنايى بەينەلەنگەن.
ەلباسىنىڭ «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا كوپتەگەن رومان، پوۆەست قيسا، داستارندار جارىق كوردى. حالىقارالىق قازاقپارات اگەنتتىگى قوعامعا قاجەت، ءوسىپ كەلە جاتقان جاستارعا پاتريوتتىق تاربيە بەرەتىن وسىنداي شىعارمالاردى بەرۋدى ءارى قاراي جالعاستىرادى.
***
پودپولكوۆنيك كۋرگانوۆ
ولار كەتىپ ءبىز قالدىق. شتاب باستىعى راحيموۆ وتە پىسىق جىگىت ەدى. ونى جاقسى كورگەندىكتەن ۇلكەنىمىز ەركەلەتىپ حابي، كىشىمىز سىيلاپ حابەكە دەيتىنبىز. ءحابيدىڭ وزىنە ەتەنە بولىپ كەتكەن سەرىكتەرى بار- دى. ءبىرى - بۇرىن راديوتەحنيك بولىپ ىستەگەن، ءقازىر ءبىزدىڭ بايلانىسشىلار ۆزۆودىنىڭ كومانديرى، ادەپتى، تۇنىق كوزدى، سۇڭعاق بويلى، كەرتپەش مۇرىنداۋ كىشى لەيتەنانت لەونيد ستەپانوۆ. ەكىنشىسى - بۇرىن كووپەراتيۆ قىزمەتىندە بولعان، قازىر ءبىزدىڭ شارۋاشىلىقتى - ازىق- تۇلىك، وق- جاراق، ات اربالارىمىزدى تاپ- تۇيناقتاي ەتىپ جايعاستىراتىن قىزىل شىرايلى، تاپال بويلى، كوكشىل كوزدى، جۇقا ەرىندى جيىرما بەستەن جاڭا عانا اسقان كىشى لەيتەنانت ۆاسيليي بوريسوۆ. ەكەۋى دە حابيدىڭ ايتقاندارىن بۇلجىتپاي ورىنداپ، اياقتارىنان تىك تۇراتىن.
راحيموۆتىڭ ستەپانوۆ پەن بوريسوۆتەي سەنىمدى كومەكشىلەرى بولعاندىقتان ولاردىڭ شارۋاسىنا كوپ ارالاسا قويمايتىن ەدىم. «ءسوزىڭدى بىرەۋ سويلەسە، اۋزىڭ قىشىپ بارا ما» دەگەندەيىن، جىگىتتەردىڭ وزدەرى- اق، ءبارىن تىندىرىپ جۇرسە، بەتالدى كيمەلەپ نەم بار. راحيموۆ مەنى ەشۋاقىتتا جالعىزسىراتقان ەمەس. «شارشادىڭىز عوي، دەمالساڭىزشى، ءوزىڭىز جۇگىرە بەرگەنشە ءبىزدى جۇمساساڭىزشى.. .» دەپ شىرق ۇيىرىلەتىن. ءبىراق مۇنى جاعىمپازدىق سياقتى ەمەس، ناعىز ادامدىق قامقورلىقپەن، مەنىڭ تۋعان ىنىمدەي كىشىلىك ىزەتتىكپەن جاساۋشى ەدى. ءوزىنىڭ قولى تيمەي، جۇمىسى بولىپ قالسا، قاراماعىنداعى جىگىتتەرگە: «سەن كومباتتىڭ قاسىندا بولعىن، مۇمكىن كەرەك بولىپ قالارسىڭ» دەپ تاپسىرىپ كەتۋ ونىڭ ادەتى ەدى. بۇل جولى مەنىڭ قاسىما ستەپانوۆتى جىبەرىپتى.. . كاپروۆ پەن مۇحامەدياروۆتى قول الىسىپ قوشتاسىپ شىعارىپ سالدىق تا، ستەپانوۆ ەكەۋمىز شتابقا قايتىپ كەلدىك. كەلە سالا گەنەرالمەن سويلەستىم، كاپروۆتىڭ گوريۋنىدان پولكتىڭ نەگىزگى كۇشىمەن امان- ەسەن اتتانعانىن حابارلادىم. گەنەرال تەلەفونمەن ءبىرقاتار نارسەگە ءجون سىلتەپ، اقىلىن ايتتى. ءسوزدىڭ سوڭىندا «ال ەرىم، توقتام سولاي بولسىن، جاعداي تۇسىنىكتى عوي» ، - دەدى دە ترۋبكانى قويماستان:
«ەسىڭىزدە بولسىن، جولداس مومىش ۇلى، كاپروۆتىڭ قالعان ادامدارىن مەن ءسىزدىڭ قاراماعىڭىزعا ۋاقىتشا عانا قالدىرىپ وتىرمىن، تاپسىرمانى ورىنداعاننان كەيىن كاپروۆتىڭ وزىنە قايتارىڭىز، قايىرعاندا ءتۇپ- تۇگەل قايىرىڭىز. ولاردى جاساۋ- جاسقاۋىما، ۇڭعىل- شۇڭعىلىما تىعام دەپ جۇرمەڭىز. وندا رەنجيمىن سىزگە، ەسىڭىزدە بولسىن» دەگەن سوڭعى ءسوزى نىق ەستىلدى. - ولار ءوز مىندەتىن ورىنداسا مەن ءسىزدى الدامايمىن، سەنىڭىز، جولداس گەنەرال. - دۇرىس، سولاي كەلىسەلىك. ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن، الگى گەورگيي فەدوروۆيچ سىزگە كەلدى مە؟ جاۋاپ بەرگەنىمشە بولعان جوق، بايلانىس ءۇزىلدى دە قالدى. ىزامنىڭ كەلگەنى سونشاما، قولىمداعى تەلەفوننىڭ ترۋبكاسىن لاقتىرىپ جىبەرىپ، قاسىمداعى ستەپانوۆقا ايعاي ساپپىن.
- بۇ نە دەگەن تىرلىك؟ !
- عاپۋ ەتىڭىز، جولداس كومبات، سناريادتىڭ قاڭعىرعان ءبىر جاڭقىشاعى ءۇزىپ كەتكەن بولار. دۇشپان تاعى دا زەڭبىرەكتەن اتقىلاي باستادى عوي. امال قانشا.. .
- ەگەر بەس مينۋتتا تەلەفون قايتا سويلەمەسە، مەن راحيموۆ ەكەۋىڭدى دە.. . - دەي بەرگەنىمدە ءسوزىمدى اياقتاتپاي بىرەۋ يىعىمنان تارتتى. جالت قاراسام پودپولكوۆنيك كۋرگانوۆ تەسىلە قاراپ تۇر ەكەن. جۇزىندە تالاي ۇيقىسىز تۇندەردىڭ تابى. ءوزى قارا قاتپا ەدى، ونىڭ ۇستىنە توتىعىپ، تىپتەن قارايىپ كەتىپتى.
- ايعايلاۋدىڭ ورنى بار، جولداس اعا لەيتەنانت! تەلەفوننىڭ تۇتقاسىن لاقتىرىپ، كوز الدىڭىزداعىنىڭ ءبارى اسامىن، شابامىن دەپ جازىقسىزدان قۇر ۇرسا بەرمەس بولار، جولداس اعا لەيتەنانت! اشۋىڭمەن ەمەس، اقىلىڭمەن بيلەگەن ءجون بولار! مەنىڭ دە سول تۇرعانداعى ۇسقىنىم ادام كۇلەرلىك بولۋ كەرەك، پودپولكوۆنيك بەتىمە قاراپ ەزۋ تارتتى دا، جۇمسارا سويلەدى.
- وتىرىڭىز، جولداس اعا لەيتەنانت! سوعىسقا كومانديردىڭ سابىرلى بولعانى جاقسى. قىزبالىققا سالىنىپ، كۇيىپ- پىسسەڭىز سابىردان تەز ايرىلاسىز، بەكەم شەشىم، سەرگەك بايلاۋ تابۋعا بولماي قالادى. ويتكەننەن كەيىن كوماندير الدى- ارتىن قامتىماعان اقىلدى بۇيرىق بەرە المايدى. بۇل سوزدەرىمەن پودپولكوۆنيك مەنى قاتتى ۇيالتتى. قازاقتىڭ «سابىر ءتۇبى سارى التىن، سابىرلى جەتەر مۇراتقا، سابىرسىز قالار ۇياتقا» دەگەن ماقالى ەسىمە ءتۇستى. مەن بۇل ماقالدى ورىسشاعا اۋدارعانىمدا گەورگيي فەدوروۆيچ قارق- قارق كۇلدى دە:
- حالىق دانا دەگەن وسى عوي، - دەپ ءبىراز ويلانىپ قالدى.
- قاراماعىڭىزداعى ادامداردان بايلانىستىڭ ۇزدىكسىز بولۋىن تالاپ ەتكەنىڭىز دۇرىس. ۇزدىكسىز بايلانىس كەرەك. ۇزىلسە تەز تۇزەلۋى كەرەك. ءبىراق تا سناريادتىڭ قاڭعىرعان جاڭقاشاعى ءسىزدىڭ بۇيرىققا باعىنا ما، ول تەلەفوننىڭ سىمى تۇگىل ادامنىڭ ءوزىن دە ءولتىرىپ كەتەدى عوي. سوعىستا جازاتايىم كوپ كەزدەسەدى.
- گەنەرال ءسىزدى سۇراپ ەدى، جولداس پودپولكوۆنيك.
- تاپ سول كەزدە ءۇزىلدى مە؟
- ءيا! تاپ سول كەزدە. گەنەرالدىڭ سىزگە نەندەي تاپسىرما بەرگىسى كەلگەنىن ەستي الماي قالدىم. ءۇزىلدى دە كەتتى.
- وقاسى جوق، جىگىتتەر قازىر بايلانىستى تۇزەر، سوسىن قايتا حابارلاسارمىز.. . دىڭكەم قۇرىپ، قالجىراپ وتىرمىن. بار بولسا ماعان ءبىر كەسە شاي الدىرىڭىزشى. مەن دالاعا شىعىپ قايتىپ كەلسەم، كۋرگانوۆ تەلەفونمەن سويلەسىپ وتىر ەكەن.
- ازىرگە ءبارى ورىنشا.. . جوق، نەمىستەر ءالى كورىنبەيدى.. . ولاردىڭ دا سىلەسى قاتقانعا ۇقسايدى.. . مۇمكىن كۇش جاڭارتىپ، ورىن اۋىستىرىپ جاتقان بولار. ەگەر ولاي ەتىپ جاتسا، ءتۇس قايتا اتوي سالۋى مۇمكىن.. . ءبىزدىڭ وق- ءدارىمىز ازداۋ. ءيا، مەن ءتيىستى بۇيرىقتى بەردىم. ولار ءقازىر مومىش ۇلىنىڭ تۋ سىرتىندا ورنالاسىپ جاتىر.. . سولاي ەتكەنىڭىز دۇرىس بولار ەدى. بۇل جاققا كەمىندە ءبىر مىڭى كەرەك.. . ونىڭ قاندايلارىن ماركوۆ بىلەدى.. . جارايدى، بىلگەنىمدى اياماسپىن.. . ءيا، بىزدەر ءبىراز اڭگىمەلەستىك.. . قولدان كەلسە ءسوز جوق ورىندايمىز عوي.. . ساۋ بولىڭىز.. . پودپولكوۆنيك سويلەپ بولىپ ترۋبكانى تەلەفونيسكە بەرە بەرگەندە، سينچەنكو تاماق الىپ جەتىپ كەلدى. ەت ارالاستىرا قۋىرىلعان كارتوشكا. ونىڭ ارتىنان ءبىر قولىنا كوك شاينەك، ءبىر قولىنا جارتى ستاكان اراق ۇستاپ ستەپانوۆ جەتتى. پودپولكوۆنيك اشىعىپ قالعان ەكەن، الدىنداعى اسقا بۇركىتشە ءشۇيىلدى. اراقتى كورەر ەمەس.
- مىنانى جۇتىپ جىبەرسەڭىز بولماي ما، استى سوسىن جەسەڭىز، - دەدىم مەن. - جاي ۋاقىت بولسا، بۇل شىركىننىڭ ەكەۋ- ۇشەۋىن دە تاستاپ جىبەرەر ەدىم. ءوزىم شارشاپ، قالجىراپ وتىرعان اداممىن، ونىڭ ۇستىنە اش قارىنعا تۇسسە ۇيقىڭدى كەلتىرىپ، ماۋجىراتىپ مازاڭدى الادى. سوندىقتان ىشپەي- اق قويايىن، - دەپ ستاكاندى داستارقاننىڭ شەتىنە ىسىردى دا، سينچەنكوعا:
- شايىڭدى قۇيا بەر، قاراعىم، - دەپ كەسەسىن ۇسىندى. ءبىرازدان كەيىن ماڭدايىنان شىپ- شىپ تەر شىقتى. ونى ورامالىمەن ءسۇرتتى دە، ستەپانوۆ پەن سينچەنكوعا راحمەت ايتىپ، ماعان بۇرىلدى:
- ال، ەندى ىسكە كىرىسەلىك، جولداس اعا لەيتەنانت، - جاڭا عانا تۇتاتقان تەمەكىسىن ەكى- ءۇش قۇمارتا سوردى، - گەنەرال جاڭا سىزگە ءبىراز جايدى ايتۋعا بۇيىردى. كارتاڭىزدى اكەلىڭىز! مەن ۇلكەندىگى داستارقانداي كارتانى اكەپ الدىنا جايدىم. كوزىمەن ءبىر شولىپ ءوتتى دە، كەي جەرىنە ءشۇيىلىپ قاراي قالدى. ءسىرا، ءبىراز بەلگىلەر ءدال تۇسىرىلمەگەن بولۋ كەرەك، جاقتىرماعانداي قاباعىن شىتتى. كارتا تاراتۋعا كەلگەندە الدىنا جان سالمايتىن تاجىريبەلى كومانديردىڭ ءبىرى ەدى. الدىنداعى قاعازعا قاراپ- اق وسى ماڭنىڭ ۇڭعىل- شۇڭعىلىنىڭ ءبارىن كورىپ وتىر. كۇمىس سىرىن زەرگەر، كىلەم سىرىن توقۋشى بىلەدى دەگەن ەمەس پە. كۋرگانوۆ تا ءوزىنىڭ سىرىنا قانىق ادام. ول وتىر، مەن ونىڭ الدىندا تىكەمنەن تىك تۇرمىن.
- وتىرىڭىز، وتىرىپ اسپاي- ساسپاي سويلەسەيىك، - دەدى. ءتۇرلى ءتۇستى قارىنداشتارمەن كارتاعا بەلگىلەر سوعىپ، سىزا باستادى. سۇيرىك ساۋساقتارى سىپ- سىپ ەتەدى. كۇشى باسىم جاۋ مەن ءبىزدىڭ ديۆيزيانىڭ وتكەن ءۇش كۇنگى ايقاسىن باياندايتىن بەلگىلەر تاسقا تاڭبا باسقامداي سايراپ شىعا كەلدى. كورىپ تۇرمىن، مەن دە وقىپ ۇعىپ تۇرمىن.. . پودپولكوۆنيك قارىنداشىن قويدى دا، ورىندىققا شالقايا بەرىپ نىعايا وتىردى دا:
- گەنەرالدىڭ ايت دەگەنىن كارتاڭىزعا ءتۇسىردىم. كەلىڭىز، ەكەۋلەپ، ەندى ەگجەي- تەگجەيدى تالداپ كورەيىك. بەرمەن، جاقىنىراق وتىرىڭىز. ءسويتتى دە كارتاداعى مايدان شەبىن سۇق ساۋساعىمەن ءبىر نۇسقاپ:
- جانتالاسىپ ءجۇرىپ جاۋ ءبىزدىڭ قورعانىس شەبىمىزدى يتەرمەلەي 4-5 كيلومەتر ىشكە كىردى. ك. تس. د. ۋ. ج. ف. شەپتەرىنە جەتتى. وسى ارادا دۇشپان شابۋىلى تويتارىلا توقتاتىلدى. ءۇش كۇن بويى ارپالىستا جەتكەن جەرى وسى. ءبىراق ودان ءارى ىشكە كىرىپ، ىلگەرىلەي المادى. ءبۇل توڭىرەكتە تىڭ كۇشى بايقالمايدى. قازىرگى حالىمەن ول شابۋىلعا شىعا الماس. كۇش جيناقتاپ، ورىن اۋىستىرىپ توپتانۋ ءۇشىن كەمىندە 6-8 ساعات ۋاقىت كەرەك. ياعني ەندىگى شابۋىلدى 12-00-دەن ەرتە باستاي المايدى دەگەن ءسوز. جاۋ سوققىسىن قاي ماڭنان كۇتۋگە بولادى. مەنىڭشە ولار كۇشتى يادروۆو، گوريۋنى، پوكروۆسكوە باعىتىنا توگەر. ال، قوسالقى شابۋىلدى دۋبوسەكوۆو، 151,0 بيىكتىگى، ماترەشينو، روجدەستۆەنسكوە، شيشكينو، گۋسەنوۆو تۇستارىنا جاسار. مەن وسىلاي بولار- اۋ دەپ بولجايمىن، جولداس اعا لەيتەنانت. مۇنان ءارى پودپولكوۆنيك ءبىزدىڭ جاعدايىمىزعا تالداۋ جاسادى. ديۆيزيانىڭ پولكتارى بىرتىندەپ- بىرتىندەپ الدىڭعى شەپتەن كەيىن قاراي جىلجىپ جاتىر. ءوزىنىڭ ارتيللەريا پولكى كاپروۆ پولكىنىڭ كەيىن شەگىنۋىنە قالقان بولىپ كومەكتەسۋدە. وق- ءدارى تاپشى، گەنەرال الدىڭعى شەپكە مىڭنان اسا سنارياد جەتكىزىپ بەرمەكشى، ەكى ديۆيزيون گوريۋنى ماڭىنا شىعارىلدى، ولار تەمىر جول بۋدكاسىنىڭ سول جاعىنداعى ورمانعا ورنالاسپاق.
