كورىكسىزدەردىڭ كوز جاسى

استانا. قازاقپارات - ينتەرنەتتەن «سۇلۋ ايەل مەن كورىكسىز ەركەكتىڭ نەكەسى ۇزاققا بارمايدى» دەگەن پىكىردى وقىپ قالدىم. اعىلشىن عالىمدارى جۇرگىزگەن سىناقتارعا قاراعاندا، ايەلدىڭ ادەمىلىگى ەركەكتەن اسىپ تۇسسە، ولاردىڭ نەكەسى ۇزاققا بارمايدى ەكەن.

دەمەك، ايەل مەنسىنبەي، ءوزى تەكتەس «تەكتىمەن» تىزە قوسىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. ياعني سۇلۋدى سۇلۋ ىزدەيدى. وسىدان سوڭ زەرتتەۋشى روب بارريس: «كوركى جاعىنان بىرىنەن-ءبىرى كەم تۇسپەيتىن ەرلى-زايىپتىلاردىڭ نەكەسى ۇزاققا سوزىلادى. نەكەنىڭ تاعدىرىن كوبىنە سۇلۋ ايەل شەشەدى. كورىكتى ايەل تابيعاتىنان ءتوزىمسىز كەلەدى، ۇزاق مەرزىمدى قارىم-قاتىناستان جالىعاتىندار دا سولار» دەگەن بايلامعا كەلگەن.

بۇل شىندىققا اينالا باستاعاناداي. قازىرگىدەي الماعايىپ ۋاقىتتا سۇلۋعا سۇقتانا قاراۋ، سۇلۋ جار قۇشپاسا دا، ولاردىڭ جانىندا ءجۇرىپ جان راحاتىن سەزىنۋ بەلەڭ الىپ كەتتى. وكىنىشكە قاراي، ارۋلاردىڭ ادەمىلىگى ار-ۇياتتى دا اياق استىنا تاپتاتا باستادى.

قازاق حالقى دا ەجەلدەن سۇلۋلىققا قۇشتار. ءبىراق اتا-انانىڭ كەلىسىمىمەن كورىكسىز بولسا دا كۇيەۋگە شىققاندار، ايتتىرىپ قويعان سوڭ امالسىز ۇيلەنگەندەر بولعان. دۇنيەگە دەنە، بەت-الپەت كەمشىلىگىمەن كەلگەندەر عانا ماحابباتتىڭ اششى ءدامىن تاتقان. ەندى بۇل -  الەمدە قايتالانىپ تۇراتىن قۇبىلىس. ايتالىق دجۋليا پاسترانانى ەكىنىڭ ءبىرى بىلمەيدى. 1834-جىلى تۋعان قىزدىڭ ونە بويىن تۇك باسىپ كەتكەن. شىعىڭقى يەگى دە كوركىن قاشىرعان. وسىلايشا «ايەل كەيپىندەگى الباستى» اتانادى.

1850-جىلى امەريكالىق تەودور لەنتپەن تانىسىپ، اقىرى ۇيلەنىپ تىنادى. سويتسە كۇيەۋى ايەلىنىڭ كورىكسىز كەلبەتىن پايدالانۋدى ءجون كورىپتى. جەر-جەردە «الباستى» ءرولىن سومداتىپ، ءان ايتقىزىپ، ءبي بيلەتەدى. دجۋليا 1860-جىلى مەكسيكادا قايتىس بولعان. كۇيەۋى بۇل ءساتتى دە قۇر جىبەرگىسى كەلمەيدى. ايەلىنىڭ دەنەسىن بالزامداپ، الەمنىڭ ءار شالعايىندا كورمە ۇيىمداستىرادى.

