موسكۆا ءۇشىن شايقاس: الداعى سارىن
ب. مومىش ۇلىنىڭ ءبۇل تۋىندىسى قازاق ادەبيەتىندە سوعىس تاقىرىبىنا جازىلعان العاشقى ۇلكەن شىعارما بولىپ ەسەپتەلىنەدى. شىعارمادا قاندى سوعىستىڭ قاتىگەز بەينەسى شىنايى بەينەلەنگەن.
ەلباسىنىڭ «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا كوپتەگەن رومان، پوۆەست قيسسا، داستاندار جارىق كوردى. قازاقپارات حالىقارالىق اقپارات اگەنتتىگى قوعامعا قاجەت، ءوسىپ كەلە جاتقان جاستارعا پاتريوتتىق تاربيە بەرەتىن وسىنداي شىعارمالاردى بەرۋدى ءارى قاراي جالعاستىرادى.
***
الداعى سارىن
ءبىز دالادا تۇرمىز. اينالا جەر سىلكىنگەندەي... الدا سوعىس بولىپ جاتىر. باسەكەلەسە اتقىلاسقان زەڭبىرەكتەردىڭ، جارىلعان سناريادتاردىڭ داۋسى تاۋ بۇزىلىپ، تاس جارىلعانداي اينالانى ازاننان بەرى كۇڭىرەنتۋدە. كوكتە جەمتىك ۇستىندە اينالعان قارا كۇستاي قالقىپ ۇشىپ جۇرگەن سامولەتتەر. شەڭبەردى ءبىراز اينالىپ، جەردەگى نىساناسىن كورگەندە ولار قۇيرىعىن جوعارى كوتەرىپ، قۇلاي تومەن زۋىلداپ بارىپ، بومبالارىن قۇمالاقتاعانداي تاستاي بەرىپ، قايتا تۇزەلىپ ءورشي- ورلەپ كەتەدى.
جارىلعان بومبالاردىڭ سارىنى كۇننىڭ كۇركىرەگەنىندەي كۇرىلدەي ەستىلەدى. الدا سوعىس بولىپ جاتىر. بارلىعىمىزدىڭ ەكى كوز، قوس قۇلاعىمىز الدا. سوعىس ويرانى ساعات سايىن ءورشىپ، دابىل ۇستىنە دابىل قاققانداي كۇڭىرەنىپ، ورمان ۇستىنەن بۋداق- بۋداق قارا ءتۇتىن كورىنەدى: ارپالىس ايقاس يادروۆو مەن دۋبوسەكوۆونىڭ ماڭايىندا بولىپ جاتىر. الدا ءبىزدىڭ ديۆيزيانىڭ پولكتارى سوعىسىپ، قان مايداندا دۇشپانمەن كەڭىردەك شايناسىپ ارپالىسۋدا. ءبىز ورنىمىزدامىز. ءبىزدى گەنەرال مايداننىڭ تورىنە شىعارىپ، ەكىنشى ەشەلونعا قويعان. جىگىتتەر ورلارىن قازىپ، دايىندالىپ، قامدانىپ جاتىر.
كەيبىرەۋلەرى الداعى ويراننىڭ دۇبىرىنە ەلىرە قاراپ قويادى دا، كۇرەگىن جەرگە باتىرا باسىپ، كەسەكتى قۇشتارلانا لاقتىرادى... مەن قىستاقتىڭ شەتىنە، العا بارا جاتىرمىن. كۇرەگىن ۇستاپ ور باسىندا، العا تاڭدانا قاراپ تۇرعان، جاسى وتىزعا جاقىنداپ قالعان ءبىر ورىس جىگىتىنىڭ جانىنان وتە بەرىپ وعان مەن:
- كۋرباتوۆ، سەن نەعىپ ەلىرىپ تۇرسىڭ؟ - دەدىم. ول ماعان جالت قاراپ، ەزۋىن جيىپ:
- جولداس كومبات، قۇرعىردىڭ ىشىندە بولعاندا قىزۋلىقپەن سەزبەي، دابىلىن الىستان ەستىگەندە كادىمگىدەي دەنە تۇرشىگەدى ەكەن، - دەدى.