- جاۋ نەگىزگى كۇشىن يادروۆو، گوريۋنى، پوكروۆسكوە تاس جولىنىڭ باعىتىنا، بويىنا توگۋدە. ءبىزدىڭ ساپەرلەر دە قامسىز ەمەس. بىرنەشە توسقاۋىلدار مەن بوگەتتەر جاسالىنىپ، جولعا اعاشتار قۇلاتىلىپ، مينالار كومىلدى. بۇل جۇمىستى كاپروۆتان قالعان بولىمشەلەر ىستەپ بىتىرمەك. كاپروۆتىڭ ادامدارى جانە مەنىڭ پولكىم جاۋ بىزدەر جاساعان توسقاۋىلعا، مينالى الاڭعا كەلگەنشە سىزدەرگە كومەكتەسەدى. جاۋ توسقاۋىلعا كەلگەننەن كەيىن ەكى- ءۇش دۇركىن وق جاۋدىرامىن دا، سىزدەردىڭ وزدەرىڭىزدى قالقالاپ، ديۆيزيانىڭ نەگىزگى كۇشتەرىنە قاراي شەگىنەمىن. ماعان بەرىلگەن بۇيرىق وسىنداي. ال، گەنەرال ءسىز ءوزى ەركىن قيمىلداسىن، پالەندەي دەپ ونىڭ ىسىنە ارالاسۋشى بولما دەدى. ياعني ءبىز سىزبەن العاشقى كەزدە عانا كەلىسىپ وتىرىپ ءبىر- بىرىمىزگە كومەكتەسە قيمىل جاسايمىز.. . پودپولكوۆنيك گەنەرالدىڭ ايتقانىن، ءوزىنىڭ اقىل- كەڭەسىن بايانداپ بولعاننان كەيىن ءوز قوسىنا كەتتى. مەن راحيموۆتى، بوزجانوۆتى، تانكوۆ پەن ستەپانوۆتى شاقىرىپ الدىم. بارلىق جاي- جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ، كارتادان توسقاۋىلدار مەن مينالار كومىلگەن الاڭدى كورسەتتىم دە، بۇيرىق بەردىم:
- ستەپانوۆ! ءسىز دەرەۋ بايلانىس سىمىن تارتۋ قامىنا كىرىسىڭىز. بوزجانوۆ! ءسىز فيليمونوۆقا مەنىڭ بۇيرىعىمدى جەتكىزىڭىز. لەيتەنانت بۋرنايەۆسكييدىڭ ۆزۆودى ل. ماڭىنا بارىپ، توسقاۋىل مەن مينا كومىلگەن الاڭدى قورعايتىنداي بولىپ بەكىنسىن. ال، ءسىز، تانكوۆ جولداس، ەكى ۆزۆود پەن ستانكوۆوي پۋلەمەتتى الىڭىز دا ن. جانە ت. ماڭىنا بەكىنىڭىز.
- جولداس كومبات، سوندا گوريۋنىنى تاستاپ كەتكەنىمىز بە؟ - دەپ تاڭىرقاي سۇرادى.
- جوق، تاستامايمىز. جاۋدى ەڭ الدىمەن توسقاۋىلدار مەن مينالار كومىلگەن الاڭ ماڭىندا قارسى الامىز دا، سودان كەيىن گوريۋنىعا قايتا كەلىپ بەكىنەمىز. بىزگە كۋرگانوۆتىڭ ەكى ديۆيزيونى كومەكتەسپەك. ءبىزدىڭ ءۇش ۆزۆود- ءبىر روتا، كاپروۆشىلار ەكى روتاداي. وسىنىڭ ءبارىن قوسقاندا ءبىر باتالون ەمەس پە؟ الدىمىزدا بەرىك توسقاۋىلدار مەن مينا كومىلگەن الاڭ بار. كەشكە دەيىن جاۋدى ىلگەرى اتتاپ باستىرماي ءبىراز اۋرەلەۋگە بولادى. ەگەر پودپولكوۆنيك كۋرگانوۆتىڭ ەكى ديۆيزيونىمەن كومەكتەسەم دەگەن ۋادەسى بولماعاندا ءبىز جاۋدى گوريۋنىدا وتىرىپ- اق توسىپ الاتىن ەدىك. ونىڭ ۇستىنە گەنەرال مىڭعا جۋىق سنارياد جىبەرمەك بولىپتى.
- وندا دۇرىس ەكەن، - دەپ بوزجانوۆ جايىلىپ سالا بەردى.
- توقايلاسىپ كورەيىك.
- ورماندى پانالاماستان، جاۋىنگەرلەردى ۆزۆود- ۆزۆودىمەن ساپ قۇرىپ تەمىر جول بۋدكاسىنىڭ بەر جاعىنداعى تاس جولمەن ەرتىپ وسى جەردەن وتىڭدەر.
- وندا، ءوزىمىزدى كورسەتىپ قويامىز عوي، - دەدى تانكوۆ.
- وسى ماڭدا كۇش بار ەكەنىن كورسىن. ءبىز مۇندا جاسىرىنباق ويناعالى قالعانىمىز جوق. بوزجانوۆ ەشنارسە تۇسىنبەگەندەي:
- وندا نە بولعانى.. . - دەپ تاڭىرقادى.
- نە بولعانى دەيتىن نە بار، تاس جول وعان داڭعىل جول ەمەس، زىمىراپ وتە شىعا المايتىنىن ءبىلسىن.. .
- ەندى عانا ءتۇسىندىم! - دەپ بوزجانوۆ ءماز بوپ كۇلدى.
- نەمىستەر ەندى يا اينالىپ ءوتۋدى، نەمەسە تۋرا قارسى ماڭدايدان باسا- كوكتەپ ۇرۋدىڭ قامىن ويلايدى. راحيموۆ «نەمەنەگە ءماز بوپ تۇرسىڭ» دەگەندەي بوزجانوۆقا اجىرايا ءبىر قارادى.
- حابي، سەن گۋسەنوۆاگا تەز جەت تە، ءبارىن گەنەرالعا باياندا. ال، جولداستار، سۇراقتارىڭ جوق بولسا، ىسكە كىرىسىڭدەر. راحيموۆ سحەماسىز قارىس اتتاپ باسپايتىن وفيتسەر- ءدى. باسقا كومانديرلەر ءجون- جونىمەن بۇيرىقتى ورىنداۋعا كەتكەندە راحيموۆ وتىرا قالىپ سحەما سىزۋعا كىرىستى.
- سحەمانىڭ كەرەگى نە؟ انا كارتادا ءبارى كورسەتىلگەن عوي، ال دا جۇرە بەر.
- جولداس كومبات، شىنىمدى ايتسام ءسىزدىڭ شەشىمىڭىزدى انىق- قانىعىنا جەتىپ تۇسىنە الماي قالدىم. گەنەرالعا ءبارىن جەتكىزۋ ءۇشىن ەگجەي- تەگجەيىنە دەيىن ءبىلىپ الۋ كەرەك قوي. ءوزىم قاعازعا ءتۇسىرىپ قاراماسام بولار ەمەس.
- ە.. . وندا سىزا بەرگىن. سينچەنكو راحيموۆقا اتتىڭ ءازىر تۇرعانىن حابارلادى. راحيموۆ ءوزى سىزعان سحەماعا قاراپ تۇرىپ، بارلىعىن دالمە- ءدال ايتىپ بەردى.
- گەنەرالعا تۋرا وسىلاي بايانداڭىز. گەنەرال كاپروۆشىلاردى كوپ كىدىرتپەي جىبەر دەگەن. ەگەر توسقاۋىلدار مەن مينا كومىلگەن الاڭدى بوگەت ەتە ۇستاپ، جاۋدى ءبىراز اۋرەلەپ، الدىڭعى قارقىن باسىپ العىمىز كەلگەنىن ماقۇلداسا، كاپروۆشىلاردى قاراڭعى تۇسكەنشە قايتارمايتىنىمىزدى ايت. حابي قاعازدارىن جيناپ شىعىپ كەتتى. بوريسوۆ كىرىپ كەلدى. ول ءبىراز ۇندەمەي تۇردى دا:
- جولداس كومبات، جۇرتتىڭ ءبارى كەتىپ جاتىر، ءبىز نە ىستەيمىز، - دەپ كۇمىلجىدى.
- ءبارى كەتىپ جاتىر دەيسىز بە؟
- تانكوۆ ءوز ادامدارىن اكەتىپ بارادى. بوزجانوۆ ماترەنينوعا شاۋىپ كەتتى. راحيموۆ تا ءبىر جاققا كەتىپ بارادى.
- ولار كەتسە كەتە بەرسىن، ال ءبىز وسىندا قالامىز. مۇندا تانكوۆتىڭ ءبىر ۆزۆودى، بايلانىسشىلار ۆزۆودىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى، مەدپۋنكت جانە ءسىزدىڭ ۆزۆودىڭىز قالادى. مۇنىڭ ءبارى ءسىزدىڭ كوزىڭىزگە كورىنبەي مە؟ سامساعان ۇلكەن ءبىر قول ەمەس پە. بوريسوۆ جىميىپ كۇلدى.
- مەن ءسىزدى العاشقى شەشىمىڭىزدى وزگەرتتى مە ەكەن دەپ قالىپ ەدىم.
- بوريسوۆ! ءبىز بۇل جەردەن ەشقايدا كەتپەيمىز. كەتكەندەر دە الىسقا قانشا ۇزاي قويار دەپ ەدىڭ. تىزگىن مەنىڭ قولىمدا. ازىق- تۇلىك، كيىم، وق- ءدارى، تاعى باسقا دۇنيە جيھازدىڭ ءبارى ءسىزدىڭ قولدا، سوندا ولار قايدا بارادى. ءبىراز شايقاسىپ بوي جازعاننان كەيىن وسىندا قايتىپ كەلەدى.
- جولداس كومبات، ادامداردى قالاي تاماقتاندىرامىز، - دەپ كۇلە سۇرادى، مەنىڭ ازىلدەي سويلەگەنىمە كوڭىلدەنگەن بوريسوۆ.
- بۇل ماسەلەنى روتا ستارشينالارىمەن اقىلداسىپ ءوزىڭىز شەشىڭىز. دارىگەرلىك پۋنكتتىڭ، اسحانالاردىڭ جۇمىسى تيتتەي دە كىدىرىپ قالماسىن. ءوزىڭىز قاداعالاڭىز. ەڭ اۋەلى كاپروۆشىلاردى تاماقتاندىرىڭىزدار. ستارشينالارىن شاقىرىپ الىپ، كەرەگىنىڭ ءبارىن بەرىڭىزدەر.. . تەلەفون زىڭ ەتە قالدى.
- كۇنىنە سان قيلى شەشىم قابىلداپ جۇرگەن ءسىز بە، جولداس مومىش ۇلى؟
- شەشىمدى وزگەرتەيىن دەپ وزگەرتكەن جوقپىن، جاعداي سولاي بولدى، جولداس گەنەرال. نەمىس كاپروۆتى وكشەلەپ قۋماي، توقتاپ قالدى. شەبىن اۋىستىرىپ، كۇشىن جيناقتاپ جاتىر. ءبىزدىڭ قاراپ وتىرعانىمىز ءجون بولار ما؟
- سىزگە بۇل ويدى سالعان گەورگيي فەدوروۆيچ - اۋ!
- ءيا، جولداس گەنەرال، ول كىسى ءبىراز ماعان كەڭەس بەردى.
- ەگەر كۋرگانوۆ ەكەۋىڭىزدىڭ ويلاعانىڭىزداي بولسا ماقۇلدايمىن.
- قۇپ، جولداس گەنەرال! ءبىز جاۋاپكەرمىز.
- جارايدى! مەن سىزدەرگە ءبىراز جاردەمدەسەرمىن، اسپاننان دا كومەكتەسۋدى سۇرايىن. ال، ءسىز جولداس مومىش ۇلى، تىم قىزىل تۇمسىققا دەيىن سالىنىپ جۇرمەڭىز. گەنەرالدىڭ سوڭعى ءسوزى ماعان قاتتى باتتى. گوريۋنىداعى جۇرتتىڭ جارتىسىنان كوبىن ورنىنان قوزعاپ، ىلگەرى جىبەرىپ قويعانىمدى اسا ويلانىپ ىستەلگەن شارۋا دەمەسە كەرەك. اشىپ ايتپاسا دا جاقتىرماي قالدى- اۋ دەيمىن. «ويلاعاندارىڭداي بولسا.. . ماقۇلدايمىن دەگەنى نە دەگەنى. ادامدار بارار جەرىنە بارىپ قويدى، بەكىندى، ەندى قايتا قايىرىپ اۋرەلەمەيىن» دەگەنى بولۋ كەرەك. ءاسىل ويلار يىعىما ءبىر توننا جۇك ارتىپ قويعانداي زىلدەي باسىپ، قاتتى قاپالاندىردى. قاسىمدا دا ەشكىم جوق. جالعىزبىن. ءوز اشۋىما ءوزىم بۋلىعىپ، قۇسالانىپ وتىرمىن. بۇرىن وسىنداي ءارى- ءسارى كەزىندە جولداستاردىڭ بىرەۋى بولماسا بىرەۋى مەدەۋ بوپ كورىنەتىن. اسىرەسە، پولكتىڭ ساياسي نۇسقاۋشىسى فەدور دميترييەۆيچ تولستۋنوۆ ءوز الدىنا ءبىر توبە ەدى.
الاتاۋدى جايلاعان، قىرعىز ەلىنىڭ اراسىندا وسكەن ورىس جىگىتى. كەيدە ەكەۋمىز قىرعىزشا سويلەسىپ، قالجىڭداسىپ، ءتىپتى ۇرىسىپ تا قالاتىن ەدىك. جىبەكتەن جۇمساق بايسالدى مىنەز جاۋىنگەرلەرگە دە ۇنايتىن. بيازى، اقىلشى، ءتىپتى قىسىلتاياڭ كەزدە قاتار تۇرا قالىپ بىرگە وق اتاتىن. باتالونداعى كەيبىر اقاۋلى ىستەر جونىندە مەنىمەن اڭگىمەلەسكەندە قورقىتپاي- اق، ۇركىتپەي- اق، اقىرىن، شىنايى جولداستاي سويلەسەتىن. سوزدەرى ىلعي ء«سىز قالاي ويلايسىز، جولداس كومبات» دەپ كەلۋشى ەدى. ەگەر الدەكىم كيمەلەپ، جول- جونەكەي قوسانجارلاپ، بولماسا «كومبات ايتتى عوي، ساعان نە جوق؟ كومباتتىڭ بۇيرىعىن بۇلجىتپاي ورىنداۋعا مىندەتتىمىز» دەپ تۇراتىن.. . مىنە، سونداي دوستى كورمەگەلى جارتى ايدان استى. ءدال قازىر كەرەك بوپ وتىرعانىن كوردىڭ بە. امال نە، جوق قاسىمدا، جوق بۇل ماڭدا.. . ءوستىپ وي ۇيىعىنا بەلشەمنەن كىرىپ وتىرعانىمدا راحيموۆ جەتىپ كەلدى. ورنىمنان قالاي ۇشىپ تۇرعانىمدى دا بىلمەيمىن.
- حابي، گەنەرال نە دەدى؟ - دەپپىن.
- وزىڭىزبەن سويلەستى عوي، جولداس كومبات! - دەپ پلانشەتىن جايلاپ اشا باستادى ول.
- ساعان نە دەدى؟ راحيموۆ كارتانى ستول ۇستىنە قويدى دا:
- سىزگە ۇرىستى، جولداس كومبات! نەگىزگى پوزيتسيانى جالاڭاشتاپ ىلگەرى كەتىپ قالعانسىزدار دەدى. ءبارىن بۇلدىرگەن الگى پودپولكوۆنيك كۋرگانوۆ وسى.. .
- ول سوندا بارىپ قالىپ پا؟
- مەنەن بۇرىن بارىپتى. گەنەرال ونىڭ دا كوكەسىن كوزىنە كورسەتكەن بولۋ كەرەك. مەنىڭ كوزىمشە: «گەورگيي فەدوروۆيچ، ءسىز دە باتالون ءۇشىن جاۋاپ بەرەسىز» دەدى. گەنەرالدىڭ بۇل ءسوزى مەنىڭ شىمبايىما قاتتى باتتى، جولداس كومبات. تاعات تاۋىپ تۇرا المادىم: «ولسەك تە، جولداس گەنەرال، تاپسىرمانى ورىندايمىز» دەپ لاق ەتكىزگەنىم بار ەمەس پە. «ولمەۋ كەرەك، تاپسىرمانى ورىنداۋ كەرەك، از شىعىنمەن كۇشتى ساقتاۋ كەرەك، الدىمىزدا ءالى تالاي اسۋلار بار» دەدى گەنەرال. سودان كەيىن سحەماعا قاراپ تۇردى دا، ء«ىس جۇزىندە قالاي بولاتىنىن كىم ءبىلسىن، جالپى ويلارىڭ جامان ەمەس ەكەن» دەپ جۇمسارا سويلەدى. سونىمەن ءسىزدىڭ شەشىم ماقۇلداندى. ەندى سونى ورىنداۋ كەرەك. ماقۇلدانۋى ماقۇلداندى عوي. ءبىراق جاۋ قالاي قارار ەكەن وعان.
دابىل
كەنەتتەن جەر سولقىلداپ، گۇرسىلدەگەن داۋىس ەستىلدى. اينالا كۇڭىرەنىپ كەتتى. ءبىز وتىرعان اعاش ءۇيدىڭ سىلاقتارى ءتۇسىپ، بوساعالارى سىقىرلاي باستادى، تەرەزەنىڭ كوزدەرى سىڭعىر ەتىپ سىنىپ جاتىر.
- بۇل نە، حابيبۋللا؟
- بومبالاپ جاتىر عوي، جولداس كومبات. سىرتقا شىقتىق. نەمىس سامولەتتەرىنىڭ گۇرىلى ەستىلەدى. قاناتتارى كۇن ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ، ءتىزىلىپ ۇشىپ بارادى. ورالا بۇرىلىپ الىپ قۇلديلاي جونەلەدى دە، وق توگەدى، بومبا استىڭعى جاقتان تۇيەنىڭ قۇمالاعىنداي ىتقىپ ءتۇسىپ جاتىر. جارىلادى دا، توڭىرەگىنە وت بۇركىپ، شىڭقىلداپ، گۇرسىلدەپ قۇلاق تۇندىرادى. ءبىر كەزدە شيشكينو ماڭىنداعى ورمان ۇستىنەن ۇشتەن توپتالىپ يسترەبيتەلدەر ىتقىپ - ىتقىپ شىعا كەلدى.
- بىزدىكى!!!
- جىگىتتەر، ءبىزدىڭ قىراندار!
- سالىڭدار ويراندى، سۇڭقارلارىم! - دەگەن قۋانىشتى داۋىستار وردان دا، ۇيدەن دە ەستىلەدى. ءبىزدىڭ يسترەبيتەلدەر ورماننان زىمىراپ شىعىپ كوككە تىك ورلەپ كوتەرىلدى. دۇشپان بومبارديروۆشيكتەرىنىڭ ۇستىنەن قونجيا ءشۇيىلىپ كەپ وق توكتى. بومبارديروۆشيك ءار قولباقتان ساسىپ جان- جاققا تىم- تىراقاي قاشتى. بومبالاردى بەتالدى تاستاپ بارادى. ءبىزدىڭ يسترەبيتەلدەر ۇيرەك قۋعان تۇيعىنداي سوڭىنان قالار ەمەس. ءبىر بومبارديروۆشيك قالبالاقتاپ بارىپ، ءبىر جاعىنا قاراي اۋدى دا، سول قاناتىن استىنا الا قيسايا قۇلديلاي جونەلدى دە، ءاپ- ساتتە تۇمسىعىمەن جەر قاۋىپ توڭقالاي قۇلادى. قويۋ قارا ءتۇتىن اسپانعا بۋداقتالا كوتەرىلدى.
تاعى سامولەتتەردىڭ گۇرىلى ەستىلدى. دوس پا، دۇشپان با دەپ كۇماندانا موينىمىزدى سوزىپ اسپانعا قاراساق ءوزىمىزدىڭ بومبارديروۆشيكتەر ەكەن. ولار ءۇش- ۇشتەن، التى- التىدان توپتانىپ شيشكينو، ماترەنينو، ءبىز تۇرعان ورىنىنىڭ ۇستىنەن ۇشىپ ءوتىپ بارادى. روجدەستۆەنسكوە، يادروۆو مەن دۋبوسەكوۆوعا جەتكەندە قۇيىلا دالدەپ گۇرسىلدەتىپ بومبا تاستاي باستادى. تاستاپ- تاستاپ وڭتۇستىك شىعىس جاققا قاراي اسپاندى سۇزە ورلەي ۇشىپ، تايىپ بەردى. بومبارديروۆشيكتەردىڭ سوڭىنان وق سەبەلەپ شتۋرموۆيكتەر ءوتتى.. . وسىنىڭ ءبارى 3-4 مينۋتتىڭ ىشىندە بولعان وقيعا.