1976-جىلى دجۋليا پاسترانانىڭ سۇيەگىن بىرەۋلەر ۇرلاپ كەتىپ، مۇردە تاعى دا جۇرت نازارىنا ىلىگەدى. ارادا ءبىراز جىل وتكەن سوڭ سۇيەگى تابىلادى. مەكسيكالىق ونەر تانۋشى لاۋرا اندەرسون باربيۋ 2005-جىلدان باستاپ دجۋليا پاسترانانىڭ سۇيەگىن ەلىنە قايتارۋدى ۇيىمداستىرادى. مارقۇمنىڭ دەنەسى 150 جىلدان سوڭ عانا تۋعان جەرى مەكسيكاعا اكەلىنىپ، جەر قوينىنا بەرىلگەن.

شتات باستىعى جەرلەۋ راسىمىندە: «وزدەرىڭىز ويلاپ كورىڭىزدەر، دجۋليا پاسترانا ءتىرى كەزىندە دە جاراتىلىسىنداعى كەمىستىگى ءۇشىن ادام توزگىسىز قورلىققا، ۇرەيلى دە مۇسىركەۋلى كوزقاراستارعا جولىقتى. ال ونىڭ بۇكىل عۇمىرى بولسا، ءوز ونەرى ارقىلى اتاق-ابىرويىن، بەدەلىن ساقتاۋ جولىنداعى كۇرەسپەن ءوتتى. ول ولگەن سوڭ دا تىنىش جاتقان جوق. ءولى دەنە ءبىر جارىم عاسىر بويى كەمسىتۋ مەن قورلىققا جولىعىپتى. ءبىز وعان شەكسىز قۇرمەت ەتۋىمىز كەرەك» دەپتى.

قاراپ وتىرساڭىز، كورىكسىز كەلىنشەك كوزى تىرىسىندە بىلاي تۇرسىن، ولگەن سوڭ دا ەرمەككە اينالعان، اقشا تاپقان. بۇدان اسقان قانداي قورلاۋ بولۋى مۇمكىن. ونسىز دا ەلدىڭ ۇرەيىن الاتىن، قۇتىن قاشىراتىن كورىكسىز كەلبەتىمەن جۇرت الدىندا جادىراپ جۇرە الماعان ارۋلاردىڭ ازاپتى ءومىرىن ەسكە ءتۇسىرۋدىڭ ءوزى اۋىر.

ايتپاقشى، جاقىندا ۇلى بريتانيالىق ەنن ۆۋدس 67 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى. ول «الەمنىڭ ەڭ قورقىنىشتى ايەلى» دەگەن اتاقتى 28 رەت يەمدەنگەن. «World Gurning Championship»  بايقاۋىندا جىل سايىن باق سىنايتىن ول «ەڭ ۇسقىنسىز ايەل» دەگەن اتاقتى 1977-جىلى الىپتى.  ۇلى بريتانيادا ۇلت ماقتانىشىنا اينالعان مەرەكە -  «قىشقىل الما جارمەڭكەسىنىڭ» ۆيتسە-ءتوراعاسى كاللۋم سكوتت قايعىلى حاباردى ەستىگەندە: «بەت-اۋزىن تىجىرايتۋدان وتەتىن سايىس ەندى ەشقاشان ەنن ۆۋدستىڭ كەزىندەگىدەي بولمايدى» دەپتى.

ەندى ءۇندىستاننىڭ بانگالور ايماعىندا تۇراتىن 12 جاستاعى گيريدجا شرينيۆاس تۋرالى ايتالىق. ءبىر قاراعان كىسىگە ول 2 جاسار بۇلدىرشىندەي كورىنۋى مۇمكىن. گيريدجا اگەنەزيا سىرقاتىمەن تۋىلدى. سىرقات دەنەسىنىڭ جەتىلۋىن توقتاتقان. بويجەتكەننىڭ بويى -  76 سانتيمەتر، سالماعى 12 كەلى عانا.