- وي، جىگىتىم - اۋ، سەن نە دەپ مالتاڭدى ەزىپ تۇرسىڭ، ەگەر سەندەي ءتىس قاققان كوكجالدىڭ دەنەسى تۇرشىكسە، باسقالاردىڭ ءحالى قانداي بولماق، - دەدى وعان قاسىمداعى بوزجانوۆ قالجىڭداپ.
- اي، جولداس پوليترۋك- اي، - دەدى ول ارسالاڭداپ، - ءبىر سوزگە كەلتىرمەي كەي ۋاقىتتا قايىرىپ تاستايسىڭ - اۋ. مەنى كوكجال دەسەڭىز، مەن ءسىزدى ارىستان دەر ەدىم، جولداس پوليترۋك...
- جارايدى، ەرىم. كوكەك ءوز اتىن ءوزى شاقىرادى دەگەندەي، ەكەۋىڭ دە ءبىرىڭدى- ءبىرىڭ ماقتاپ الدىڭدار. ءبىزدىڭ كەزەك بۇگىن- ەرتەڭ كەلەدى. قايسىڭ كوكجال، قايسىڭ ارىستان ەكەنىڭدى سوندا كورسەتەرسىزدەر، - دەگەنىمە ەكەۋى دە ءماز بولعانداي قارق- قارق كۇلدى. الداعى توبەشىكتىڭ قاسىنا شىقتىق. باقىلاپ تۇرمىز. سوعىس دابىلى سايابىرلار ەمەس. مۇحيت تولقىنىنداي ورگە شاپشيدى. سارىنى وكتەمدەپ بارادى. ءبىرازدان سوڭ تىقىرشىپ، تىنىش تۇرمايتىن قىزبا دەنەلى بوزجانوۆ ماعان:
- اقساقال! بۇل جەردە نەعىپ تۇرمىز؟ - دەدى.
- الداعىمەن تىلدەسىپ تۇرمىز، - دەدىم مەن وعان قاراماستان.
- مىنا سارىننىڭ سىرىن بايقاعالى تۇرسىز با؟ - دەدى ول تاعى دا.
- تىنىش تۇرعىن! - دەپ بۇرىلماستان زەكىردىم.
- ءيا، ويىڭىزدى بولمەي- اق قويدىم ەندى، - دەدى ول وكپەلى داۋىسپەن. راحيموۆ بولسا مانادان بەرى ءتىس جارماي تۇر. وعان قاراسام، ول اۋىر ويعا شومعان ءتارىزدى. ەكى كوزى الدا. الداعى ورمان جيەگىندە بىرنەشە جەردەن بۇرق ەتىپ، قاراقۇرىم شوقىلانىپ، بەس- التى قۇيىن اسپانعا كوتەرىلەدى. ونىڭ ارتىنان لەزدە دابىل قاققانداي تارس- تۇرس ەتىپ جاڭاعى جەردى قوپارا كوتەرىلگەن سناريادتاردىڭ جارىلعان داۋىستارى ەستىلەدى.
- انە، كوردىڭىز بە؟ ەندى ول قۇلاشىن الداعىلاردان اسىرىپ بىزگە قاراي سىلتەدى، - دەدى بوزجانوۆ.
- ەندى الداعىلارعا شابۋىلىن كەشىكپەي- اق باستايدى، - دەدى راحيموۆ.
- اپىر-اي، الگى يلەۋدەن كەيىن، ەستەرىن جيناپ قارسى الۋعا مۇرشالارى كەلمەي قالماسا يگى ەدى، - دەپ بوزجانوۆ تىپىرشيدى.
- حابيبۋللا، سەن بارىپ تەلەفونمەن الدا نە بولىپ جاتقانىن ءبىلشى، - دەپ مەن راحيموۆتى شتابقا جۇمسادىم. ول شۇعىل بۇرىلىپ كەتىپ بارا جاتقاندا: - ەگەر الدا شابۋىل باستالسا، دايىندىق تۋرالى ءتيىستى بۇيرىقتاردى بەرە بەر، - دەدىم وعان.
- جارايدى، جولداس كومبات. - ول بۇرىلىپ: - سىزگە قالاي حابارلايىن؟ - دەپ سۇرادى.