- جاۋ ات جالىن تارتقانشا الدىن الا ءبىر مىلجالاپ الايىق دەگەن ەكەن عوي، - دەدى سابىرلى راحيموۆ.
- اينالىپ كەتەيىندەر، ءوشىمىزدى ءبىر الدى- اۋ! بىرەر ساعات «تۇرىمتاي تۇسىمەن، بالاپان باسىمەن» بولار، - دەدى بوزجانوۆ. ەكى كوزىمىز ءتورت بولىپ بىرنەشە ساعات بويى جاۋ قيمىلىن كۇتۋدەمىز.
- بىزگە دە كەزەك كەلگەن شىعار، جولداس اعا لەيتەنانت، - دەدى پودپولكوۆنيك كۋرگانوۆ اتتان تۇسە بەرىپ.. . اۋزىن جيعانشا بولعان جوق، ءدال وسى ءسوزدى كۇتىپ تۇرعانداي الىستان ارتيللەريا گۇرسىلدەپ زىكىر سالدى. اسپاندا مىڭ الباستى قوسىلىپ بوزداعانداي سناريادتار ىسقىرىپ، زۋىلداپ، ىڭىلداپ جاقىنداپ كەلەدى. ءبىز سەكىرىپ- سەكىرىپ ترانشەياعا ءتۇسىپ بۇعا قالدىق. جان- جاق گۇرسىلدەپ، تارسىلداپ، ىڭ- جىڭ بولدى دا كەتتى. جەر سولقىلداپ، كوككە قويۋ قارا قۇيىندار كوتەرىلدى. ۇستىمىزدەن قار ارالاس توڭعان كەسەك اتقىلاپ، توپىراق بوراپ باس كوتەرتەر ەمەس.
- ءدال سوعۋىن كوردىڭ بە يمانسىزداردىڭ، - دەپ كۋرگانوۆ ورنىنان تۇرىپ ءۇستىن قاعا باستاپ ەدى، وردىڭ ەرنەۋىنە تاياۋ جەرگە ءتۇسىپ، جارىلعان سناريادتىڭ اۋا ەكپىنى ونى قالپاقتاي ۇشىردى.
- جاۋ ءدال كوزدەپ اتىپ جاتقان جوق، قۇر جوبالاپ ۇرىپ تۇر. مىناۋ سول قاڭعىعان سناريادتاردىڭ ءبىر جولعى دۇركىنى بولۋ كەرەك، - دەپ قايتا تۇرىپ ءۇستىن قاقتى دا، - ءدال كوزدەيتىندەي بۇل ماڭعا ولاردىڭ بارلاۋشىلارى جەتە العان جوق، - دەدى پودپولكوۆنيك. ء«بىر جولعى قاڭعىپ كەلگەن وعى مىناۋ بولسا، تاعى بەس دۇركىن قاڭعىپ وسىلاي تومپەشتەسە بۇعاتىن ادام قالماس» دەپ ايتا جازدادىم دا، پودپولكوۆنيكتىڭ تىك مىنەزىنەن سەسكەنىپ ءۇن قاتپادىم. تالاي ۇيلەر شىتىرلاي جانىپ، ورتەنىپ جاتىر. كوشەمەن ءجۇرىپ كەلە جاتىرمىز. بوريسوۆ ءبىر توپ اداممەن سنارياد تۇسكەن ۇيلەردەگى ءورتتى سوندىرۋگە كىرىستى.
- جاراقاتتانعاندار كوپ پە؟ - دەپ سۇرادىم مەن.
- ءتورت ادام جەڭىل جاراقاتتانىپتى.
- مىنا شۇڭقىرلاردى قازىپ العانىمىز ابىروي بوپتى. باس ساۋعالار پاناعا جاراپ تۇر. قىستاق تۇرعىندارىن كوشىرىپ جىبەرگەنىمىز مۇنداي جاقسى بولار ما، - دەدى راحيموۆ.
- ال، مەن زەڭبىرەكتەردىڭ قاسىنا بارايىن. ءبىزدىڭ باقىلاۋشىلار جاڭاعى وق قۇسقان ماڭدى بايقاپ قالعان بولسا ونداعى باتارەيالاردىڭ ءۇنىن ءوشىرۋ كەرەك شىعار، - دەپ كۋرگانوۆ ءبىزدىڭ قاسىمىزدان كەتتى.
.. .جاۋ شابۋىلعا شىقتى. ءبىزدىڭ جىگىتتەر وق نوسەرىمەن ولاردى قارسى الدى. ورمان ءىشى بىتىرلاپ اتىلعان مىلتىق، بەزىلدەگەن پۋلەمەت ۇنىمەن كۇڭىرەنىپ كەتتى. قاراقۇرىم بوپ لاپ قويعان نەمىستەردى جان- جاقتان ءبۇرىپ اكەپ، جەر قۇشتىردى دا، ءبىزدىڭ اسكەرلەر ەكىنشى شەپكە شەگىندى. باس كوتەرە الماي قالعان نەمىستەردىڭ جاياۋ اسكەرلەرىن ءبىر روتا تانكتەر قۋىپ جەتتى دە، ءبىزدى مىلجالاپ ۇرا باستادى، شىداتپاي، استاڭ- كەستەڭىمىزدى شىعارىپ بارادى. وق بۇركىپ كەلە جاتقان ءتۇسى سۋىق بولات تانكتەردى كورگەندە «قاپ، ەش بولماسا ەكى- ءۇش زەڭبىرەكتى الدىعا قويدىرماعان ەكەنمىن» دەپ بارماعىمدى تىستەدىم.
نەمىستەر كۇنى بۇرىن ازىرلەنگەن توسقاۋىل مەن مينا كومىلگەن الاڭعا كەلىپ تىرەلدى. اياعىنا تۇساۋ تۇسكەندەي كىبىرتىكتەپ جىلجي الماي قالدى. ءدال استىنان مينا جارىلعان ەكى تانك وڭقالاسا شوڭقيىپ تۇرىپ قالدى. جاياۋلار تىرمىسىپ- تىربانىپ العا ۇمتىلادى. وسى ءسات كۋرگانوۆتىڭ ون شاقتى زەڭبىرەكتەرى دىبىس شىعاردى. ءدال ۇردى. جاۋ مۇلدە كىدىرىپ قالدى. ءبىراق ۇرىس ءالى تىنار ەمەس. ولەكسەسىن سۇيرەتىپ ۇمتىلعان جاۋ ەكى شەپتى باسىپ ءوتتى، ءبىزدىڭ ارتىمىزدا ءبىر- اق شەپ بار. پودپولكوۆنيك كۋرگانوۆ اتىستى ۇدەتىپ، نەمىستەر تاعى دا جەر قاپقان ساتتە:
- جاۋ ەس جيعانشا گوريۋنى مەن ماترەنينوعا قاراي تەزدەپ شەگىنىڭدەر، - دەگەن بۇيرىق بەردىم.. .
شەگىنىپ، ەكى توسقاۋىل شەبىن قالدىردىق. ودان كەيىنگى نۋ ورماننان دا ءوتۋ وڭاي ەمەس، ءبىراز كەدەرگى بولۋعا جارايدى. ساپەرلەر جولدىڭ ورماننان شىعا بەرىستەگى ەكى جيەگىنە ەكى ۇلكەن فۋگاس كومىپ كەتتى. جانىنا سنارياد، مينا تۇسسە بولدى، ءبىتىپ جاتىر. جاۋعا كەدەرگى بولار دەگەن ەكىنشى مەدەتىمىز سول ەكى فۋگاس. دۇشپان جۋىر ماڭدا بويىن جيا المادى. دىڭكەسى قۇرىپ، وكشەلەي قۋۋعا دارمەنى بولماي قالدى- اۋ دەيمىن. ءبىزدىڭ ادامدار سول بەتىمەن گوريۋنى مەن ماترەنينوعا كەلىپ بەكىندى. گوريۋنىعا كەلسەم شتابتا تولستۋنوۆ پەن راحيموۆ شاي ءىشىپ وتىر ەكەن.
- فەدور دميترييەۆيچ، ءسىزدى دە كورەتىن كۇن بولادى ەكەن عوي. ءبىراق توي تارقاعاندا كەلگەنىڭىزگە جول بولسىن، - دەدىم. تولستۋنوۆ شىرت ەتە قالدى:
- جولداس كومبات، ءسىز وسى كەكەتىپ سويلەۋىڭىزدى قاشان قوياسىز؟
- ءسىزدى گەنەرال تەلەفونعا شاقىرادى. مەن كورشى بولمەگە كەتتىم.
- ءسىز ورىن الماستىرۋعا كىرىستى دەي مە؟
- ءيا، جولداس گەنەرال!
- تۇگەل شەگىنىپ ۇلگەرە الار ما ەكەنسىڭدەر؟
- ۇلگەردىك، جولداس گەنەرال. الدىمىزدا ەكى توسقاۋىل بار. كۋرگانوۆ ايانىپ جاتقان جوق. بەكىنىپ تە ۇلگەرەمىز.
- وندا، دۇرىس ەكەن. تولستۋنوۆ سىزدە مە؟
- وسىندا، جاڭا ەكەۋمىز تىكتەسىپ قالدىق.
- وقاسى جوق، رەنجىمەسەڭدەر بولعانى. ول سىزگە وتە قاجىپ باردى. شىرت ەتە قالعانى دا سوندىقتان بولار. سىزگە ول ءبىراز جايلاردى ايتىپ بەرەر. قاجىعا كەلگەن ادامدى ورىنسىز كەكەتكەنىمە وزىمنەن- ءوزىم ۇيالىپ كەلە جاتىر ەدىم، تولستۋنوۆ جىميىپ الدىمنان شىقتى.
- كەل، جوندەپ امانداسايىق، باۋىرجان، - دەدى. كىنالى كەيىپپەن:
- امانسىڭ با، فەديا، - دەپ وعان قولىمدى بەردىم. تولستۋنوۆ مەنى جالپى جاعدايمەن تانىستىرىپ، گەنەرالدىڭ تاپسىرمالارىن ايتتى. دۇشپاننىڭ سالماعى ءبىزدىڭ سول جاقتاعى كورشىدە. ەليننىڭ پولكى قيىن جاعدايدا قالدى. جاۋ ونى قاق جارىپ ءوتىپ، تۋ سىرتىنان شىعىپ كەتكەن، شتابقا كەپ ءتيىستى. كوماندير ادامدارىنان اداسىپ قالىپتى، شتاب باستىعى اۋىر جارالى، توز - توز بولعان اسكەرلەردى پولك كوميسسارى ارەڭ جيناپ، تۇندەلەتىپ وتىرىپ ديۆيزيانىڭ نەگىزگى كۇشىنە اكەپ قوستى.
- قاتتى شارشاپ، ۇيقىدان قالجىراعان ادام ماس كىسىشە تەڭسەلىپ، اياعىن باسا المايدى ەكەن. تيتتەي ايالداساق بولدى، جاۋىنگەرلەردىڭ جارتىسىنان كوبى وتىرعان جەرلەرىندە «قور ەتىپ» ۇيىقتاپ كەتەدى. ءبىرىن وياتىپ، ەكىنشىسىنە بارعانىڭدا، العاشقى وياتقانىڭ قايتادان ۇيىقتاپ قالادى. ابدەن تيتىقتادىق. قوزعالتا الماسىنا كوزى جەتكەن كوميسسار كومانديرلەر مەن ساياسي جەتەكشىلەردى شاقىرىپ الدى دا:
- جىگىتتەر، قارمەن بەت- اۋىزدارىڭدى ىسقىلاپ جىبەرىڭدەرشى، - دەدى. ءبىز ونىڭ ايتقانىن ىستەدىك.
- ال ەندى بويلارىڭ سەرگىپ، ۇيقىلارىڭ ءسال دە بولسا اشىلعان بولار. مەن ءوزىم دە كەشەلى- بەرلى ءسويتىپ كەلە جاتىرمىن. جەرگە وتىرماڭدار. وتىرساڭدار بويلارىڭ اۋىرلاپ، ۇيقى باسادى. ءسويتىپ تۇرعاننىڭ وزىندە جاۋىنگەرلەردىڭ كوبى ۇيىقتاپ قالدى. «بولمايدى ەكەن، ءبىراز دەمالسىن، ساق بولىڭدار» دەپ تاراتتى. كوميسسار ەكەۋمىز جۋساپ جاتقان قولدى ەكى- ءۇش رەت ارالاپ شىقتىق. سۋىققا قاراماستان وتىرعان- وتىرعان جەرىمدە بۇك ءتۇسىپ ۇيىقتاپ جاتىر. ءبىر جارىم ساعاتتاي ۋاقىت وتكەن سوڭ بىرەۋلەرى قوزعالىپ، بىرەۋلەرى توڭعان قولىن جەڭىنە تىعىپ، بىرەۋلەرى ەتەگىمەن تىزەسىن بۇركەپ تىرىلە باستايىن دەدى. «جان كىرە باستادى. ەندى بۇلاردى وياتۋعا بولادى» دەپ بۇيىردى كوميسسار. تاڭ اتا شيشكينوعا كەلىپ، ءوز توبىمىزعا قوسىلدىق. ال، ەندى گەنەرالدىڭ ايتقانى «ەرتەڭ شىداپ بەرسىن، اسىرەسە، تاس جولدىڭ بويىنداعى گوريۋنىنى قولدان شىعارماي مىقتى ۇستاسىن» دەدى. وسى كەزدە راحيموۆ كەلدى.
- جۇرت ورىن- ورنىنا جايعاسىپ، بەكىنە باستادى دەپ باياندادى.
- كاپروۆشىلاردى پودپولكوۆنيك كۋرگانوۆتىڭ قاراماعىنا جىبەرىڭىز!.. ءبىراز دەمالسىن. ەگەر نەمىس ءبىزدى تىقسىرا قالعانداي بولسا ارتيللەريالىق پوزيتسيانى قورعايتىن بولادى. قاراڭعى تۇسىسىمەن ارتيللەريستەرمەن بىرگە كەتەدى. اڭگىمەگە تولستۋنوۆ ارالاستى.
- گەنەرال ولاردى دەرەۋ قايىرۋ كەرەك دەپ بۇيىرىپ ەدى عوي! - دەدى ول.
- مەنىڭ ويىمدى ۇقپاي تۇرسىڭ عوي، نەمىستەر بىزگە وتە جاقىن، ەگەر اۆتوماتتىلاردىڭ ءبىر روتاسى تۋ سىرتىمىزعا شىعا قالسا ارتيللەريستەردى بىت- شىت قىلماي ما؟
- ءيا، سولايى سولاي- اۋ، - دەپ كەلىسە كەتتى تولستۋنوۆ. راحيموۆ مەنىڭ شەشىمىمدى قۇپتاعانداي بولدى دا:
- مەن ولاردى ءوزىم ەرتىپ بارايىن، جولداس كومبات، - دەپ شىعىپ كەتتى. كۋرگانوۆ تەلەفون سوقتى.
- ءسىز كاپروۆشىلاردى شىنىمەن ماعان بەرگەلى وتىرسىز با؟
- ءيا، شىنىمەن، جولداس پودپولكوۆنيك. ەگەر الدەقانداي جاعداي بوپ، جاۋ ارتىمىزعا شىعا قالسا، ءسىزدى قورعاۋعا مەنىڭ مۇرشام كەلمەيدى.
- راقمەت، دوستىم، مەن ءسىزدى ۇعىپ تۇرمىن. مەنىڭ باقىلاۋشىلارىم روتا، ۆزۆود كومانديرلەرىمەن بىرلەسە وتىرىپ، جاۋ جاقتى تورۋدا. قاي جەرگە وق اتۋدى، قاي جەرگە نەنىڭ قاجەت ەكەنىن بىرىنەن سوڭ ءبىرى حابارلاپ تۇر. قىسىلماڭدار. يۆان ۆاسيليەۆيچ تاعى دا «قيارلار» جىبەرىپتى. پودپولكوۆنيك كۋرگانوۆ پولك كومانديرلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر جيناقى، ءادىل دە قاتال، تاباندى كوماندير ەدى. ءبىز كىشى وفيتسەرلەر ودان سەسكەنەتىنبىز. ءبىراق، ادىلدىگى ءۇشىن سىيلايتىن دا ەدىك. ونىڭ «راقمەت، دوستىم» دەگەن ءسوزىن ەستىگەندە، شىنىن ايتايىن توبەم كوككە جەتكەندەي بولىپ قالدىم. اسىرەسە، ونىڭ «قىسىلماڭدار» دەگەن ءسوزى ۇلكەن مەدەۋ بولدى.
- «قيار» كەلدى، «قيارلار» بولادى، - دەپ مەن ترۋبكانى كەزەكشى تەلەفونيسكە بەرىپ جاتىپ ايقايلاپ جىبەرىپپىن. بوزجانوۆ پەن تولستۋنوۆ «مۇنى بىردەڭە ۇرىپ كەتتى مە» دەگەندەي ماعان تاڭدانا قارادى.
- قايداعى «قيارلار» ، نەعىلعان «قيار» ، جولداس كومبات؟
- يۆان ۆاسيليەۆيچ جىبەرىپتى.
- يۆان ۆاسيليەۆيچ جىبەرىپتى دەيدى، قاي يۆان ۆاسيليەۆيچ؟
- گەنەرال پانفيلوۆ بىزگە كوپتەگەن سناريادتار جىبەرىپتى، سونى ايتىپ تۇرمىن. ەندى گوريۋنى الدىنا وت شاشىپ، توسقاۋىلدايمىز. ەندى تۇمسىعىن سۇعىپ كورسىن. اڭ- تاڭ بولىپ تۇرعان بوزجانوۆقا:
- دەرەۋ ماعان تانكوۆتى، راحيموۆتى، ستەپانوۆتى شاقىرىپ كەل، - دەدىم.. .. تولستۋنوۆ لەيتەنانت تانكوۆتى جەتىك بىلمەيتىن ەدى. ءبىر سوزىمدە ونى «استانالىق لەيتەنانت» دەپ اتاعانىم بار- دى. مەن تولستۋنوۆكا تانكوۆ تۋرالى قىسقا عانا ايتتىم. بۇگىن ۇرىس شەبىندە ونىمەن قالاي تانىسقانىمىز دا باياندالدى. ۇرىس شەبىندەگى تانكوۆتىڭ بۇل كۇنى كورسەتكەن قايراتىن ايتپاۋعا ءداتىم شىدامادى. .. .راحيموۆ، تانكوۆ، ستەپانوۆ جانە بوريسوۆ كەلدى. - ستەپانوۆ! دەرەۋ وزىڭدەگى جانە ارتيللەريستەردەگى بايلانىس جابدىعىن تەكسەر. بارلىق باقىلاۋ پۋنكتتەرىمەن بايلانىس جاسا!
- ورىنداۋعا ءازىرمىن، جولداس كومبات!
- بارىڭىز، ىسكە كىرىسىڭىز!
- بوريسوۆ، سىزدە كولىك قانشا؟
- جيىرما، جولداس كومبات.
- ون ارباعا جاقسى اتتاردى جەك تە، ۇستىنە ءشوپ، سابان سال. جارالىلاردى الىپ كەتۋگە دايىن تۇرسىن.