قىزدىڭ سۇيەكتەرى وسپەگەن، باسى اۋىر بولعاندىقتان، وتىرا المايدى. ۇيدەن شىقپايتىن قىزدىڭ قورلىققا تولى ءومىرى وكىنىشپەن ءوتىپ جاتقانى انىق. سوعان قاراماستان، جۇرەگى سوعىپ تۇرعاندا، ايتەۋىر ءبىر تىرلىك جاساۋدى ءجون كورگەن كورىكسىز قىز قولىنا قالام العاندى ءجون كورەدى ەكەن.

ەرمەگى - سۋرەت سالۋ. وسىلايشا از دا بولسا اقشا تاپقىسى كەلەدى. «انام ماعان تاماق ىشۋگە كومەكتەسەدى. سۋرەت سالۋدا عانا كومەكتى قاجەت ەتپەيمىن. ايىنا 5-6 سۋرەتىمدى ساتىپ، 8000-10000 رۋپي (128-160 دوللار) تابامىن» دەگەن گيريدجا «ءتىرى ادام تىرشىلىگىن جاسايدى» دەگەن قازاقى قاعيدانى بەرىك ۇستانعان.

«مەن وسى ەرەكشەلىگىمە بولا تانىمال بولعىم كەلمەيدى. مەنى جۇرتشىلىق سۋرەت ونەرىندە تانىپ-بىلگەنىن ارماندايمىن. ەلدىڭ اياۋشىلىعى كەرەك ەمەس، مەنىڭ قولىمنان ءىس كەلەتىندىگىن مويىنداعانىن قالايمىن» دەگەن ول ءومىر ءۇشىن كۇرەستى جالعاستىرىپ جاتىر. جۇرتتىڭ مازاعى دا مازاسىن العانىمەن، تىرلىگىنىڭ تىعىرىققا تىرەلمەگەنىن قالايدى.

تاعى ءبىر ەرەكشە وقيعا. كۇنى كەشە  ۇلى بريتانيادا پروگەرياعا ۇشىراعان حەيلي وكينس بەكسحيلل قالاسىنداعى ءوز ۇيىندە قايتىس بولعاندىعى تۋرالى حابار تارادى.

جەر بەتىندە سيرەك كەزدەسەتىن پروگەريا دەرتىنىڭ سالدارىنان اعزاسى سەگىز ەسە تەز قارتايعان. سونىڭ اسەرىنەن 17 جاستاعى قىزدىڭ بەت الپەتى 104 جاستاعى كەمپىردەي بولعان. ماماندار قىزدىڭ 13 جىلدان ارتىق ءومىر سۇرە المايتىندىعىن ايتقان. ءبىراق ونىڭ كورەر قىزىعى ءتورت جىلعا ۇزارىپتى. وكينس 14 جاسىندا عۇمىرناماسىن جاريالاپ، ەرتە قارتايۋعا بايلانىستى تۇسىرىلگەن دەرەكتى فيلمنىڭ باستى كەيىپكەرى بولعان.

پروگەريا - سيرەك كەزدەسەتىن دەرت، ادامنىڭ تەرىسى مەن ىشكى اعزاسى وزگەرىسكە ۇشىرايدى. الەمدە وسىنداي سىرقاتقا ۇشىراعان 80 گە تارتا ادام ءومىر سۇرەدى ەكەن.

ايتپاقشى، كۇنى كەشە اعىلشىندار ەلىندە تاعى ءبىر جانتۇرشىگەرلىك وقيعا بولدى. كوزى جوق قىز دۇنيەگە كەلدى. ايەلدىڭ جۇكتى كەزىندە ۋلترادىبىستىق زەرتتەۋلەر قىزىلشاقانىڭ ميى جىلاۋىق سىرقاتىنا ۇشىراعانىن انىقتاعان. سوعان قاراماستان، ايەل ونى بوسانۋدى ۇيعارادى. ءسويتىپ، ومىرگە كوزى جوق قىز كەلدى. الايدا بالانىڭ اتى - بالا. اتا-انانىڭ جۇرەگى جىلاعانىمەن، قىزدارىنىڭ ءتىرى بولعانىن قالاپتى. ءوزىنىڭ بەت-البەتىن كورە الامعان قىزدىڭ كەلەشەگى قالاي بولارى بەلگىسىز...