- ءبىز كەشىكپەي- اق قايتارمىز.
- ويپىرماي، اقساقال، الدا ويران سوعىس بولىپ جاتىر- اۋ، ءا، - دەدى بوزجانوۆ.
- ونىڭ ويى ءبىزدى بومبالاپ- بومبالاپ، ەسىمىزدەن تاندىرىپ، ۇستىمىزدەن اتتاپ، العا جونەلمەك قوي، - دەپ وعان الدىڭعى كۇنگى گەنەرالدىڭ وي- پىكىرلەرىن ايتتىم.
- جارىقتىق، ءبىزدىڭ گەنەرال وتە زەرەك كىسى عوي، - دەدى بوزجانوۆ اڭگىمەنىڭ اياعىندا.
- دۇشپانمەن تىلدەسكەندەي تاپا ويىنىڭ ۇستىنەن شىققانىن قاراڭىزشى... - گەنەرالدىڭ بولجاۋى دۇرىس شىقسا، ەندى اۋىر سالماق بىزگە تۇسپەك. ول نە بۇگىن كەشكە، نە ەرتەڭ ازاندا، - دەدىم وعان مەن كەلە جاتىپ.
- ول كىسىنىڭ ءبىزدىڭ باتالونعا سەنەمىن دەگەنى، بۇيرىقتىڭ بارىپ تۇرعان زىلدەيى ەكەن، اۋىرى ەكەن، - دەدى ول ءبىراز ويلانىپ.
- ءيا، سولاي، جولتاي، اۋىر جۇكتى نار كوتەرەدى. ءبىزدى سىنار ساعات الدا، قاشىق ەمەس. ال، ەندى سەن جىگىتتەرگە بارىپ، بارلىق جاعدايدى ولارعا ءتۇسىندىرىپ ايتقىن.
- جارايدى، جولداس كومبات، - دەپ ول وڭ جاقتاعى ورعا بۇرىلىپ كەتتى.
الدىڭعى شەپتەگى كورىنىستەر
راحيموۆ پەن بوزجانوۆ باتالوندى ارالاپ، دايىندىق قىزمەتىن اتقارا بەرسىن. ال، وقۋشى، ءسىز ەكەۋمىز العا - سوعىس بولىپ جاتقان جەرگە بارىپ، كەش باتقانشا، ەڭ بولماسا شەت - جاعاسىن كورىپ قايتالىق. مىكانينو دەريەۆنياسىنا باراتىن جولمەن ون جەتى جاۋىنگەر ءجۇرىپ كەلەدى. ولاردىڭ الدىندا باياعى ءوزىمىز بىلەتىن لەيتەنانت پەتر ۋگريۋموۆ. ول جان- جاعىنا جالتاقتاماي قولىن قۇلاشتاپ، ەشقايدا بۇرىلماي، سىلتەپ باسىپ بارادى.
تۇرپاتىنا قاراعاندا، بۇل اينالادا بولىپ جاتقان ارپالىس- شايقاستىڭ ءبارىن ەلەمەي، ادىمداي باسىپ بارا جاتقان سياقتى. اق قۇبا كەلگەن، ۇزىن بويلى ءبىر جىگىت اياعىن جىلدام باسىپ، ساپتى قۋىپ جەتتى. بۇل - پوليترۋك گريگوريي گەورگييەۆ.. . اينالا كۇڭىرەنىپ سناريادتار مەن بومبالار ءتۇسىپ، جەردى قوپارا كوتەرىپ، وتتى قارا جالىنىن قۇيىنداي اسپانعا ۇيىرە بۋداقتاتادى. مينالار اڭداي ۇلىپ، كەلىپ تۇسەدى دە تارس ەتىپ جارىلادى، وقتار زۋ- زۋ ءوتىپ جاتىر.. . كەيبىر ۇيلەر جانىپ جاتىر، الدىڭعى جاقتا ءبىر وكوپتان ەكىنشى وكوپقا جۇگىرىپ جان تالاسا سوعىسىپ جۇرگەن جاۋىنگەرلەر، بيىك قىراتتارداعى باقىلاۋ پۋنكتىنەن توڭىرەكتى مۇقيات قاداعالاي قاراپ تۇرعان كومانديرلەر كورىنەدى. ترانشەيالار جونىن تىلگىلەگەن سۇرعىلت دالادا سويقانى شىعىپ سوعىس ءجۇرىپ جاتىر. كەتىپ بارا جاتقانداردىڭ ءبارى دە تانككە قارسى شابۋىل جاساۋعا بەيىمدەلگەن ون جەتى ءجاسوسپىرىم، جاس جىگىتتەر. ولار مىكانينو دەريەۆنياسىنىڭ تۇبىندەگى بەكىنىسكە كەلىپ ورنالاستى.