- قۇپ بولادى، جولداس كومبات، ءبارى دە ورىندالادى.
- - بارىڭىز، ورىنداڭىز!
- لەيتەنانت تانكوۆ! باسقا وفيتسەرلەر سياقتى ول دا قارسى الدىمدا ءتىپ- تىكە تۇرىپ قالدى.
- ءسىزدىڭ روتاڭىز گوريۋنىداعى گارنيزوننىڭ نەگىزگى كۇشى. گوريۋنى ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءسىز جاۋاپ بەرەسىز. ءبىز سىزگە بوگەت جاسامايمىز. شتاب تەمىر جول بۋدكاسىنا قاراي كوشەدى. مەنىڭ باقىلاۋ پۋنكتىم ورنىندا قالادى. ءسىزدىڭ بارلىق باقىلاۋ پۋنكتتەرىڭىزگە ارتيللەريستەردىڭ باقىلاۋشىلارى كەلىپ قوسىلادى. اقىلداسىپ، قاي جەرگە زەڭبىرەك وعىن اتۋ كەرەكتىگىن پودپولكوۆنيك كۋرگانوۆقا مەڭزەپ وتىرىڭدار. قاراڭعى تۇسكەنشە سناريادتار جەتكىلىكتى. گوريۋنىنىڭ توڭىرەگىندەگى بارلىق كۇشتى ءسىزدىڭ قاراماعىڭىزعا باعىندىردىم. يمەنبەي، جالتاقتاماي مىقتى كومانديرشە باسقارىپ، قيمىل جاساڭىز.
- قۇپ بولادى، جولداس كومبات! دەپ جاۋاپ قاتىپ، تانكوۆ ءبىر كۇمىلجىپ تۇرىپ: - تەك سىزدەن كەڭەس سۇراپ وتىرۋعا رۇقسات ەتىڭىز، - دەدى.
- اقىلدان دا، زەكىرۋدەن دە كەندە بولماسسىز، جولداس لەيتەنانت، - دەپ مەن ءۇشىن تولستۋنوۆ كۇلە جاۋاپ بەردى. تانكوۆ كەتتى. وعان ىلەسە بوزجانوۆ تا شىقتى. مۇنى كورىپ قالعان تولستۋنوۆ:
- شىداي المادى بىلەم، ءبىرىنشى اقىلشىنىڭ ءوزى كەتتى عوي، - دەدى. وسى ساتتە كۋرگانوۆ ءوزىنىڭ بارلىق زەڭبىرەكتەرىنەن نەمىستى اتقىلاي باستاعان ەدى، ال نەمىستەر گوريۋنىنى تومپەشتەپ جاتىر.
- بۇل نەنىڭ شاراپاتى بولار ەكەن؟
- ارتيللەريانىڭ ادەتتەگى ءانى عوي، - دەپ جاۋاپ بەردى سابىرلى راحيموۆ. - اتتانىس الدىندا ايىلىن تارتىپ جاتقان بولار. ءبىز تۇرعان ۇيگە تاقاۋ كەلىپ بىرنەشە سناريادتار جارىلدى. جەر سىلكىنىپ، ءۇي توبەسىنەن سىلاقتار ءتۇسىپ جاتىر.
- وڭاي جاۋ كورىنبەيدى. مىناسى ويىنشىق ەمەس قوي، - دەپ تولستۋنوۆ ءۇيدىڭ توبەسىنە قارادى.
- قۇدايدىڭ سالعانىن كورەرمىز.
- ودان كەيىن ۇشەۋمىز كارتادان نزو جانە يزو ۋچاسكەلەرىن بەلگىلەدىك. راحيموۆ ءبىزدىڭ ويىمىزدى ايتۋعا كۋرگانوۆقا كەتتى. ءبىز تولستۋنوۆ ەكەۋمىز كوشەگە شىقتىق. ۇيلەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى جانىپ جاتىر. جانعان ءۇيدىڭ بارىندەگى ءورتتى سوندىرەمىز دەپ بوريسوۆ جانە بىرنەشە جاۋىنگەرلەر الاسۇرىپ جۇگىرىپ ءجۇر.
- بوريسوۆ! كەتىڭدەر، بۇل ارادان، - دەگەنىمدە، ول جانىپ جاتقان ۇيلەردى قولىمەن كورسەتىپ، «مىنالاردى قايتەمىز» دەگەندەي اڭىرايىپ تۇرىپ قالدى. - جانا بەرسىن! كەتىڭدەر، دەرەۋ بۇل ارادان. ءبارىڭ دە ورمانعا بارىڭدار. ولار ورمانعا قاراي جونەلدى. ءبىز باقىلاۋ پۋنكتىنە بارا جاتىرمىز.
- تۇرعىن حالىقتى الدىن الا كوشىرىپ جىبەرگەنىمىز جاقسى بولدى- اۋ، - دەدى تولستۋنوۆ.
ارتيللەريا لەيتەينانتى
ءبىز باقىلاۋ پۋنكتىندە، سەلونىڭ ەڭ شەتىندەگى توبەشىكتىڭ ۇستىندە تۇرمىز. زور دەنەلى بىرەۋ قورباڭداپ وكوپتىڭ ىشىندە دۇربىمەن الدىڭعى جاقتى ءدامىل- ءدامىل شولادى. مالاقايى جەلكەسىنە ءتۇسىپ كەتىپتى. ۇستىندەگى شينەلى قوجالاق- قوجالاق. زور دەنەسى وسى ءبىر اپاتتى سوعىسقا ىرىق بەرە قويمايتىن سياقتى بوپ كورىنەدى. ونىڭ قاسىندا قىسىق كوزدى بىرەۋ جەرگە جابىسىپ، تەلەفونمەن بىردەڭەنى بىلدىرلاپ ايتىپ جاتىر. يا قىرعىز، يا قازاق، ەكەۋىنىڭ بىرەۋى. كۇڭىرەنگەن سوعىس ءدۇبىرىنىڭ ۇستىندە داۋسى ەمىس- ەمىس قۇلاعىڭا كەلەدى. ورىستىڭ ءسوزىن ورتاسىنان وپىرىپ سوعىپ جاتىر.
- وگنەبايا!.. . پوپرابلاي پريسەل.. . ۋروبەن.. . نول، نول دباناسات.. . شتو؟ .. وگون.. . زاشەم بولتاەش، تەبيا موي پەرەداەت پريكاز، يا كوماندۋ داەش لەيتەنانتا اندرەەپ.. . نۋ، شتو ۆىپولناي پوجالۋستا.. .
لەيتەنانت اندرەيەۆتى مەن بۇرىننان، ۆولوكولامسكىدەگى ۇرىستاردان ءبىلۋشى ەدىم. وندا اندرەيەۆ كۋرگانوۆتىڭ ارتيللەريا پولكىنداعى 6-باتارەيانى باسقاردى. ءۇش كۇن ۇدايى ءبىزدىڭ باتالوندى سۇيەمەلەپ تۇردى. وتە ادال، ساۋاتتى، باتىل وفيتسەر. پودپولكوۆنيك كۋرگانوۆتىڭ ونى مۇندا باقىلاۋ پۋنكتىنە نەگە جىبەرگەنى دە تۇسىنىكتى ەندى ماعان. شىن مانىندە اندرەيەۆ ءقازىر بۇكىل ءبىر ديۆيزيونعا ءجون سىلتەپ وتىر. ديۆيزيوننىي وعىنىڭ قالاي تۇسكەنىن بايقاي قويىپ، دەرەۋ ءدال نىسانانى تۇزەتتى. وقۋشىلاردىڭ ەسىنە سالا كەتەتىن ءبىر نارسە: ارتيللەريادا «اتۋشى» دەپ زەڭبىرەكتەردى اتىپ تۇرعانداردى ايتپايدى، ولارعا باقىلاۋ پۋنكتىنەن ەسەپپەن ءجون سىلتەپ، باسقارىپ وتىرعان وفيتسەردى «اتۋشى» دەپ اتايدى.
- اندرەيەۆ! ءسىز وسىندامىسىز، - دەدىم مەن. ول ەتەرەوترۋبانىڭ وكۋليارىنان كوزىن الا بەرىپ، بىزگە قاراپ، «بۇلار قايدان كەپ قالدى» دەگەندەي تاڭدانىپ ءۇنسىز جىميدى.
- - سالەمەتسىز بە، جولداس اعا لەيتەنانت. نە ايتاسىز؟
- - ورماندى تۇگەل، ونداعى جاۋ شوعىرىن تىم- تىراقاي تارامداپ تاراتىڭىز.
- قۇپ بولادى، جولداس كومبات! اندرەيەۆ تەلەفون ترۋبكاسىن ءوزى الىپ كوماندا بەرە باستادى. اتىس ۇيالارى! بۇرىنعى بەلگىلەردى جازىپ الىڭدار.. . ەندى شراپنەلمەن پريتسەل- ۋروۆەن.. . ترۋبكا.. . اتىڭدار! ورماننىتس ۇستىنەن نايزا بويى بيىككە بۇرق ەتكەن ءبىر شۇيكە شۋداداي بۇلت كورىندى، بۇل جارىلعان شراپنەلدىڭ ءتۇتىنى ەدى. اندرەيەۆ پريتسەلدى كەيىن تارتىپ، ترۋبكانى قوستى. شراپنەل تۋرا ورمان ءۇستىن قۇشا جارىلدى.
- تىم تومەندەۋ، - دەپ تولستۋنوۆ كۇڭك ەتتى. اندرەيەۆ ترۋبكانى كەيىن تارتتى، بيىك قاراعايدىڭ قۇس قاناتىن قاعىپ ۇشار باسىنان ءتۇتىن بۇرق ەتە قالدى.
- تاعى دا تومەندەۋ بولدى، - دەدى اندرەيەۆ.
- دۇرىس! - دەدىم مەن وعان، - سولاي اتىڭىز. ورمان جانىن قارا ءتۇتىن قاپتادى. جارىلعان شراپنەلدەر جاۋ ۇستىنە قورعاسىننان ەسەلەپ- ەسەلەپ «بۇرشاق» بۇرىككەندەي نوسەرلەتتى. ورمان ىشىندە شابۋىلعا دايىندالىپ، توپتانعان فاشيستەر بەت- بەتىمەن باسپانا ىزدەپ ىدىراعان بولار.. . كەنەت گۇرس ەتىپ جارىلعان قاتتى داۋىس ەستىلدى دە، ورمان شەتى لاپ ەتە ءتۇسىپ، جولدىڭ ورمان جيەگىنەن شىعا بەرىسىن قاپ- قارا ءتۇتىن قاپتادى. -
- بۇل نە؟ - دەپ سۇرادى مەنەن تولستۋنوۆ.
- ءبىزدىڭ فۋگاس قوي، - دەدى بىرەۋ. مەن جالت قاراسام، ارتىمدا ستەپانوۆ تۇر. - سەن نە عىپ ءجۇرسىڭ مۇندا؟
- بايلانىستى بايقاپ ءجۇرمىن، جولداس كومبات، - دەدى ول باياعى ۇيالشاقتىعىمەن، - شتابتى بۋدكانىڭ جانىنداعى ۇيگە كوشىردىك. پودپولكوۆنيك پەن راحيموۆ گەنەرالمەن سويلەستى.
- بۇل ارادا نە بولىپ جاتقانىن كوردىڭ بە؟
- نەگە كورمەيىن، مەنىڭ مۇندا تۇرعانىما 15 مينۋتتاي بولدى. كەنەت ءبىزدىڭ جاق اتىستى قويا قويدى.
- اندرەيەۆ، نە بوپ قالدى؟
- پودپولكوۆنيك ەندىگى وقتى تەك بۇيرىق بولعان كەزدە عانا جۇمساڭدار، - دەدى.
- ءبىزدىڭ اتىمىزدان پودپولكوۆنيككە دە جانە قاھارمان ارتيللەريستەرگە دە العىس ايتىڭىز، - دەدى ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ تولستۋنوۆ.
- سۇيەمەلدەۋ وسىنداي- اق بولار، - دەدى ول ماعان قاراپ. ستەپانوۆتى جاعدايدىڭ ءبارىن پودپولكوۆنيككە باياندا دەپ كەيىن جىبەردىم دە، راحيموۆقا العا بارلاۋشىلار جىبەرۋگە بۇيرىق بەردىم. وسى كەزدە تولستۋنوۆ:
- ال، كومبات، مەن جىگىتتەرگە كەتتىم، حال- جايلارى قالاي ەكەن بىلەيىن، - دەدى دە تانكوۆتەرگە قاراپ بەت الدى. ورمان ۇستىندەگى ءتۇتىن بىرتە- بىرتە ىدىراي باستادى. ورماننىڭ شەت جاعى البا- جۇلبا، سىنىپ، قيراپ قاپتى. سينچەنكو ەكى كوتەلوكتى تولتىرىپ، ەت قوسىپ پىسىرگەن بوتقا جانە جارتى بۋحانكا نان الىپ كەلدى. ترانشەيانىڭ ەدەنىنە گازەت «داستارقان» توسەپ، ناندى تۋراي باستادى.
- الگى كىسىلەر قايدا؟ - دەپ سۇرادى ول.
- الگىڭ كىم؟
- اعا پوليترۋك پەن لەيتەنانت ستەپانوۆتى ايتام. مەن ول كىسىلەردىڭ دە سىباعالارىن اكەلىپ ەدىم.
- ولار كەتىپ قالدى، سول جاقتان تاماقتانار. ءبىر كوتەلوگىڭ مەن نانىڭنىڭ كوبىرەگىن بايلانىسشىلارعا، قالعانىن لەيتەنانت اندرەيەۆ ەكەۋمىزگە بەرگىن. - و نە دەگەنىڭىز، جولداس اعا لەيتەنانت، تاماقتانا بەرىڭىز ءوزىڭىز، بىزگە ءقازىر اكەلەر، - دەدى اندرەيەۆ.
- كەلىڭىز، بۇيىرعاننان باس تارتپاڭىز.
- بولماس ەندى، - دەدى دە اندرەيەۆ «داستارقان» باسىنا كەلدى. قازاقشا مالداس قۇرماق بولىپ ەدى، زور دەنەسى مەن كەلىدەي اياقتارى يكەمگە كەلمەدى. وعان قاسىق ۇسىنعان سينچەنكو (ول قازاق بولىپ كەتكەن ۋكراينەتس ەدى) مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. اندرەيەۆ اشۋلانعان جوق، قايتا كۇلە سويلەدى دە:
- جولداس اعا لەيتەنانت، مەن ءتىپتى مالداس قۇرىپ وتىرا الاتىن ەمەسپىن، تىزەرلەپ وتىرۋعا رۇقسات ەتىڭىز. ءسويتتى دە ترانشەيانىڭ بۇكىل ءبىر كەنەرەسىن ىسىرىپ جىبەرەتىندەي جانتايا بارىپ، وڭكيە تىزەرلەپ وتىردى. ءدال وسى كەزدە ساقالىن ءوسىرىپ، شاشىن وتكەن عاسىرداعى شارۋالاردىڭ شاشىنداي ەتىپ قويسا، ۇستىنە قىزىل كويلەك، اياعىنا جوكەدەن توقىعان شاپاتا كيگىزسە، تۋرگەنيەۆتىڭ اتاقتى «مۋمۋىنداعى» تۋرا گەراسيمدەي بولار ەدى- اۋ» دەپ ويلادىم.
- ءبىزدىڭ «اس ءۇيىمىز» تارلاۋ بولدى، وزىڭىزگە قالاي وتىرۋ ىڭعايلى بولسا، سولاي وتىرا بەرىڭىز، دەدىم مەن اندرەيەۆكە. كەڭ جاۋىرىندى اندرەيەۆتىڭ ارتىندا تۇرعان سينچەنكو فلياگتى نۇسقاپ، «100 گرامم» قۇيىپ جىبەرسەم قايتەدى دەپ ىم قاقتى. رۇقسات العاننان كەيىن نيكولاي ميتروفانوۆيچ قىرلى ستاكانىن الىپ، ۇرلەپ جىبەردى دە، ءىشىن بەت ورامالىمەن ءسۇرتتى، فلياگادان ستاكاننىي، جارتىسىنا كەلتىرە قۇيدى دا، «تاعى قۇيايىن با» دەگەندەي ماعان قارادى. مەن وعان كيرسانوۆشا «شۇپىلدەتە قۇي» دەدىم. نيكولاي ستاكاندى تولتىرىپ، ەندى «ازعان تاي- اق قالدى» دەگەندەي فلياگىنىڭ ءتۇبىن كورسەتتى. مەن نيكولايدىڭ بۇل ىمىن اڭعارماعانداي وتىرا بەردىم. اراقتى ەشۋاقىتتا جۇرتتان بۇرىن كوتەرمەيتىنىمدى بىلەتىن نيكولاي ستاكاندى الدىمەن اندرەيەۆكە ۇسىندى. اندرەيەۆ قيپالاقتاپ، ستاكاندى ۇستاعان بويى ماعان ۇسىندى.
- ەڭ الدىمەن ءسىز ءىشىڭىز، اندرەيەۆ، مەنىڭ سىباعام وندا بار كورىنەدى عوي.
- ءوزىڭىزدىڭ رۇقساتىڭىزبەن، ءسىزدىڭ دەنساۋلىعىڭىز ءۇشىن، جولداس اعا لەيتەنانت! - دەپ اندرەيەۆ ستاكاندى ءبىر- اق توڭكەردى دە، قايتادان نيكولايعا بەردى. ال، نيكولاي بولسا تاماق ۇستىندە وتكەن- كەتكەندى ايتىپ وتىر. ءوزىنىڭ جارالىلارعا قالاي كومەكتەسكەنى تۋرالى اڭگىمە ايتتى. اسىرەسە، قارت فەلدشەر كيرەيەۆتىڭ ەڭبەگىنە، جارالىلارعا دەگەن مەيىرباندىلىعىنا قاتتى ءسۇيسىنىپ وتىر، مەدسانباتتان ەكى ماشينا كەلىپ، اۋىر جارالىلاردى اكەتپەكشى بولادى، ول ماشينالاردىڭ بىرەۋى جۇك ماشيناسى، وعان لەيتەنانت بوريسوۆ قالىڭ عىپ ءشوپ توسەگەنشە ەشكىمدى وتىرعىزباعانىن ءسوز ەتىپ بولىپ:
- الگى ماشينانىڭ شوفەرى ءبىر ەسەرسوق جىگىت ەكەن، - دەدى.
- ءدال تويعا كەلگەن ادامشا ءۇستى بۇرقىراپ ءيىسسۋ ساسيدى، كيگەنى جاڭا كومبينەزون. بوركىن شەكەسىنە قوقىرايتا كيىپ: «مەن اسىعىسپىن، جارالىلاردى تەزىرەك تيەڭدەر» دەپ تاقىراڭداپ بولمايدى. لەيتەنانت بوريسوۆ «تۇرا تۇرىڭىز، جارالىلاردىڭ جاراسىن تاڭىپ، جيناپ كەيبىرەۋلەرىن كوتەرىپ اكەلۋ كەرەك» ، - دەپ جاي- جاپساردى تۇسىندىرسە، ول ەندەشە كەتىپ قالام دەگەندى شىعاردى. «مەن سىزگە بۇيىرىپ تۇرمىن» دەدى ونىڭ قىلىعىنا شىدامى تاۋسىلعان لەيتەنانت. الگى «مەنىڭ ءوز كومانديرىم بار» دەپ دۇرسە قويا بەردى. جارالىلاردى ابدەن جيناپ بولعان سوڭ، الگى شوفەر «بۇل وتقا ءقاۋىپتى» دەپ ماشيناعا ءشوپ سالعىزباي قويدى. «سەن وتىن ەمەس، ادام الىپ بارا جاتىرسىڭ توي» دەپ تۇسىندىرسەك: «ماعان وتىن نە، ادام نە، ءبارىبىر» دەگەنى. وسى كەزدە لەيتەنانت شوفەردى جاقتان سالىپ كەپ جىبەردى.