ءيا، ءومىر وسىلاي. قۋانىشى مەن قايعىسى قاتار جۇرەدى. سوندىقتان دۇنيەگە ساۋ ۇرپاق اكەلۋدى، ونىڭ ادەمى دە كورىكتى بولۋىن ءوز دەنساۋلىعىڭىزدى باقىلاۋدان باستاعانىڭىز ءجون. مامانداردىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا، اراق ىشپەگەن، تەمەكى شەكپەگەن اتا-انالاردىڭ دەنى ساۋ ۇرپاق سۇيەتىندىگىنە كوبىرەك مۇمكىندىگى بار. ءبارى ءبىر اللانىڭ قولىندا دەسەك تە، سۇلۋلىقتى قولدان جاساۋدى دا ۇيرەنگەن ابزال. ياعني كۇتىنىپ جۇرگەن ءجون. بۇل جاعىنان مەديتسينا دا كومەككە كەلگەنىمەن، ادامنىڭ تابيعي سۇلۋلىعىنا ەشتەڭە جەتپەيدى.

قازىرگى كەزدە بالالاردىڭ سەمىزدىككە شالدىعۋى ۇدەپ بارادى. فاست-فۋد ءبىزدى باسقا ۇلتقا اينالدىرا باستادى. سيرەك كەزدەستىرەتىن سەمىز قازاقتى قازىر كورىنگەن جەردە جولىقتىراسىڭ. بۇدان وزگە قاتەرلى دەرتتەن دۇنيەنىڭ قىزىعىن كورە الماي جاتقاندار قانشاما؟ ءبىزدىڭ ەلدىڭ دە ءبىرتۇرلى ادامدارى تۋرالى ايتۋعا بولار ەدى. ءبىراق ولاردىڭ ار-نامىسىنا تيمەۋدى ءجون كوردىك.

قالاي ايتساق تا سۇلۋ، كورىكتى بولعانعا ەشتەڭە جەتپەيدى. سۇلۋلىق - ادام بالاسىنا بەرىلگەن نىعمەتتەردىڭ ءبىرى ەكەن. سۇلۋلىقتىڭ ىشكى جان دۇنيەگە قاتىستىلىعى ءوز الدىنا اڭگىمە. ءبىزدىڭ بۇگىنگى سىرىمىز سىرتقى سۇلۋلىققا قاتىستى ايتىلدى.

سۇلۋلىقتىڭ ءبىر جامانى -  ول ادامدى تاكاپپارلاندىرادى. دەگەنمەن كورىكتى اقىلعا جەڭدىرىپ وتىرعان ءجون. ىبىراي التىنسارين ايتپاقشى:

ماقتانبا سۇلۋمىن دەپ اجارىڭا،

اجارسىز ادامداردى ال نازارىڭا!

زىليحا، جۇسىپپەنەن سۇلۋ وتكەن،

تۇرماعان اجار ارا اجالىنا.

اجار اجالدان قۇتقارا المايدى. «سۇلۋ سۇلۋ ەمەس، سۇيگەن سۇلۋ» دەمەكشى، سۇيگەنىڭە قوسىلىپ، سۇيكىمسىزدەرگە سۇيەۋ بولعانعا ەشتەڭە جەتپەيدى. اباي اتامىزدىڭ: «ءۇش-اق نارسە ادامنىڭ قاسيەتى: ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك» دەگەنىن ۇمىتپاڭىزدار. كوركەم مىنەز، ادەمى ادەپ، نۇرلى اقىل بويىمىزعا دارىپ تۇرسا، وعان ءتان سۇلۋلىعى قوسىلسا، ونى اللانىڭ بۇيىرتقان ءناسىبى دەپ ءتۇسىنىڭىز.

دۋاناباي جولداسبەك

«ايقىن»