...ستروكوۆو دەريەۆنياسىنىڭ جانىنداعى كوپىرگە اۋىر جۇك ارقالاعان ءبىر توپ جاۋىنگەرلەر كەلىپ، ەكىدەن، ۇشتەن دەگەن كوماندا بويىنشا ءبولىنىپ- ءبولىنىپ، ءتورتبۇرىشتى جاشىكتەردى قار ۇستىنەن سۇيرەتىپ، ءبىرى كوپىر ۇستىنە، ءبىرى استىنا تاراي باستادى. كوپىردىڭ جۋان- جۋان تايانىشتارىمەن ورمەلەپ، بىردەڭە ىزدەگەندەي، بىردەڭە ىستەپ، بەكىتىپ جاتقانداي، بالتامەن شاۋىپ، بالعامەن ۇرىپ، بايلاپ- ماتاپ جاتىر. سىرتتان كورگەندە، ولار كوپىردى جوندەپ جاتىر ەكەن دەپ قالاسىڭ. جوق، ولار كوپىردى جوندەپ جاتقان جوق... ولار كوپىردى مينالاپ جاتىر. جاۋ تانكتەرى تاياپ كەلىسىمەن، كوپىردى بۇزۋ كەرەك، تاپسىرما سولاي. بۇلار - ساپەرلەر، ون ءبىر جاۋىنگەر. ءبىر توپتان ەكىنشى توپقا جۇگىرىپ، «دۇرىس ەمەس» دەگەندەي قولىن سەرمەپ، «مەنىڭ ايتقانىمداي ىستەڭدەر» دەپ جۇرتقا ايقايلاپ، شالا ءبۇلىنىپ جۇرگەن سول ون ءبىردىڭ كومانديرى سەكپىل بەتتى جاس جىگىت لەيتەنانت يۆان بەرەزين. ترانشەيادان ىتقىپ شىعىپ ارتقا قاراي جۇگىرىپ، ون قادام جەردەن كەيىن وق تيگەندەي مۇرتتاي ۇشىپ قۇلاپ، قايتا تۇرىپ، اسىعا باسىپ تاعى جۇگىرىپ، تاعى قۇلاپ، ورمانعا جەتكەنشە ءبىر تۇرىپ، ءبىر جىعىلىپ بارا جاتقان لەيتەنانت مۇقامەتقۇل يسلامقۇلوۆ. ونى پولك شتابى شاقىرىپتى.. .
...ورماننىڭ قالىڭ ورتاسىندا ءۇستى برەزەنتپەن جابۋلى اربالار تۇر. اربالارعا بايلانعان اتتار، قار ۇستىنە تاستالعان ءشوپتىڭ كاشەگىن جەپ تۇر. ودان ارىراقتا، ءزاۋلىم قاراعايلاردىڭ تۇبىندە، ءبىر- بىرىنە اراسى جيىرما- وتىز مەتر جەردە جورىق وشاقتارىنىڭ ءتۇتىنى شىعىپ جاتىر. ءاربىر قازاننىڭ باسىندا شولاق توننىڭ سىرتىنان كىر- كىر حالات كيىپ الىپ، قولدارىنا ءشومىش ۇستاپ، اسپازدار ءجۇر. بىرنەشە جاۋىنگەر: ءبىرى اعاش جارىپ، ءبىرى وشاققا وتىن جاعىپ، ءبىرى ۇسىگەن كارتوپتى ارشىپ وتىر. بۇل - باتالوننىي اس دايىنداپ جاتقان جەرى. وندا جۇرگەندەر - اسپازدار، وتىنشىلار، سۋشىلار، ولاردىڭ كومەكشىلەرى. بارلىعى جيىرما ادام.