- بوريسوۆ شوفەردى ۇردى ما؟ - دەدىم مەن تاڭىرقاپ.
- يا، لەيتەنانت بوريسوۆ الگى قۋدى پەرىپ- پەرىپ جىبەردى. كىم بولسا دا ول جەردە سويتەر ەدى. وندايعا سول كەرەك.
- مەن ونى ول جەردە اتىپ تاستار ەتىم، - دەدى اندرەيەۆ گۇجىلدەپ.
- شوفەر لەيتەنانتقا تۇرا ۇمتىلعانى بار ما! بەتسىزىن كوردىڭ بە وڭباعاننىڭ. كۋرباتوۆ دەگەن سەرجانت ەكەۋمىز الگى قۋدى تىرپ ەتكىزبەي جۇدىرىقتىڭ استىنا الدىق- اۋ. كۋرباتوۆ بۇرىن جۇك تاسۋشى بولىپ ىستەگەن دەنەلى جىگىت قوي، تاڭقالدىرمادى. دالمانداردىڭ ون شاقتىسىن بىردەي يلەۋگە ونىڭ شاماسى كەلەدى.
- دالمان دەگەنىڭ كىم؟
- الگى شوفەردىڭ فاميلياسى دالمان ەكەن، ءبىز ونىڭ اسكەري كىتاپشاسىن تارتىپ الدىق.
- ءوزى ورىس پا؟ - دەپ سۇرادى اندرەيەۆ.
- ارينە ورىس، جولداس لەيتەنانت.
- سونان سوڭ؟
- كۋرباتوۆتان گورى مەن ونى از ۇردىم. كۋرباتوۆ جەرگە سالىپ قويىپ تۇرىپ سوقتى، ءبىراق ول دا «ساۋ سيىردىڭ بوعى ەمەس ەكەن» ، سىتىلىپ ءبىر جاعىمىزدان شىعىپ كەتتى دە، مەنى جاقتان سالىپ قاپ ەدى، ءتورت اياعىم كوككە كوتەرىلىپ سەرەڭ ەتە ءتۇستىم.
- بايقايمىن، ءوزىڭ ءبىر بار سىرى سىرتىنا شىعىپ تۇراتىن ادال جىگىت ەكەنسىڭ، - دەپ اندرەيەۆ ىشەك- سىلەسى قاتىپ كۇلدى.
- ەندى قايتەيىن، جولداس لەيتەنانت، بولعان ءىستىڭ جايى سولاي ءوزى. جاسىرىپ- جاباتىن.. .
- سونان سوڭ نە بولدى، - دەدىم مەن نيكولايدىڭ ءسوزىن ءبولىپ.
- سونان سوڭ ول كۋرباتوۆقا شاپ بەردى. كۋرباتوۆ ۇيعىرلارشا ونى باسپەن يەك استىنان ۇرىپ، تىزەسىمەن ىشتەن تەپتى دە قۇلاتتى. دالمان ەسىنەن تانىپ سىلەيدى دە قالدى. فەلدشەر وعان ءدارى يىسكەتىپ، ەسىن جيعىزدى. شوفەر ەسىن جيعانشا جارالىلار توسەلگەن ءشوپتىڭ ۇستىنە تيەلىپ تە بولدى. لەيتەنانت بوريسوۆ كۋرباتوۆتىڭ ۆينتوۆكاسىن ءوزى الىپ، وعان ءوزىنىڭ ناگانىن بەردى دە، ونى شوفەردىڭ قاسىنا وتىرعىزىپ:
- مىنا ماشينامەن بارىڭىز. بۇل وڭباعانعا سەنۋگە بولمايدى. ەگەر بۇل جولدا قيقاڭدايتىن بولسا تاباندا اتىپ تاستا! مەدسانباتقا بارعاندا ونى كومانديرىنە جەتەكتەپ بارىپ، بولعان جاعدايدىڭ ءبارىن باياندادىق. قايتادان تەز ورالىڭىزدار، - دەدى. سودان كەيىن بارىپ ول مەنى اسحاناعا ەرتىپ كەلىپ، تاماق بەرۋگە سىزدەرگە جىبەردى.. . دەپ سينچەنكو ءوزىنىڭ اڭگىمەسىنىڭ سوڭىن اياقتادى. انشەيىندە جۇپ- جۋاس بوريسوۆ وڭباعان شوفەردى ۇرعان. كۋرباتوۆقا ەگەر قيقاڭدايتىن بولسا، دالماندى اتىپ تاستا دەپ بۇيرىق بەرگەن. شىنىن ايتسام، سينچەنكونىڭ اڭگىمەسىنە سەنەرىمدى دە، سەنبەسىمدى دە بىلمەي اڭ- تاڭ بولدىم. «شىنىندا مىنا دالماننىڭ قىلىعى ءبىزدىڭ ادامدارعا ۇقسامايدى عوي» دەگەن ويعا قالدىم. «داستارقاندى» جيىپ جاتىپ، سينچەنكو:
- كەشكى استى وسىندا اكەلەيىن بە، جوق ۇيدەن ىشەسىز بە؟ (سينچەنكونىڭ ءۇي دەپ وتىرعانى ۇرىس ءسال تولاستاي قالعان كەزدە باس قوسا قوياتىن كوماندا پۋنكتى) .
- ۇيدە ىشەمىن، بار، ەندىگارى توبەلەسۋشى بولماعىن.
- ەگەر الگىندەي سۇمپايى كەزدەسسە دە مە؟ ..
- بار دەدىم عوي مەن ساعان. سينچەنكو قالبالاقتاپ اسىعا جونەلدى.
- جولداس اعا لەيتەنانت، ءوزىمىزدىڭ ادامداردىڭ توبەلەسكەنى، ارينە، جاقسىلىق ەمەس، - دەدى اندرەيەۆ ۇنسىزدىكتى بۇزىپ. - ءبىراق جاڭاعى سياقتى قۋلارعا باسقا نە امال بار. اندرەيەۆ ءوزىنىڭ ۇلكەن سۇق ساۋساعىن شوشايتىپ، كۇرسىندى. مەن دە ۇندەمەدىم.
- ءبىزدىڭ پودپولكوۆنيكتىڭ بۇگىن قولى اشىقتاۋ بولدى، - دەدى ول ەندى باسقا اڭگىمەگە اۋىسىپ. - بۇرىنعى پودپولكوۆنيككە ۇقسامايدى. بوسقا اتىلعان ءاربىر سنارياد ءۇشىن ءبىزدىڭ اكەمىزدى تانىتۋشى ەدى. ال، بۇگىن اعىل- تەگىل بولىپتى دا قالىپتى ءوزى. وي، قاتال- اۋ ءوزى، قاتال- اۋ! ءبىراق ىسىنە مىعىم كىسى. وعان تيتتەي وتىرىك ايتا المايسىڭ، تاپجىلدىرمايدى سەنى، ءبارى كوكەيىندە سايراپ تۇرادى.
- پودپولكوۆنيكتى جۇمسارتىپ قايدا جۇمساماق ەدىڭىز، - دەگەن قالجىڭىما اندرەيەۆ ەزۋ جيماستان:
- قاتال بولسا دا ءادىل قاتال. سوعىس كەزىندە سونداي كومانديرلەردىڭ كەرەك ەكەنىنە جاڭادان ءتۇسىنىپ كەلەمىن، جولداس اعا لەيتەنانت. - دەپ ءبىراز تۇنجىرىنا وتىرىپ، - مەنىڭ قىسقا ويىما كومانديردىڭ وي مىندەتى شيتتەي جاندى اسىراپ، تاربيەلەۋشى قولى قىسقا كەمباعال اكەنىڭ جۇمىسىنان قيىن كورىنەدى. قۇداي مەنى پولك كومانديرى ەتپەي- اق قويسىن. ۇلكەننىڭ الدىندا بەزەكتەپ جۇگىر؛ پولك - جاتقان «كوجە، وكپە» بىرىنە بەرسەڭ بىرىنە جەتپەيدى، باسقا تارتساڭ اياعىڭ اشىق قالادى. بارلىعىن ىشىنەن تىنىپ، ۇلەستىرەتىن دە، كۇيەتىن دە سول. ءبىرىن ايمالاپ، ءبىرىن زەكىرىپ جۇمسايتىن دا سول. بارىمەن بىردەي ول قالاي سىرلاسسىن.. . - دەپ اندرەيەۆ ءوز فيلوسوفياسىنىڭ داڭعىل جولىنا تۇسە بەرگەندە، كوك قارس جارىلىپ، الەم ازا تۇتقانداي توڭىرەك ۇلىپ، اسپاننان ءازازىل ءانى ەستىلدى. جاۋدىڭ ارتيللەرياسى ەسەلەپ، دۇركىندەتە وق توكتى.
اندرەيەۆ ەكەۋمىز ورنىمىزدان تۇرىپ، اينالاعا قاراپ ەدىك، ىسقىرىپ، ىشقىنىپ، كۇرىلدەپ، گۇپىلدەپ، بومبالار جارىلىپ، سناريادتار ءتۇسىپ جاتىر ەكەن. ولاردىڭ ۇنىنەن قۇلاعىڭ تۇنادى. اسپان شاتىناپ جارىلعانداي. بىزگە جاقىن جەرگە شيقىلداپ كەلىپ ۇلكەن سنارياد ءتۇستى. ءبىر زەنيت زەڭبىرەگى راسچەتىنىڭ تاس- تالقانى شىعىپ، اپاتقا كوز الدىمىزدا ۇشىرادى.
- تۋرا تيۋىن قاراشى، - دەپ اندرەيەۆ سۇپ- سۇر بوپ كەتتى. جاۋ 15-20 مينۋتتاي باس كوتەرتپەي ۇردى. گوريۋنىنىڭ ءۇستى قاپ- قارا قويۋ ءتۇتىن. ينە سۇعار اشىق جەر جوق. الدەن ۋاقىتتا كوك شەڭبەرىنەن سامولەتتەر كورىندى. توڭىرەگىمىزگە ۇساق بومبالار تۇسە باستادى. ترانشەيادا بۇعىپ وتىرمىز. الدىنان جارقىلداعان قىزىق راكەتالار سامولەتتەرگە ءجون سىلتەپ بەلگى بەرۋدە. بومبالاردىڭ جارىلۋ سارىنى ەندى سىرتىمىزعا شىعىپ، قاشىقتاعانداي بولدى.
- جاۋ ىشكە قاراي سۇعىنا ءتۇستى، ءسىرا، ارتىمىزدان ۇرىڭقىراپ السىرەتەيىن دەگەن وي بار عوي، - دەپ اندرەيەۆ بۇرىنعىدان دا بوزارا ءتۇستى.
- زەڭبىرەكتەردى كورىپ قويماسا جارار ەدى. بومبالاردىڭ جارىلۋى ارتىمىزدان جيىلەپ جەتكەندە، اندرەيەۆ سىلق وتىرا كەتتى دە، «بىت - شىتىمىزدى شىعاراتىن بولدى ەندى» ، - دەدى. وسى ساتتە اندرەيەۆتىڭ بەتىنە تۋرا قاراۋ قيىن ەدى. مەن كەيىن، گوريۋنى جاققا قارادىم. كادىمگى نوسەر الدىنداعى تۇنەرگەن قويۋ قارا بۇلت قاپتاعانداي.
- اندرەيەۆ، الدىڭا قاراشى! - دەدىم گوريۋنى جاقتان كوز الماي.
- ءتۇتىننىڭ اراسىندا الدەكىمدەر ەربەلەڭدەپ جۇگىرىپ ءجۇر. تاسادان- تاساعا تىعىلادى. بۇيرىق جەتكىزىپ جۇرگەن بايلانىسشىلار بولۋ كەرەك؛ ال كەيبىرەۋلەر زىتىپ كەلە جاتىپ مۇرتتاي تۇسەدى. قايتا تۇرىپ، تاعى جۇگىرەدى. جەر باۋىرلاپ جان تالاسىپ بايلانىستى قالپىنا كەلتىرىپ ءجۇر.
- انداپ كەلە جاتىر! - دەدى اندرەيەۆ. مەن ارتىما جالت قارادىم. شىنىندا قاپتاپ كەلەدى ەكەن. قاردىڭ ۇستىمەن قارا قوڭىزدارشا توڭقاڭداپ، نەمىستىڭ تانكىلەرى كەلەدى. ونىڭ ارتىنان ءتىزىلىپ جاياۋ اسكەرلەر شىقتى. - ولار شابۋىلعا شىقتى. - وگنيەۆايا! وگنيەۆايا! «ارىستان» مەن «جولبارىستى» دەرەۋ.. . - وگنيەۆايا! وگنيەۆايا! وگنيەۆايا! - دەپ اندرەيەۆ تەلەفوننىڭ قۇلاعىنا جانىن سالا ويباي ساپ تۇر. ءبىراق جاۋاپ جوق. تانكتەر تۇرا قالىپ اتىپ، كىدىرە قالىپ اتىپ باياۋ جىلجىپ كەلەدى. ءسىرا، جاياۋ اسكەرلەردەن اسا ۇزاپ كەتپەۋ جونىندە قاتاڭ نۇسقاۋ العان بولۋى كەرەك. ءبىزدىڭ جاقتاپ ءۇن جوق.
- ەح! - دەپ تىستەندى اندرەيەۆ، - ناعىز قاجەت كەزىندە قاس قىلعانداي بايلانىستىڭ دا ءۇزىلىپ قالعانىن كوردىڭ بە.
- ءيا، ناعىز قاجەت كەزىندە قاس قىلعانداي.. . - دەپ الداعى نەمىستەرگە قاراپ، مەلشيىپ مەن دە تۇرىپ قاپپىن. «بۇل شۇڭقىردا نەعىپ وتىرمىن» دەگەن وي باسىما ساپ ەتە ءتۇستى. (شىنىمدى ايتايىن، ورنىمنان اتىپ تۇرىپ، كەيىن قاراي تۇرا جونەلگىم كەلدى) . نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن ارتىما بۇرىلعىم كەلدى. قاراسام، گوريۋنىنىڭ ءبىر جاق شەتىنەن ءبىر سالت اتتى شاۋىپ شىعا كەلدى دە، شاۋىپ كەلە جاتقان بويى ات- ماتىمەن جاتا قالدى. ونىڭ ارتىنان شىعا كەلگەن سالت اتتىنىڭ وڭقا- شوڭقاسى شىقتى. ءوزى ءبىر جاققا، اتى ءبىر جاققا قۇلادى. ۇشىپ تۇردى دا، اتىنىڭ سوڭىنان جۇگىرە جونەلدى. العاشقى سالت اتتى دا بوي كوتەرىپ ۇلگەرىپتى. استىنداعى اتىن بيلەتىپ تۇر. بىرەسە قارعيدى، بىرەسە بيلەيدى. ۇستىندەگى ادام اينالاعا الاق- جۇلاق قارادى دا، بۇرىلىپ الىپ كەيىن قاراي شابا جونەلدى. بۇل - پودپولكوۆنيك كۋرگانوۆ. ازامات سوعىسىنىڭ كۋرگانوۆى. ءوز باتارەياسىن جاس كەزىندە جاۋدىڭ كوز الدىندا سان رەت اشىق الاڭعا باستاپ شىققان كۋرگانوۆ. الدەن ۋاقىتتا ءبىزدىڭ زەڭبىرەكتەر دە اتا باستادى. بەت الىسى جامان ەمەس، ءۇش- ءتورت تانكتەر قاپ- قارا بولىپ لاۋلاپ جانىپ جاتىر. ءبىزدىڭ پۋلەمەتتەر دە اتا باستادى. نەمىستىڭ جاياۋ اسكەرلەرى جەر قۇشتى. كۋرگانوۆتىڭ زەڭبىرەكتەرى جولدىڭ ەكى جاعىنان قاتار ۇرىپ جاتىر. ءبىراق اتىسى ءازىر سيرەكتەۋ. نەمىستەر تىربانىپ ىلگەرى جىلجۋدا. ءبىر ۋاقىتتا «ارىستان» مەن «جولبارىس» اشىندى بىلەم، ءۇستى- ۇستىنە ەسەلەي توكتى. جۇزدەگەن قارا فونتاندار كوككە اتىلدى. وت قۇيىندارى ءۇستى- ۇستىنە كوبەيىپ، الاساپىران بولدى دا كەتتى. قايسار قارت - جەردىڭ دە وكپەسى سولقىلداپ، قابىرعاسى قايىسقانداي.
- مىنە، كەرەمەت! اتىستى، ءسىرا، پودپولكوۆنيكتىڭ ءوزى باسقارىپ وتىرعان بولۋ كەرەك، - دەدى قۋانعاننان اندرەيەۆ.
- ەگەر ونىڭ قارماعىنا ىلىكسە، كوكەسىن كوزىنە كورسەتىپ شىقپىرتاتىن ادەتى ونىڭ.
- ال، ءسىز ەكەۋمىزدى ول كىسى شەيىت بولدى دەپ وتىرعان شىعار.
- ول دا مۇمكىن، - دەپ كۇرسىنە جاۋاپ قاتتى اندرەيەۆ، - بايلانىس ءۇزىلىپ قالدى عوي. ولاي دەۋى ابدەن مۇمكىن.
- ەكەۋمىز بولساق قوي ەڭگەزەردەي بوپ، ءبارىن كورىپ ءبىر شۇڭقىردا وتىرمىز، قۇر تامسانامىز دا كۇرسىنەمىز.
- ەندى قايتەمىز، جولداس اعا لەيتەنانت، قينالماڭىز، ءسىز ەكەۋمىز بايلانىستىڭ قالپىنا كەلۋىن كۇتىپ قالدىق قوي، ونىڭ ۇستىنە تانكىنى پيستولەتپەن اتپاقپىز با؟ تەلەفون شىلدىر ەتە ءتۇستى. مەن تۇرا ۇمتىلدىم. - جولداس كومبات، ءسىز امان - ەسەنبىسىز؟ - دەپ سۇرادى اپتىققان ستەپانوۆ.
- لەيتەنانت تانكوۆكە.. .
- جولداس اعا لەيتەنانت، - دەدى گۇجىلدەپ اندرەيەۆ، - قاراڭىز، نەمىستەر كەيىن قاراي قايمىعا بۇرىلىپ بارادى. مەن ترۋبكانى تەلەفونيسكە بەرە سالىپ ورنىمنان ۇشىپ تۇردىم. شىنىندا نەمىستەر شەگىنە باستاعان ەكەن. بىرنەشە تانكتەر مەن ساموحودكالار ورماندى پانالاپ، بىزگە قاراي وق اتىپ تۇر، ونىسى شەگىنۋشىلەرگە كومەكتەسىپ تۇرعانداعىسى.
- جولداس كومبات، قارسى شابۋىلعا شىعۋعا رۇقسات ەتىڭىز، - دەپ سۇرادى تانكوۆ.