...ورمان شەتىندە قار باسقان توبە تۇر. وعان قاراي بىرنەشە تەلەفون سىمى ورمەك جىبىندەي سوزىلعان. ول - پولك كومانديرىنىڭ باقىلاۋ پۋنكتى. توبە استىنداعى ىقشامدى اعاش بلينداج جەرتولە. ونىڭ ءتور الدىندا - سىعىرايعان تەرەزە. ءۇش اياقتى ارتيللەريا ءدۇربىسى، جەردەگى اعاش سكامەيكالاردىڭ ۇستىندە بىرنەشە تەلەفون اپاراتتارى جانە قىسقا انتەننالارى، قىسقا تولقىندى راديو ستانتسيا.. . كۇڭگىرت بلينداجدىڭ ورتاسىنداعى كىشكەنە ستول ۇستىندە ەكى مايشام. الاسا بويلى. اشاڭ ءجۇزدى، قىر مۇرىننىڭ سۋاعارىندا ءتورت بۇرىشتاپ قويعان قارا مۇرتتى بار پولكوۆنيك دۇربىگە ۇڭىلە قاراپ تۇر. ەگەر كوكشىلدەۋ كەلگەن كوزى بولماسا، ونى تۇرىنە قاراپ، قاراقۇمنىڭ كۇنگە كۇيگەن تۇرىكمەنى عوي دەپ قالار ەدىڭ. بۇل ديۆيزيا پولك كومانديرلەرىنىتس ىشىندەگى جاسى جاعىنان دا، قىزمەت مەرزىمى جاعىنان دا جولى ۇلكەن - پولكوۆنيك كاپروۆ يليا ۆاسيليەۆيچ. - دۋبوسەكوۆونىڭ سولتۇستىك شەتىندە ەكى ديۆيزيوننىڭ وعىن قوسارلاپ تەز اتىڭدار. سول جەردەن تاعى دا جاۋدىڭ تانكتەرى مەن جاياۋ اسكەرلەرى كورىنەدى. تەز! سولاي، سولاي. جاقسى...
كاپيتان مولچانوۆقا حابارلاڭىز، ەندى ارتيللەريانىڭ سالماعىن ستانتسياعا سالماقپىز. سول جەرلەردەن دە جاۋدىڭ تانكتەرى مەن جاياۋ اسكەرلەرى كورىنەدى. بۇدان بىلاي مولچانوۆ ءوز كۇشىنە عانا سەنسىن. بىزدەن كومەك كۇتپەسىن. ارتيللەريستەرگە بۇيرىق بەرىڭىز. ن. بيىكتىگىن اتقىلاپ جاتقان جاۋ ديۆيزيونىنىڭ ءۇنىن ءوشىرسىن. ەشكىم ورنىنان قوزعالماستان جاۋدى وقپەن قارسى السىن. تەز ارادا تانك بۇزاتىن گراناتالار جەتكىزىلىپ، جاۋىنگەرلەرگە تاراتىلىپ بەرىلسىن!.. پولكوۆنيك سوعىس الاڭىن قاداعالاي باقىلاپ تۇر، ارتىنا بۇرىلماستان، ۇزدىكسىز تاپسىرما، بۇيرىقتار بەرىپ تۇر.. . باقىلاۋ پۋنكتىنىڭ جەرتولەسىنە گەنەرال پانفيلوۆ كىرىپ كەلدى. قاسىندا اشاڭ ءجۇزدى، قارا قاتپا، ويلى كوزدى، ارتيللەريا پولكوۆنيگى بار. ۇستىنە ۇيلەسىپ قونىپ تۇرعان اسەم اسكەري فورماسى بولماسا «بۇل كۇناھار دۇنيەدە ءبارى دە وتەدى دە كەتەدى، وزگەرىستەن كىم قاشىپ قۇتىلسىن» دەپ مىرس كۇلىپ مىسقىلداپ تۇرعان سالقىن مىنەزدى فيلوسوفتىڭ تاس مۇسىنىنە ۇقسايدى. بۇل ارتيللەريا پولكىنىڭ كومانديرى كۋرگانوۆ.