- بولمايدى، رۇقسات جوق.
- وپىرماۋ، نەمىستەر قاشىپ بارا جاتىر عوي، جولداس كومبات.
- بولمايدى، قاشقان جوق، تەگى بەتى قايتتى، تاپجىلماڭدار ورىندارىڭنان. تەك وقپەن، وقپەن ۇرىڭدار جەلكەسىنەن. .. .مەن تانكوۆتىڭ باقىلاۋ پۋنكتىنە كەلگەندە ادامدار ساسقالاقتاپ ءجۇر ەكەن. تولستۋنوۆ تا وسىندا، بىرنەشە ارتيللەريا وفيتسەرلەرى، بايلانىسشىلار. كورشى ترانشەيادا بوزجانوۆ، ستەپانوۆ الاسۇرىپ ءجۇر. بايلانىسشى جاۋىنگەرلەردە مازا جوق. تانكوۆتىڭ باقىلاۋ پۋنكتى باتالوننىڭ باقىلاۋ پۋنكتىنەن ارتتا ەدى. ناعىز قيان- كەسكى باستالعان كەزدە بايلانىستىڭ بارلىق تورابى وسى جەرگە شوعىرلانعان بولۋ كەرەك. ءبارى دە قىسىلعانداي ماعان تۋرا قاراي المادى. تانكوۆ باسىن تاڭىپ الىپتى. ترانشەيادان ىرعىپ شىعىپ، قولىن شەكەسىنە اپارىپ:
- جولداس كومبات، ءبىزدىڭ روتا.. . دەي بەرىپ ەدى:
- ءسىزدىڭ روتا، لەيتەنانت تانكوۆ، - دەپ ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردىم، - ارتيللەريستەرمەن، پۋلەمەتچيكتەرمەن بىرگە نەمىستىڭ شابۋىلىن تويتاردى، ار جاعىن ايتپاساڭىز دا بولادى.
- قۇپ، ايتپاۋعا بولادى، - دەپ جىميىپ كۇلدى. جاس كومانديردىڭ جۇزىندەگى قۋانىش ءىزىن اڭعارۋ قيىن ەمەس ەدى.
- ءبىز ءسىزدى ۇرساتىن شىعار دەپ ويلاپ ەدىك، - دەپ كۇلدى تولستۋنوۆ. تانكوۆ ەكەۋمىز ترانشەياعا قاراي جۇرە بەرگەندە، ءبىر توپ وق ۇشقان شىلدەي جانىمىزدان زۋ ەتە قالدى. قارعىپ- قارعىپ وكوپقا ءتۇستى. تانكوۆ ىڭىرسىپ بارىپ تولستۋنوۆتىڭ الدىنا قۇلاي كەتتى. تولستۋنوۆ ونى قوس قولداپ سۇيەي بەردى. تانكوۆ تۇرعىسى كەلىپ ۇمتىلىپ ەدى، تۇرا المادى.
- جولداس اعا پوليترۋك، مەنى جاتقىزىڭىزشى، - دەدى السىرەگەن ۇنمەن لەيتەنانت.
- جارام اۋىر بولۋ كەرەك. لەيتەنانتتى سانيتارلار نوسيلكاعا سالعاندا، ونىڭ ءوڭى شۇبەرەكتەي قۋارىپ، يىعىنان دەم الىپ جاتتى. قاسىنا كەلىپ قولىن ۇستاعانىمدا قولى سۇپ- سۋىق ەكەن.
- سەرگەي، وتان الدىنداعى ەڭبەگىڭ ءۇشىن راحمەت، - دەدىم. تانكوۆ ماعان ءبىر قاراپ كۇلىمسىرەگىسى كەلىپ ەدى، شاماسى كەلمەدى.
- لەيتەنانت سەرگەي تانكوۆ سوعىسقا از- اق قاتىستى- اۋ، قانداي وكىنىشتى، - دەپ ءۇزىپ- ءۇزىپ ايتىپ، اۋىر كۇرسىندى دە ماعان ءبىر، تولستۋنوۆقا ءبىر قاراپ سىلق ەتە ءتۇستى.. . تانكوۆتاي جىگىتتەن ايرىلعانىمىز ءبارىمىزدىڭ دە قابىرعامىزعا قاتتى باتتى. تولستۋنوۆ باسى تومەن ءتۇسىپ كەتكەن، ستەپانوۆ جان- جاعىنا الاق- جۇلاق قاراي بەرەدى. بوزجانوۆتىڭ قولىنداعى جامان باكىسىن قالاي الىپ العانىن بىلمەيمىن، ءوزى دە بىلمەيتىن بولسا كەرەك، سونىڭ ۇشىمەن جەردى شۇقي بەردى. قادىرمەن كومانديردەن جوق جەردە ايرىلعانىم ماعان دا وڭاي سوعىپ وتىرعان جوق. ول ەكەۋمىز ءبىر- ءبىرىمىزدى جاڭادان عانا تانىپ كەلە جاتىر ەدىك. - قوي، ءبۇيتىپ قايعىرىپ وتىرا بەرمەيىك، جولداس كومبات، - دەدى تولستۋنوۆ مەنى اۋىر ويدان سەلت ەتكىزىپ، - سوعىستىڭ اتى سوعىس، بارلىق ادامدى دا ساقتاعىڭ كەلەدى، ءبىراق، ويلاعانىڭداي بولا بەرە مە. تانكوۆقا تيگەن وق ءوزىڭدى دە جۇلىپ اكەتۋى مۇمكىن دە ەدى. بۇدان بىلاي ساعىراق بولۋ كەرەك. ساقتىقتا - قورلىق جوق دەگەن ەمەس پە. ەندى نە دەمەكسىڭ؟ سونىڭدى ايت.
تاۋەكەلگە بەل بايلاپ
ماترەنينو ستانتسياسى - جاي قاراپايىم ستانتسيالاردىڭ ءبىرى. جانىندا ماترەنينو دەگەن قىستاق بار. سوندىقتان دا ستانتسيا وسىلاي اتالعان بولۋ كەرەك. تەمىر جول دەريەۆنيانىڭ ەداۋىر جەرىن شەڭبەرلەي وراپ وتەدى. نەمىستەر ماترەنينوعا ءالسىن- ءالسىن دامىلسىز مينومەت پەن ارتيللەريادان وق جاۋدىرعالى بەس ساعات بولدى. ستانتسيادا نە بار، نە جوعىن بىلۋگە بارلاۋشىلارى الدەنەشە رەت ۇمتىلدى. گۇرسىلدەتىپ اتىپ- اتىپ الادى دا تىنا قالادى. ودان كەيىن مىلتىق، پۋلەمەتتەر تىرىلدايدى. قايتادان ارتيللەريا بوزداپ قويا بەرەدى.
- فيليمونوۆ! نە بوپ جاتىر سەندە؟
- ۇرىپ جاتىر، جولداس كومبات، - دەگەن ترۋبكادان فيليموپوۆتىڭ ءۇنى ەستىلەدى.
- ارتيللەريامەن دە، مينومەتپەن دە وكىرتىپ تومپەشتەپ جاتىر. بىرنەشە رەت باسا- كوكتەپ كەتكىسى كەلدى.
- تانكىسى كوپ پە؟ جاياۋ اسكەرلەرى قانشا؟
- تانكىلەرى جوق. جاياۋ اسكەرى ەكى ۆزۆود، ارى كەتكەندە ءبىر روتاداي بولۋ كەرەك. ورمانعا كەپ ءتۇيىسىپ جاتىر، جولداس كومبات.
- ال، سەن نە ىستەمەكسىڭ؟
- لاپ قويعان كەزدە الدىنان وقپەن قارسى الماقپىز.. . باسقا نە ىستەي الامىز، جولداس كومبات. لەيتەنانت فيليمونوۆ ەفيم ەفيموۆيچ مەنەن بەس- التى جاس ۇلكەن ادام. بۇرىن اتتى اسكەردە بولعان. ەرتەدەن كەلە جاتقان كومانديرلەردىڭ ءبىرى. وسى سوعىستان ەكى- ءۇش جىل بۇرىن ارميا قاتارىنان بوساتىلعان ەكەن. ماماندىعى جوق ادام قىزمەتتە بولعان جەرلەرىندە اسا سۇيكىمدى بولماي ءبىراز قۋدالانىپتى، «قولىنان ءىس كەلمەيدى» اتانىپ، ءبىراز ءزابىر كورگەنگە ۇقسايدى. ارميا قاتارىنا قايتا ورالعاندا سول ساتسىزدىكتەردەن ەداۋىر قاجىپ، جاسىعان كورىنەدى. ءبىزدىڭ باتالونعا كەلگەندە مۇلدە جۇدەۋ بولاتىن. سوندىقتان با ايتەۋىر وزىنەن جاسى كىشى، تاجىريبەسى از ادامدارمەن قاتار كىشى كوماندير بولىپ جۇرگەنىنە نامىستاناتىن ەدى. «تالاي جىل اسكەر قاتارىندا بولعان بۇرىنعى ەسكادرون كومانديرىن نەگە كوتەرمەلەيدى» دەپ ويلايتىن بولسا كەرەك. «ەگەر اسكەر قاتارىنان ەرتە شىعارىپ جىبەرمەگەندە وسى كۇنى كاپيتان، ءتىپتى مايور دا بولاتىن با ەدىم، قايتەتىن ەدىم» . ناعىز پسيحولوگ بولسا، ودان وسىنداي كەيىپتى دە اڭعارا المادىم. مۇمكىن فيليمونوۆ كەزىندە جاقسى كاۆالەريست بولعان شىعار. ونشاما كوزىم جەتپەيدى. ءبىراق، مەنىڭ اڭعارۋىمشا ول وكپەشىل وفيتسەر ەدى.
ال، كوكىرەگىن كوتەرگەندە ەشكىمگە دەس بەرمەيتىن. سىرتتاي ءتارتىپتى بولعانسىپ، ءبارىن تىڭداعانسىپ، ورىنداعانسىپ تۇرعانىمەن وسى ءبىر ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسى رەنىشكە تولىپ تۇراتىن. كەيبىر شالا ساۋاتتى تايىز ويلايتىن، ءبىراق، ءوزىن كوپ ىستەدىم، كوپ ەڭبەك ءسىڭىردىم، مەنى ەشكىم ەلەمەي ءجۇر، بەكەر رەنجىتەدى دەيتىن ادامدار بولادى عوي. فيليمونوۆ تۋرا سونداي ادام ەدى. ءوز كەمشىلىگىن كورمەي، قۇر ورەكپيدى. ەگەر پولكتى باسقارىڭىز دەسە، ونىڭ باسقارا الا ما، جوق پا، ونىمەن شارۋا جوق، ءبىراق وعان بارۋدان باس تارتپايتىنىنا كەيىن كامىل سەندىم. ادامنىڭ ءوز كەمشىلىگىن ءوزى مويىنداپ، وزىنە- ءوزى سول كەمشىلىكتى جويۋعا باتىلىنىڭ بارۋى، ءوزىنىڭ دۇرىس ەمەستىگىنە كوزىنىڭ جەتۋى قيىن نارسە. ال، بىرەۋدى مويىنداتۋ، ءوزىنىڭ دۇرىس ەمەستىگىنە كوزىن جەتكىزۋ ودان دا قيىن. سونىمەن فيليمونوۆ ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا العاش كەزدەسكەن ساعاتتان باستاپ- اق پسيحولوگيالىق كۇرەس باستالادى. ول مەنى وزىنشە مويىنداعىسى كەلمەيدى، ماعان باعىنۋدى قالامايدى. ال، مەن بولسام، ونىمەن رەسمي سويلەسەمىن. باسقا كومانديرلەرمەن قالجىڭداسىپ قوياتىن كەزدەر دە بولدى. ەكىنشى روتانىڭ كومانديرى، بۇرىنعى بۋحگالتەر سيەۆريۋكوۆپەن اڭگىمە ىلعي سولاي بولۋشى ەدى.
- ءيا، زيەۆريۋشكا، بالانس جاسادىڭ با؟ ول تىكەسىنەن تىك تۇرىپ، ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا كەتىپ جاۋاپ بەرەتىندى.
- بالانسقا كەلمەي جاتىر، جولداس كومبات، ءيا بولماسا، «بالانس جاسالدى» ، «دالمە- ءدال شىقتى» - دەيتىن. سيەۆريۋكوۆ بۋحگالتەريا تەرميندەرىن - «اكتيۆ» ، «پاسسيۆ» ، «دەبەت» ، «كرەديت» ، «وچەت بەرەمىز» ، «ەسەپتەن شىعارامىز» دەگەن سوزدەردى ءجيى قولدانۋشى ەدى. ال، ەفيم فيليمونوۆ وزىنە دە، وزگەگە دە ريزا ەمەس. مەنىڭ وعان جاي تىلمەن ايتىپ تۇسىندىرمەدىم دەگەن ويىم ايتارلىقتاي تابىستى بولمادى. ول قارسى ءسوز قاتىپ، ورىنسىز داۋعا دالباي شىعارۋدى وزىنشە نامىس قورعاۋ رەتىندە قولدانعىسى كەلدى. باسقا كومانديرلەر مەن ساياسي قىزمەتكەرلەردى مۇنىڭ بۇل اۋرۋى بۇزباسىن دەپ مەن كوپشىلىك اراسىندا ونىمەن «لەيتەنانت فيليمونوۆ، كوپ سوزگە ءۇيىر بولماڭىز» ، «سىزبەن سويلەسىپ تۇرعان ناچالنيك، ورنىڭىزدان تۇرىڭىز!» «لەيتەنانت فيليمونوۆ، بۇيرىقتى قايتالاڭىز!» دەپ سويلەسەتىن بولدىم. ول ىزادان بۋلىعىپ، قىزارىپ كەتەتىن ەدى. ءبىراق، اسكەري ءتارتىپتىڭ اتى ءتارتىپ، ۇندەمەي وكپەلى كەيىپپەن قولىن شەكەسىنە قويىپ، بۇرىلىپ جۇرە بەرەتىن. بۇيرىقتى كوڭىلسىز قايتالايتىن. نەدە بولسا ونى ءبىراز تارتىپكە شاقىرعىم كەلدى. ونىڭ روتاسى جاۋىنگەرلىك ازىرلىك جۇرگىزىپ جاتقان ماڭعا كەلىپ، ساعاتتاپ جۇرەتىنمىن. وڭاشا شاقىرىپ الىپ بىرنەشە سۇراقتار قويامىن: «ۋستاۆ بويىنشا مىناۋ قالاي بولۋعا ءتيىس؟ » شاتاسقان جەرىنەن ۇستاپ الىپ: ء«سىز ۋستاۆتى وقىماعانسىز، سوندىقتان ونى بىلمەيسىز، ءسىز ادامداردى ارانداتاسىز!» دەيتىنمىن. مارشتار دا ونى ساپتىڭ ەڭ باسىنا قولىنا توپوگرافيالىق كارتا نەمەسە سحەما بەرىپ جىبەرەمىن. بەلگىلى باعىتتان اۋىپ بارىپ جاتسا، (ول ۇدايى شاتاساتىن) شاۋىپ كەلىپ توقتاتامىن دا قايتادان سحەماعا قاراتتىرامىن، كارتانى دۇرىس اجىراتا بىلۋگە ۇيرەتەمىن.. . تاكتيكالىق ازىرلىكتەر كەزىندە ەڭ الدىمەن ءسوزدى سوعان بەرەمىن. قويىلعان مىندەتتى، قانداي شەشىم قابىلداۋدى جاعدايدىڭ قانداي ەكەنىن ايتۋ كەرەك.
ءبىراق ول وسى ءۇش نارسەنى ايىرا المايتىن ەدى. سالعان جەردەن شاتىسقان شەشىم قابىلدايدى. «مەن بىلاي ەتكىم كەلەدى» دەي بەرگەندە- اق كرايەۆ، سيەۆريۋكوۆ، پوپوۆ، بوزجانوۆ، تاعى باسقا كومانديرلەر فيليمونوۆتى مازاقتاپ، سىقىلىقتاپ كۇلەتىن- ءدى. وقۋشىلارعا مۇنىڭ ءبارى «بايعۇس» فيليمونوۆتى قورلاۋ، مازاقتاۋ سياقتى بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. ولاي ەمەس، قۇرمەتتى وقۋشىم. ادامعا سولدات، يا وفيتسەر بولۋ - جالپى اسكەري قىزمەت ويىنشىق ەمەس. ارميا سوعىس ءۇشىن، سوعىسۋ ءۇشىن جارالعان. سوعىستان قاتال ەشنارسە جوق. سوندىقتان بۇل اراداعى قاتالدىق - ۇيرەتۋ، كەمشىلىگىن مويىنداتۋ، ءسويتىپ ادامدى تۇزەتۋ. سوعىستا «ەي، توقتاي تۇرىڭدار، اتپاڭدار» دەۋگە بولمايدى. وندا ادامدى ادام اڭديدى. ادامدى ادام اتادى. ارميا ءۇشىن «كەڭپەيىلدى قامقورلار» ەمەس، قاتال كوماندير كەرەك. قادىرمەن اتا- انا بالاسىن «وقىت، ۇيرەت» دەپ تاپسىرعاندا سودان ازامات تاربيەلەپ شىعارا الاتىن ۇستاز قانداي بولسا، كوماندير دە سونداي بولۋ كەرەك. كوماندير قان توگىس ۇستىندەگى ۇستاز. قاتالدىق سوندىقتان دا ول ءۇشىن ايۋاندىق ەمەس، ۇستازدىق. ادامنىڭ ءبارى بىردەي بولمايدى. بىرىنە ءسوز ايتۋدىڭ ءوزى دە جەتكىلىكتى بولسا، ەكىنشىسىنە ءتۇسىندىرۋ كەرەك، ۇشىنشىسىندە جەلكەلەپ ىستەۋدىڭ ءوزى ساباق.
بوزجانوۆ، كرايەۆ، راحيموۆ، سيەۆريۋكوۆ، ستەپانوۆ، بوريسوۆ، تانكوۆ سياقتى جاۋىنگەر دوستارعا «مىناۋ نەگە ورىندالماعان» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى قاتاڭ سوگىستەن ارمان باتۋشى ەدى. ال، ەفيم فيليمونوۆ «نەگە» دەپ سۇراق قويساڭ، «ولاي بولعان سەبەبى» دەپ اقتالا باستايدى. سوندىقتان دا مەن وعان ەشۋاقىتتا «نەگە» سۇرامايتىن بولدىم. «مەن نە ايتسام، سولاي ەتىپ ورىنداڭىز. ورىندالعاندىعى جونىندە كەلىپ ايتىڭىز» دەپ بۇيىرامىن. ءبىر كۇنى تۇستە پولك بويىنشا جازىلعان بۇيرىقتى اكەپ تاپسىردى. سول ءتۇنى باتالوننىڭ ات قوراسىنداعى كۇزەتشىنىڭ ۇيىقتاپ قالعانى ءۇشىن سوگىس جاريالاپتى، ماعان. تاڭ- تاماشا بولدىم. باتالون بويىنشا كەزەكشى ءۇشىنشى روتانىڭ پوليترۋگى ۇزىنشۇبار تاتار جىگىتى ەنيكەيەۆ ەدى. بۇكىل نارياد وسى روتادان بولاتىن. ەنيكەيەۆ ەرتەڭمەن كەلىپ بۇگىنگى كەزەكتە وقىس ەشنارسە بولا قويعان جوق دەپ كەتكەن. ال، مىنا بۇيرىقتا ايتىلىپ وتىرعانى نە؟ اڭ- تاڭمىن. باتالون بويىنشا كەزەكشى ەنيكەيەۆ. قاراۋىلداعىلار سونىڭ قولاستىندا. بىرنارسە بولسا، ەڭ الدىمەن ماعان ايتۋى كەرەك قوي. باتالون كومانديرى ەمەسپىن بە. ۇيىقتاپ قالعان جاۋىنگەردى جازاعا تارتۋ قاجەت. وتدەلەنيە كومانديرى، پومكومۆزۆود، ۆزۆود كومانديرى، روتا ستارشيناسى، روتا كومانديرى، روتا پوليترۋگى، شتاب جانە باتالون بويىنشا كەزەكشى بار. مىنە، ماعان دەيىنگىنىڭ وزىندە قانشاما اكىم. مەن بولسام سولاردىڭ ءبارىنىڭ كومانديرى، جازا بەرۋ مەنىڭ مىندەتىم. اي جوق، شاي جوق، كوكتەن تۇسكەندەي بىردەن باتالون كومانديرىنىڭ وزىنە سوگىستى سارت دەگىزگەن.
تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن.. . سويتسەك ەنيكەيەۆ تاڭەرتەڭ ماعان ەشتەڭە دەمەستەن بولعان جايدى بارىپ ايتىپتى. بۇل ارەكەتىنىڭ استارى كەيىن بەلگىلى بولدى. وسىلار پوليترۋكتى نەگە كەزەكشىلىككە جىبەرەدى دەپ نامىستانىپ، مەنى - پارتيا قاتارىندا جوق كومانديردى وزىنشە ىعىتىپ العىسى كەلگەن ەكەن. مەن پولك كومانديرى مايور ەلينگە بارىپ، جىبەرگەن بۇيرىقتارىنا تاڭ- تاماشا ەكەنىمدى ايتتىم.
- ماعان الىپ كەلدى، قولىمدى قويا سالدىم ايتەۋىر، بۇيرىقتى كوميسساردىڭ ءوزى جازدى عوي وندا، - دەدى ساۋساقتارىمەن ستولدى تىقىلداتىپ.
- ولاي بولسا، جولداس مايور، ۋستاۆتا كورسەتىلگەن پراۆومدى ماعان دا پايدالانۋعا رۇقسات ەتىڭىز، باتالون كومانديرىمىن، قاراماعىمداعى ادامداردى مەن دە جونگە سالىپ كورەيىن.
- ءسىزدىڭ پراۆوڭىزعا ەشكىم قول سۇقپايدى، ەركىڭىز ءبىلسىن. مەن شتابقا قايتىپ كەلدىم. راحيموۆ ساعات 5-كە ماجىلىسكە شاقىرىپ جاتقانىن ايتتى. مەن ءۇشىنشى روتانىڭ كومانديرى ۆاسيليي پوپوۆ پەن پوليترۋك ەنيكەيەۆتى شاقىرىپ الدىم. ەنيكەيەۆتى كەزەكشىلىكتەن بوساتىپ، ونىڭ ورنىنا پوپوۆتى قويدىم. ۆزۆود كومانديرىنە جازا قولدانۋعا، ال ۇيىقتاپ قالعان كومانديرگە سول وتدەلەنيەنىڭ كومانديرىنىڭ جازا قولدانۋىنا بۇيرىق بەردىم. وتدەلەنيە كومانديرى ءوز جاۋىنگەرىنە قانداي جازا قولدانۋدى ءوزى تاڭداسىن، وندا ەشكىمنىڭ شارۋاسى بولماسىن. پوپوۆ ساسىپ قالدى، «جارايدى، جولداس كومبات.. .» دەپ بۇيرىقتى قايتالادى. ال، ەنيكەيەۆ قۇپ- قۋ بولىپ كەتتى. ونىڭ بەتىنىڭ شۇبارى بۇرىنعىدان دا تەرەڭدەي تۇسكەندەي. مەن راحيموۆقا كەزەكشىنىڭ جانە باتالون كومانديرىنىڭ پراۆولارى جونىندەگى ۋستاۆتىڭ تارماقتارىن الگىلەردىڭ كوزىنشە داۋىستاپ وقۋعا بۇيىردىم.
- مىنە، جولداس پوليترۋك ەنيكەيەۆ، - مەن ءسىزدى قىزىل ارميا ۋستاۆىنا سۇيەنىپ كەزەكشىلىككە جىبەردىم جانە بوساتىپ وتىرمىن. ءوز مىندەتىڭىزگە جاۋاپسىز قاراعاندىعىڭىز ءۇشىن كەزەكتەن تىس ەكى نارياد بەرەمىن.
- جولداس كومبات، سۇراق قويۋعا رۇقسات ەتىڭىزشى.
- سۇراماي- اق قويىڭىز. قايتالاڭىز بۇيرىقتى!
- كەزەكتەن تىس ەكى نارياد الۋعا ءازىرمىن.
- بارىڭىز، پولك كوميسسارىنا وسىنداي جازا بەردى دەپ ايتىڭىز. ساعات 14.30. پولك شتابىنان بايلانىسشى جاۋىنگەر جۇگىرتىپ كەلەدى. «ساعات 17-گە شاقىرىلعان كەڭەس بولمايتىن بولدى. الگى جاۋىنگەر كەتكەننەن كەيىن راحيموۆ ىشەك- سىلەسى قاتىپ كۇلدى.
- نە بولدى ساعان.
- تۇك تە بولعان جوق، جولداس كومبات، - دەدى كۇلكىسىن باسا الماي. ءماجىلىستى بولدىرماعان ولار ەمەس، ءسىز عوي.
- مەن بولدىرماعانى قالاي؟
- تۇسىنبەيتىن تۇگى دە جوق. بۇگىنگى «توتەنشە جاعدايدى» بەتكە ۇستاپ ءبىزدىڭ باتالوندى - ءسىزدى ءبىراز ۋماجداپ العىسى كەلگەن ادامدار بولعانعا ۇقسايدى. - ونى سەن قايدان ەستىدىڭ؟
- تولستۋنوۆ كەلىپ، مەنى، بوزجانوۆتى شاقىرىپ الدى.
- ە.. .ە. پولكتە بىزگە قىديعىسى كەلەتىندەر بار دەسەڭشى. قاي ءبىر جاقسىلىق دەيسىڭ.
- سولاي بولۋى كەرەك.. .كەلەسى كۇننەن باستان تولستۋنوۆ ءبىزدىڭ باتالونعا ءجيى كەلەتىن بولدى. شتابتا، اسحانادا، قىزىل اسكەرلەردىڭ جينالىسىندا، وفيتسەرلەردىڭ جينالىسىندا ۇدايى بولىپ ءجۇردى. كەتەرىندە ماعان كەلەدى دە جايلاپ قانا:
- مەنىڭشە ازىرگە جامان ەمەسپىز، - دەيدى دە ار جاعىن كۇلىمسىرەي كۇمىلجىپ قانا، - مىنا ءبىر اراسى عانا (ول كوبىنەسە مىنا ءبىر «ماسەلە» دەيتىن) ءسال بولىڭقىراماي تۇر، ءسىز قالاي قارايسىز، - دەيتىن. تولستۋنوۆ پولكتىڭ بىزگە ارنايى جىبەرگەن باقىلاۋشىسى ەكەنىن ءبارىمىز دە بىلدىك. مۇنى جاساپ وتىرعان پولك كوميسسارى. كوميسساردىڭ توتەنشە قادالۋى شىنىمدى ايتايىن ماعان اسا ۇناعان جوق. مەن دە ءبارىن تۋرا ۋستاۆ بويىنشا جۇرگىزدىم. «ادال» كوماندير فيليمونوۆتى «قورلاپ» ءجۇر دەگەن حابار گەنەرالعا جەتىپتى. ءبىر كۇنى تالعار ستانتسياسىنىڭ ءبىر شەتىندە باتالون جاۋىنگەرلىك ازىرلىكتە ءجۇر ەدى. ويدا جوقتا ءبىر جەڭىل ماشينا زۋ ەتىپ جەتىپ كەلدى. ماشينادان گەنەرال ءتۇستى، قاسىندا پولك كوميسسارى. گەنەرال اسكەري ازىرلىكتىڭ جوسپارىن سۇرادى. ءبىر ابىرويى راحيموۆ ەكەۋمىز ءتۇنى بويى ۇيىقتاماستان ونى جاساپ قويعان ەدىك. حابيبۋللانىڭ ادەمى جازۋىمەن ورنەكتەلگەن كارتانى جايىپ سالدىق. گەنەرال ءبىزدىڭ جوسپاردى مۇقيات قاراپ شىقتى دا، بىرنەشە سۇراقتار قويدى. - كىم جاسادى جوسپاردى؟
- لەيتەنانت راحيموۆ ەكەۋمىز، - دەدىم مەن.
- جوسپاردى پولك كومانديرى مەن كوميسسار بەكىتتى مە؟ - دەپ گەنەرال ءتۇسىن سۋىققا سالدى.
- پولك كومانديرى اپتاسىنا ءبىر رەت كەلەدى. وسى جولى مىنا ءبىز ازىرلەگەن تاقىرىپتا ساباق وتكىزبەك. باتالوندى وعان دەيىن ءوزىمىز جاتتىقتىرىپ قويايىق دەگەن ەدىك.
- پولك كومانديرى الدىندا ۇيالىپ قالماۋىڭىزدى ويلاعانىڭىز دۇرىس. بىزگە دە ۇنايدى ول، - دەپ قۋلانا سويلەدى. پولك كوميسسارىنا قارادى دا، - سىزدەردىڭ بارلىق باتالوندارىڭىز وسىلاي ازىرلەنە مە.
- ول جاعىنا مەن اسا جەتىك ەمەسپىن، جولداس گەنەرال!
- وسىلاي دەرىن دەسە دە لوگۆينەنكو ءوز سوزىنەن ءوزى قاتتى قوسىلىپ، قىزارىپ كەتتى. گەنەرال مىرس ەتىپ كۇلدى، ءبىراق ەشنارسە دەگەن جوق . باتالوندى ازىرلىك جۇرگىزەتىن جەرگە اپارىڭىز، - دەپ بۇيىردى ماعان. دايارلىقتارىڭىز قانداي ەكەن، كورەيىك.
- سىزدەردىڭ جوسپارلارىڭىزعا اسا تۇسىنە قويمادىم- اۋ دەيمىن. كانە، ءبىرىنشى روتا مەن ەكىنشى روتانىڭ ورنىن اۋىستىرىپ كورىڭدەرشى. روتالار ورنىن اۋىستىرىپ جاتقاندا گەنەرال قارانداشپەن ءبىزدىڭ سحەمانى سىزعىلاپ، باعىتتى جانە روتالار الدىنداعى مىندەتتى وزگەرتتى.
- جىگىتتەر شىلىم تارتا تۇرسىن، - دەدى ول ماعان قىپ- قىزىل شيماي بولعان سحەمانى ۇسىنىپ. مىنا مەن سىزعان جوبامەن ۇيرەتىڭىز جۇرتتى. لوگۆينەنكو ەكەۋمىز باتالوندى ارالاپ كەلەيىك.. . گەنەرال ءبىرازدان كەيىن كايتىپ ورالدى. روتا كومانديرلەرى مەن پوليترۋكتەرىن شاقىرىپ الدى دا ولاردىڭ كوزىنشە پولك كومانديرىنىڭ ورنىنا ءوزى باتالون الدىنداعى «جاۋىنگەرلىك» مىندەتتى تۇسىندىرە باستادى. العا قويعان مىندەتتى ايتىپ، جاعدايدى كورسەت، شەشىم قابىلدا دەپ بۇيرىق بەردى ماعان. مەن ساسقالاقتاپ قالدىم، اۋزىمنان ءسوزىم ءتۇسىپ، ەشنارسە ايتا المادىم بىلەم. «دۇرىستاپ ادام سياقتى ءتۇسىندىر، ءتىپتى ءولى جاننىڭ ميىنا قوناتىن بولسىن» . مەن ونان سايىن ساستىم. ءبىر ۋاقىتتا ءوزىمدى ءوزىم قولعا الىپ، بوي جيدىم دا، سويلەي باستادىم. جاس بالانى تايتەيلەگەن اناداي مەنىڭ ءاربىر ءسوزىمدى «تاك، تاك.. » دەپ قۇپتاپ تۇردى.
بۇل مەنى جىگەرلەندىردى. دۇرىس سويلەي باستادىم. «ادامشا، كومانديرشە» سويلەدىم.. . گەنەرال مەنىڭ شەشىمىمدى قۇپ كوردى. ودان ءارى روتا كومانديرلەرىن تىڭدادى. فيليمونوۆ شۋ دەگەننەن- اق شاتاستى. ال، سيەۆريۋكوۆ پەن كرايەۆ تاقىلداتىپ ءبارىن ايتىپ شىقتى، وزدەرىنىڭ كىم ەكەنىن تانىتتى. جاسالعان جوسپار بويىنشا جاۋىنگەرلەر «سوعىسقا» شىقتى. گەنەرال جوسپار بويىنشا كوماندا بەردى. «سوعىس» اياقتالدى. جۇرتقا دەمالىس بەرىلدى. باتالون جينالدى. ەڭ الدىمەن گەنەرال جاۋىنگەرلەر الدىندا جالپى اڭگىمە ايتىپ، كەيبىر جەكەلەگەن كەمشىلىكتەردى كورسەتتى دە، ءوزىنىڭ ءسوزىن «بۇگىن وزدەرىڭدى جاقسى كورسەتىڭدەر، ال ەرتەڭ بۇدان دا جاقسى، بۇرسىگۇنى تىپتەن جاقسى بولاسىڭدار دەگەن سەنىمدەمىن. جاقسى ۇيرەنسەڭدەر، جاقسى بىلەسىڭدەر سوعىستا قينالمايسىڭدار» . مەن ول كىسىلەردى ماشيناعا دەيىن شىعارىپ سالدىم. گەنەرال لوگۆينەنكوعا اجىرايا قارادى دا:
- ءبىرىنشى روتانىڭ كومانديرىنە ايتا بارىڭىز. بەتالدى ارىزدانعانشا باتالون كومانديرىنەن ۇيرەنسىن. ارىزدانباسىن، - دەدى. لوگۆينەنكو كوزىن جىپىلىقتاتىپ، نە ىستەرىن بىلمەي قالدى. سىر بىلدىرمەۋگە تىرىستى. تالاي شىتىرمانعا سەبەپكەر بولعان فيليمونوۆ سوعىسقا كىرگەندە بارلىق وكپەسىن ۇمىتتى، كەۋدە كوتەرۋى دە باسىلىپ، مايدان ۇستىندە، قاتال سىن كەزەڭىندە شىڭدالا باستادى. فيليمونوۆقا تەلەفون سوققاننان كەيىن ءبىز ءبىراز باسقا اڭگىمەگە كەتتىك. مۇنى وقۋشىلار دا ەسكەرسىن دەپ ادەيى ايتىپ وتىرمىن. تەلەفوندا ونىڭ «جولداس كومبات، ەگەر ولار لاپ قويسا.. . وتپەن قارسى الامىز.. . ودان باسقا نە ىستەۋگە بولادى» دەگەن ءسوزىن ۇمىتا قويعان جوق شىعارسىزدار.
- سونىمەن ەفيم ەفيموۆيچ! جاۋدىڭ نە ويى بار؟ - دەپ سۇرادىم مەن ودان. - ورماننىڭ ىشىنە بەكەر جينالىپ جاتپاعان بولۋ كەرەك. كەشىكپەي شابۋىلعا شىعاتىن شىعار.
- جاۋ شابۋىلىن ءبىر ساعاتقا كەشىكتىرسەك قايتەدى؟
- ءبىر ساعاتقا كەشىكتىرگەنى قالاي، جولداس كومبات؟
- ولارمەن الدىمەن كۋرگانوۆتى سويلەستىرىپ الساق.
- ءتۇسىندىم، جولداس كومبات، ءتۇسىندىم.. . فيليمونوۆپەن سويلەسىپ بولعاننان كەيىن راحيموۆتى پودپولكوۆنيك كۋرگانوۆقا، بوزجانوۆ پەن اندرەيەۆتى ماترەنينوعا، فيليمونوۆقا جىبەردىم. ماترەنينونىڭ قارسى الدىنداعى توعايدىڭ شەتىندە شوعىرلانعان جاۋ اسكەرلەرى ەكى دۇركىن اتىس استىنا الىندى. اتىس ەكى ساعاتتان كەيىن تولاستاي قالدى. ءبىراق بۇل وتە مازاسىز تولاس ەدى. كۇن مۇلگىگەن ورمان ۇستىنەن ءسال- اق كوتەرىڭكى. جاڭا عانا بولعان قىم- قيعاش اتىستىڭ ارتىنان قاردىڭ بەتى شەشەك شىققان ادامنىڭ بەتىندەي شۇپ- شۇبار بوپ قالعان. سوعىستا ۋاقىتتىڭ قالاي وتكەنىن بىلمەي قالاسىڭ دەيدى. بۇل پىكىرمەن ءوز باسىم كەلىسە المايمىن. شىدامىڭدى قۇرتىپ، قاس قىلعانداي ۋاقىتتىڭ قامىرداي سوزىلاتىنى سوعىس كەزى.
اسىرەسە، قورعانىپ جاتقان كەزدە وتە قيىن بولادى. كۇشى باسىم جاۋ قاي جاعىڭنان سوعارىن بىلمەي تىپىرشىپ تۇرعان كەزدەگى مازاسىزدانۋدان جامان نە بار دەيسىز. كوپ كۇتسەڭ كۇن باتپايدى دەگەندەيىن، كۇن ۇياسىنا كىرگىسى كەلمەي قاساقانا تۇرىپ العانداي بولادى. 1941 -جىلى نەمىستەر دە، ءبىز دە تۇندە وڭدىرىپ سوعىسا قويمايتىنبىز. «تۇنگى قيمىلدار» ، «تۇنگى ايقاس» دەگەندەردىڭ جوسپارى شتابتا عانا جاسالىپ، باسشىلارعا ايتىلىپ جاتادى، ال شىن مانىندە ءدال سول جوسپاردا كورسەتىلگەندەي جارىتىمدى قيمىل بولا قويمايتىن. تۇندە ۇرىسقا شىعىڭدار دەگەن بۇيرىق السا دا، نەمىستەر اتتاپ باسپايتىن. بىزگە دە قارسى شابۋىلعا شىعۋعا بۇيرىق بولاتىن.. . ءتۇن نەگىزىنەن كۇشتى جيناقتاۋعا، ورىن اۋىستىرۋعا پايدالانىلاتىن. ەكى جاققا دا ءتۇن ءسال دە بولسا ەس جيناپ، تىنىس الۋ مەرزىمى. قاراڭعىلىقتىڭ ءتۇسۋىن اسىعا كۇتۋىمىز دە سوندىقتان ەدى. يا جاۋ شابۋىلعا شىقپايدى، يا كۇن باتپاي قويدى. مىنە، ءبىزدىڭ مازامىزدى كەتىرگەن وسى جاي. ءبىر ساتتە اسپان جارىلىپ كەتكەندەي كۇڭىرەنگەن گۇرسىل باستالدى. ساعاتىما قاراپ تۇرمىن. 5 مينۋت ءوتتى.. . 10 مينۋت.. .