- جولداس گەنەرال- مايور، مەنىڭ قاراماعىنداعى پولك.. .
- سالەمەتسىز بە، يليا ۆاسيليەۆيچ. سالەمەتسىز بە، - دەپ گەنەرال قولىن ۇسىنىپ، پولكوۆنيكتىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
- وتىرىڭىز، وتىرىڭىز، يليا ۆاسيليەۆيچ، - گەنەرال اسپاي- ساسپاي شولاق تونىنىڭ ىلگەگىن اعىتىپ بولىپ.
- يليا ۆاسيليەۆيچ، قۇلاق سالىڭىز: مەن گەنەرالمىن، ءسىز جولداس پولكوۆنيكسىز. ال، جاسىرماي- جاپپاي ايتساق، ءسىز ەكەۋمىزدىڭ ءىسىمىز گەنەرالشا دا، پولكوۆنيكشە دە بولماي جاتقان جوق پا، وسى؟ ءسىز قالاي ويلايسىز، مىرزام؟ وسى ءبىز نە جارىتىپ جاتىرمىز. ەكەۋمىزدىڭ شەنىمىز دە، شەكپەنىمىز دە ءاپ- ادەمى. ءبىراق ءبىزدىڭ ىسىمىزگە قاراپ جوعارى دارەجەلى باستىقتار جانە حالىق ىشىنەن «سەنگەندەرىم سەندەر بولساڭدار.. .» دەپ جۇرمەسە يگى ەدى! - دەدى.
- جولداس گەنەرال... - مەن 1938 -جىلدان بەرى گەنەرالمىن، - دەدى پانفيلوۆ داۋسىن كوتەرىڭكىرەپ.
- ودان ەلگە نە پايدا، يليا ۆاسيليەۆيچ؟ رۋزادان شەگىندىك. ۆولوكولامسكىنى جاۋعا بەرىپ، ال، ءسىزدىڭ سول جاق قاناتتاعى كۇشىڭىز - ياعني ءسىز ءوزىڭىز بۇگىن جاۋعا ستانتسيانى بەردىڭىز...
- بەرەيىن دەپ بەرگەنىم جوق، تارتىپ الدى.. . كاپروۆ وسىنى ايتقاندا كۋرگانوۆ ءوزىن- ءوزى ۇستاي، الماي قارق- قارق كۇلدى.
- تارتىپ السا ول دۇرىس ىستەگەن ەكەن، - دەدى پانفيلوۆ جىميا كۇلىپ تۇرىپ. - يا، جولداس گەنەرال، بىزدە ۋستاۆ بويىنشا شەگىنۋگە دە رۇقسات بار عوي. ءبىز باسىم كۇشتى جاۋدىڭ تىقسىرۋىمەن ۋستاۆتا كورسەتىلگەندەي ۇيىمداسا، بىتىراماستان شەگىندىك.. .
- دەمەك، بارلىعى ۋستاۆ بويىنشا، رەسمي ەرەجە بويىنشا، دوپ- دومالاق، جۇپ- جۇمىر ەكەن، ءا؟ - يا، جولداس گەنەرال! ارينە ءبىز.. .
- دەمەك، دالمە- ءدال ۋستاۆ بويىنشا ىستەپسىز عوي، جولداس پولكوۆنيك؟ ال، ءبىزدىڭ ۋستاۆ بويىنشا جوعارى دارەجەلى كومانديردىڭ بۇيرىعىنسىز شەگىنۋگە بولمايتىنىن ءسىز نەگە ۇمىتاسىز، يليا ۆاسيليەۆيچ؟
- ارينە، جولداس گەنەرال، ءبىراق تا.. .
- يليا ۆاسيليەۆيچ، ءسىز ۋستاۆتى بەتكە ۇستاپ اقتالماقسىز، بۇل جەردە ۋستاۆ سىزگە جاق بولا المايدى. ونىڭ سىزگە ءازىر پايداسى جوق. ودان دا گورى سوعىستا بولعان جاعدايعا بايلانىستى ءوزىڭىزدىڭ شەشىمىڭىزدى ايتىپ، نەگىزدەۋ دالەلدەرىڭىزدى كەلتىرىڭىز.