- فيليمونوۆپەن جالعاستىرىڭدار.. . ەفيمۋشكا، ءتىرىمىسىڭ، نە بوپ جاتىر؟
- ءازىر ءتىرىمىن، جولداس كومبات. ەستىپ تۇرعان بولارسىز، ءيتتىڭ بالالارى تاعى دا جىنىن قۇستى عوي.
- ماترەنينوعا كەلىپ، تۇنەيىن دەگەن عوي.
- ءبىز، جولداس كومبات، ونىسىنا كونە قويماسپىز،
- كوپ ءسوزدى قوي! تىڭداپ ال، الدىمەن.
- تىڭداپ تۇرمىن.
- جاۋ اتىستى توقتاتىسىمەن ۇرىسسىز- تالاسسىز ماترەنينونى تاستاپ شىق. - نەمەنە، نەمەنە دەيسىز؟ فيليمونوۆ اياق استىنان قاتە ەستىگەندەي ابىرجىپ قالدى. ۇرىسسىز تاستاپ شىعىڭدار دەيسىز بە، و نە دەگەنىڭىز، جولداس كومبات؟ - قۇلاعىم قاعىس ەستىدى دەپ تۇرسىڭ با؟ جاۋ اتىستى سايابىرلاتىسىمەن جارالىلاردى الىڭدار دا بىتىراپ كوپىرگە قاراي قاشىڭدار؟ كوپىر جانىندا توقتاڭدار. بۇتكىل روتا بولىپ قاشىڭدار. ماترەنينونى جاۋعا بەرىڭدەر.
- توقتا، كومبات، دەپ تولستۋنوۆ مەنىڭ يىعىمنان بار كۇشىمەن تارتىپ قالدى. - سەن اقىلىڭنان اداسقاننان ساۋسىڭ با؟ نە ىستەپ تۇرسىڭ، نە دەدىڭ؟
- جۇلقىلاماڭىز، فەدور دميترييەۆيچ. مەنىڭ دە قولىم بار.
- كەشىر، باۋىرجان، بايقاماي قالىپپىن. ءبىراق ءتۇسىندىرىپ ايتشى ءوزىڭ، ماترەنينونى ۇرىسسىز جاۋ قولىنا تاستا دەگەنىڭ نە؟ گەنەرالدىڭ بۇيرىعى بار ەمەس پە؟
- ءسىز، فەدور دميترييەۆيچ، ءتۇسىنىڭىز مەنى. ايتەۋىر سوڭعى وق قالعانشا اتىسا بەرۋ امسە ابىروي بەرمەيدى. قۇر ءولۋ ونىڭ اتى. ونسىز دا بۇگىن قانشا ادامنان ايرىلدىق. گەنەرال بۇيىردى دەيسىز، گەنەرال ادامداردى ساقتاي دا بىلىڭدەر دەگەن جوق پا ەدى.
- ءبىراق قاشىپ ساقتاڭدار دەگەن جوق قوي.
- مەن قاشۋدى ءجون كورىپ تۇرمىن. نەمىستەر ماترەنينونى قۇر قول الماق. سولاردىڭ ويىنشا- اق بولسىن، ءبىز دەريەۆنيانى ۇرىسسىز بەرەمىز دە، ورمان ىشىنەن اتقىلاپ سازايىن تارتقىزامىز. - ال، قاشقان ادامدار كوپىر تۇبىنە سەن بۇيىرعانداي توقتاي الماسا، نەمىستەر وكشەلەپ قۋا بەرسە قايتەسىڭ.
- وسى ءسوزدى ايتقاندا تولستۋنوۆتىڭ ءوڭى قاشىپ كەتتى.
- مۇنىڭ دا دۇرىس ەكەن. ول جاققا ءوزىم بارايىن. ءسىز وسىندا مەنىڭ ورنىمدا، تانكوۆتىڭ ورنىندا قالىڭىز. «كۇل بولماسا ءبۇل بولسىن» ، بۇيرىقتى قايتا وزگەرتپەيمىن. راحيموۆ، سينچەنكو ۇشەۋمىز ماترەنينوعا شاپتىق. ورماننان شىعا كەلگەنىمدە بۇتكىل روتانىڭ تىم- تىراقاي بولىپ دەريەۆنيادان قاشىپ كەلە جاتقانىن كوردىك. قاشىپ بارا جاتقاندارمەن شارۋاسى جوق، اندرەيەۆ ەشتەڭە بىلمەيتىن ادامدارشا الشاڭ- الشاڭ باسىپ اسىقپاي كەلە جاتىر. مەنىڭ زارەم ۇشىپ كەتتى. ادامدار شىنىندا دا ۇرەيلەنە قاشىپ كەلەدى. ەڭ سوڭىندا فيليمونوۆ پەن بوزجانوۆ. ۇرىككەن بۇزاۋداي بوزجانوۆ اينالاسىنا جالتاق- جالتاق قارايدى دا، اتتاعان سايىن سۇرىنەدى. ءبىز كوپىر جانىندا اتتان تۇستىك. سپورتشى- الپينيست راحيموۆ قاشىپ كەلە جاتقان ادامدارعا «توقتاڭدار» دەپ ايقاي سالىپ الدىنان جۇگىرىپ شىقتى. مەن ادەيى كوپىر ۇستىندە ارى- بەرى ءجۇردىم دە قويدىم. العاشىندا الدى- ارتىنا قارامايتىنداي بولىپ كورىنگەن، زارەسى ۇشقان بۇل توپ 100 قادامداي اسىپ بارىپ توقتادى.
- اقساقال، ءسىز وسىنداسىز با؟ - دەدى بوزجانوۆ ەنتىگىپ. بار اشۋى بەتىنە شىققان.
- ءبۇيتىپ قاشقاننان دا ولگەن ارتىق، - دەدى ول.
- مۇمكىن باتالوندى باسقارۋدى قولىڭا الارسىڭ؟
- جوق، ولاي دەگەنىم ەمەس، جولداس اعا لەيتەنانت، قۇداي ساقتاسىن، - دەدى ول ساسقالاقتاپ.
- بار ەندەشە، انا جۇرتتىڭ ەسىن جيۋعا فيليمونوۆقا كومەكتەس. بوزجانوۆ كوپىردىڭ استىنا زىپ بەردى. اندرەيەۆ كەلدى.
- جولداس اعا لەيتەنانت، - وكپەلى كەيىپپەن گۇجىلدەپ، - بۇ قالاي بولدى ءوزى؟ نەمىس قۋعان جوق، ال ءبىز قاشامىز. ا؟
- ءسىزدىڭ مىندەتىڭىز ءسوز تالاستىرۋ ەمەس، ايتقان بۇيرىقتى ورىندا، جولداس اندرەيەۆ.
- بۇيرىقتى ورىنداۋعا ءازىرمىن، مول دەنەسىن لىقسىتا قارسى الدىما سىلقيىپ تۇرا قالدى.
- كەتۋگە رۇقسات ەتىڭىز.
- وسىندا قالىڭىز!
- قالۋعا ءازىرمىن. قاسىڭىزدامىن. .. .نەمىستەر اتۋدى توقتاتتى. ساپقا روتا- روتا بولىپ تۇردى دا، ءۇش تانكتى العا سالىپ ماترەنينوعا قاراي بەت تۇزەدى. ەڭسەلەرى جوعارى، كادىمگىدەي ماساتتانىپ كەلەدى. «ورىستار ءبىر قاشسا ارتىنا قارامايدى» دەپ ويلاعان بولۋ كەرەك.
- اندرەيەۆ، نەمىستەر قانشا ادام كورىنەدى؟ بينوكلمەن اندرەيەۆ ۇزاق قارادى. نەمىستەر ساپپەن دەريەۆنياعا جاقىنداپ قالدى.
- 60-70 ادامنان تورت كولوننا، بارلىعى 240-280 شاماسى. ەگەر تانكىشىلەردى جانە ولاردىڭ ماشيناداعىلارىن قوسسا 300-400 بولىپ قالار.
- سوعىستا سانى كەمىگەن باتالون دەسەڭشى.
- سولاي بولۋ كەرەك. بۇلاردى دەريەۆنياعا جىبەرمەسە دە بولاتىن ەدى، جولداس اتا لەيتەنانت، - دەپ اندرەيەۆ كۇرسىندى. ء«يا، جىبەرمەسە دە بولاتىن ەدى» دەپ كەلىستىم مەن ىشىمنەن. نەمىستەر دەريەۆنياعا كىردى. ءۇيدى- ۇيگە تاراپ جاتىر. ەكيپاجدار تانكتەن شىعىپ، ليۋكتەرىن اشىق تاستاپ، ۇيگە كىردى. تاۋىقتاردى، شوشقالاردىڭ تورايلارىن قۋىپ جۇرگەن جالعىز- جالعىز سولداتتار كورىنەدى. - نەمىستەردىڭ بەيمارالدىعى سونشا، ءتىپتى كۇزەتشى دە قويمادى، - دەپ گۇرىلدەدى اندرەيەۆ.
- كادىمگى قاينىنا قوناققا كەلگەندەي- اق. مەن كومانديرلەردى شاقىرىپ الدىم. تەمىر جولدىڭ بويىندا جاتىرمىز.
- نەمىستەر دۇرىستاپ ءبىر دەمالايىن دەگەن بولۋ كەرەك، - دەدى راحيموۆ.
- ولار دەم الماي كىم دەم الادى ەندى.
- بۇل ءسوزدى فيليمونوۆ كەكەتە ايتتى. بوزجانوۆتىڭ، اندرەيەۆتىڭ، راحيموۆتىڭ، فيليمونوۆتىڭ سوزدەرى مەنىڭ جانىمدى جەپ بارادى. ولار، ءسىرا، ماعان ىشتەي ريزا بولماۋى كەرەك. ماترەنينونى تاستاپ شىعىڭدار دەگەنىم جاقپاعانى- اۋ دەيمىن. جاعدايدى قالاي وڭداۋعا بولادى. وسى ماسەلەلەردى ويلاپ وتىرمىن. ورمان ىشىنە بارىپ، ورنىعىپ دەمالىپ جاتقان نەمىستەرگە تامسانىپ قاراپ تۇرا بەرۋ كەرەك پە، جوق، ولاي ەتۋگە بولمايدى.
- فيليمونوۆ، قانشا ادام بار سىزدە؟
- 120, جولداس كومبات.
- ادامداردى قىرىقتان ءۇش توپقا ءبولىڭىز. ماترەنينونى ءبىر مەزگىلدە ءۇش جاقتان شابۋىلدايمىز. نەمىستەردى قۋىپ شىعۋ قاجەت. كەشكى تاماقتى ماترەنينودا ءىشىپ، سوندا تۇنەيمىز. ول توپتاردىڭ كومانديرى ەتىپ ءسىزدى، بوزجانوۆتى، راحيموۆتى تاعايىندايمىن. شابۋىلدى ءوزىم باسقارامىن.. . دەريەۆنيانى ءۇش جاقتان قورشاۋعا الىپ ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر مىلتىقتارىن كەزەنىپ، ەنتەلەپ بارا جاتتى. ءۇنسىز، اياعىمىزدى نىق باسىپ كەلەمىز. ءبىر ۋاقىتتا تەمىر جول بويىنداعى تومپەشىكتىڭ ۇستىنەن قالقاندى پۋلەمەت تىرىلداپ قويا بەردى. جاۋىنگەرلەر ۋرالاپ جۇگىرە اتىپ، تۇرا ۇمتىلدى. نەمىستەر ءۇيدى- ۇيدەن اتىپ- اتىپ شىقتى. نە ىستەرىن بىلمەي ساسقالاقتاپ، بەت- بەتىمەن قاشا جونەلدى.
تىم جايلانىپ، بەيعامدىقتىڭ سازايىن تارتتى. وفيتسەرلەرىنىڭ ايقايىن دا تىڭداماي، توز- توز بولىپ بارادى. ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر دەريەۆنياعا كىرىسىمەن كۇرت جىگەرلەنىپ كەتتى. نەمىستىڭ تىم- تىراقاي بولىپ قاشۋى ولارعا رۋح بەردى. كەيبىر جاۋىنگەرلەردىڭ جاۋدى قۋۋعا قىزىققانى سونشاما، ءتىپتى دەريەۆنيادان ءوتىپ، قىر سوڭىنان قالماي، وكشەلەپ تەمىر جولعا دەيىن باردى. مىناۋ ءبىر عاجاپ ءىس بولدى، جولداس اعا لەيتەنانت، - دەدى قۋانعان اندرەيەۆ. - وسى كەتىپ بارا جاتقانىندا ارتىنان 50 شاقتى سناريادتى زۋلاتار ما ەدى، شىركىن. پودپولكوۆنيك كۋرگانوۆ ءبىزدىڭ قولقامىزدى ورىندادى. اندرەيەۆ نەمىستەر تىعىلعان ورماندى مىقتاپ سناريادتارمەن بۇرقىلداتا تومپەشتەپ الدى.
فيليمونوۆقا وسى ارادا بەكىنۋگە بۇيرىق بەرىپ، ءبىز گوريۋنىعا قايتتىق. تولستۋنوۆ ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا جەتكەن، ءبىزدىڭ الدىمىزدان جايراڭ قاعىپ شىقتى. «جارايسىڭدار، قىراندارىم» ، - دەپ ءبارىمىزدىڭ قولىمىزدى قىستى. سودان كەيىن ول گەنەرالدىڭ ماعان قاتتى اشۋلانعانىن ايتتى. ماترەنينونى ۇرىسسىز تاستاعانىما اشۋلانىپتى. تولستۋنوۆتىڭ قايتادان قارسى شابۋىلعا شىعادى دەگەن سوزىنە «تىم ءبىلىمپاز بولىپ كەتكەن ەكەنسىڭدەر، قاشقان اسكەر قايتىپ شۇعىل قارسى شابۋىلعا شىعا الۋشى ما ەدى» دەپتى. ءساتتى شابۋىل جونىندە تولستۋنوۆ تەلەفون سوققاننان كەيىن گەنەرال: «ول انشەيىن بولعان ساتتىلىك، اۆانتيۋرا! باتالون كومانديرىنە ايتىڭىز، امسە كوز جۇمبايعا سالىنا بەرۋگە بولمايدى. مەن ونىڭ بۇل قىلىعىن ءالى جاقسى دەي المايمىن» دەپتى. گەنەرالدىڭ رەنىشى ءبارىمىزدىڭ دە قابىرعامىزعا باتتى. كۇرت كوڭىلسىزدىك باستى.
- اپىر- اي، سەندەرگە بەكەر ايتقان ەكەنمىن، - دەپ قىنجىلدى تولستۋنوۆ.
- گەنەرالدىكى دۇرىس. جاعداي قيىن دا بولۋى مۇمكىن ەدى، - دەدىم مەن. تولستۋنوۆ كۇلدى دە، مەنىڭ يىعىمنان قاقتى.
- وتەر ءىس ءوتتى، ەندى الداعىنى ويلايىق. نە ىستەيمىز، كانە، ايتشى ءوزىڭ. ەگەر ءوز باسىڭدى ازسىنساڭ، مەنىڭ باسىمدى قوسا تىككىن قۇرباندىققا.
- قايسىسىن، الدىمەن العاشقىسىن با، سوڭعىسىن با؟ - دەپ سۇرادى بوزجانوۆ. تولستۋنوۆ ساسىپ قالعانسىپ:
- العاشقىسى، ارينە، - دەدى. ءبارىمىز دۋ كۇلدىك. بوزجانوۆقا لەيتەنانت تانكوۆتىڭ روتاسىن باسقارۋدى تاپسىردىم. راحيموۆ 151,0 بيىكتىككە كرايەۆقا كەتتى. ال، بوريسوۆتى كولىك الىپ ماترەنينودان دوكۋمەنتتەردى، ولجالاردى الىپ كەلۋگە فيليمونوۆقا جىبەردىم. پودپولكوۆنيك گەورگيي فەدوروۆيچ كۋرگانوۆ كەلدى. بارلىعىمىز ورنىمىزدان تۇردىق.
- ءيا، جىگىتتەر، حالدەرىڭ قالاي؟ دەدى ورىندىققا وتىرا بەرىپ.
- مەنىڭ جۇمىس كۇنىم اياقتالۋعا جاقىن. ىمىرت جابىلعانشا عانا ايالدارمىن.
- سەن ءوزىڭ تىم تاۋەكەلشىل ادام ەكەنسىڭ. بايقا قىزبالىققا ىرىق بەرە بەرمە. سەن ءۇشىن گەنەرال مەنى دە كەلىستىردى.. . ءبىزدىڭ اڭگىمەمىزدى تەلەفوننىڭ سىلدىرى ءبولىپ كەتتى.
- جولداس كومبات، مەن مۇندا ءازىر اسقا ءمازىر بولدىم، - دەدى راحيموۆ.
- دۇرىستاپ ايتشى، نەمەنە دەيسىڭ؟
- مەن كەلگەنشە وزدەرى دە ءبارىن ازىرلەپ قويىپتى.
- ەي، ول نە دەگەنىڭ؟
- كرايەۆتىڭ جاۋىنگەرلەرى بارلىق دوكۋمەنتتەردى الىپتى، ەكى تانك، ءۇش ماشينا - بىرەۋى جەڭىل، بىرەۋى شتاب ماشيناسىن قولعا ءتۇسىرىپتى.
- جاۋ قايدا؟
- اداسىپ كەلگەن ءبىر باتالوننىڭ شتابى بولۋى كەرەك.
- باتالوننىڭ ءوزى قايدا؟
- وسى ماڭدا، ورمان ىشىندە قاڭعىرىپ ءجۇر- اۋ دەيمىن.
- بارلىق دوكۋمەنتتەردى الىڭدار، تانكتەر مەن ماشينالاردى گراناتامەن بۇلدىرىڭدەر. قاراڭعى تۇسىسىمەن كرايەۆتىڭ بارلىق شارۋاسىمەن وسىندا كەلىڭدەر.
- جارايدى، جولداس كومبات. مەن ترۋبكانى قويىسىمەن تولستۋنوۆ تاعى دا: - سەن نەمەنە، توبەنى دە ۇرىسسىز تاستاپ كەتەيىن دەپ تۇرسىڭ با؟ - دەدى.
- ۇرىسسىز ەمەس، ۇرىسپەن. ەستىمەدىڭ عوي. راحيموۆ ەكەۋمىزدىڭ نە سويلەسكەنىمىزدىڭ قىسقاشا مازمۇنىن پودپولكوۆنيككە ديۆيزيا شتابىنا بارا سالىسىمەن گەنەرالعا جەتكىزىڭىز دەپ ايتىپ بەردىم.
- گوريۋنىداعى گارنيزون كۇنى بويعى ارپالىس ۇرىستا تورتتەن ءبىر بولىگى شىعىندالدى. گارنيزوندى كۇشەيتۋ ءۇشىن 151,0 بيىكتىكتەن كرايەۆتىڭ روتاسىن شاقىرىپ الىپ وتىرمىن، - دەدىم.
- بار كۇشتى ەندى جيناقتاپ ۇستايمىن دەگەنىڭىز، مىنا جاعدايدا دۇرىس شەشىم، - دەپ پودپولكوۆنيك بىزبەن قوش ايتىسىپ، ءجۇرىپ كەتتى.
رومان ادەبي KZ پورتالىنان ءتۇسىرىلدى.
جالعاسى بار