- جولداس گەنەرال، ول ءوزى ايتىپ تۇر عوي، ءوز ەركىممەن شەگىنگەن جوقپىن، نەمىس ءماجبۇر ەتتى دەپ، مەنىڭشە ءارى ناقتى، ءارى شىن ايتىلعان ءسوز، - دەدى كۋرگانوۆ كۇلىپ تۇرىپ. ءجا، جارايدى، ونان دا سىزدە ءقازىر جاعداي قانداي، سونى سارالاپ، ساپتايىق. مەن بۇل جەرگە كۋرگانوۆ جولداستى ەرتىپ، جايباراقات اۋىل قىدىرىپ كەلگەن جوقپىن. جاعدايىڭىز قالاي، كانە ءبارىن رەت- رەتىمەن ايتىڭىز.
- شىنىمدى ايتسام، جولداس گەنەرال، جاعداي جاقسى ەمەس، ءتىپتى جامان. مىنە، جولداس گەنەرال، كورىڭىز، مىناۋ كارتا.. . - كارتانىڭ كەرەگى نە؟ ءبىز الدىڭعى شەپتە تۇرمىز عوي. جەر جاعدايى الدىمىزدا. ونان دا وسى جەردىڭ وزىنەن كورسەتىڭىز، كارتانى مەن وقي بىلەمىن عوي.. . ءبىر ساعاتتان سوڭ ولار باقىلاۋ پۋنكتىنە قايتا ورالدى. ۇشەۋىنىڭ دە ءجۇزى ىزعارلى، ۇشەۋى دە تەرەڭ ويدا.
- سونىمەن، يليا ۆاسيليەۆيچ، ءسىز ءبارىن دە كورسەتتىڭىز. ءسىز نەمىستەرگە وتە ۇناپ قالىپسىز. ول ءسىزدى ۇناتىپ، قاپسىرا قۇشاقتاپ الىپتى، قۇشاعىن جازا الار ەمەس. ءسىز جاعداي جامان دەيسىز، ال مەن ولاي دەمەس ەدىم. جاۋدى وسىلايشا كەشكە دەيىن ۇستاپ تۇرىڭىز، ال تۇندە ول جيناقتالىپ الىپ، تاڭ اتا ءسىزدى تاعى دا توقپاقتاي باستايدى.
- بىلمەيمىن، جولداس گەنەرال، ەگەر جاۋ تاعى قىسپاقتاسا، شىداي الار ما ەكەنبىز؟
- شىداي الار ما ەكەنبىز دەگەنىڭىز نە دەگەنىڭىز؟ - دەپ پانفيلوۆ قاتاڭ سويلەپ، كاپروۆتىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
- سىزگە شىدا دەپ بۇيرىق بەرىلدى ەمەس پە؟
- قۇپ! ۇستاۋعا بۇيرىق بولسا، ۇستاپ تۇرايىق، جولداس گەنەرال.
- جاۋ سوعىستان ءبىراز قالجىراپ قالعانعا ۇقسايدى. ال ءسىز ساسپاساڭىز، ول بۇگىن ەلەۋلى شابۋىل جاسامايدى. كۇشتى كۇتىڭىز دە، كۇشىڭىزدى جيناقتاپ، تاڭەرتەڭ جاۋ شابۋىلعا شىققان كەزدە، ونى وقتى بەتىنە بۇركە قارسى الىڭىز. ءبىز ءۇشىن ونىڭ تانكتەرى ءقاۋىپتى. بۇكىل ارتيللەريانىڭ ءبارىن كوزبە- كوز دالدەپ اتۋ پوزيتسياسىنا قويىڭىز.
- جولداس گەنەرال، مەنىڭ دە زەڭبىرەكتەرىمدى مە؟ - دەدى كۋرگانوۆ.
- ءيا، سىزدىكى دە.
- وندا ارتيللەريانىڭ موينىنداعى باسقا مىندەتتەرىن قالاي ورىندايمىز. - ەندى ارتيللەريا جاۋ تانكتەرىن قاراما- قارسى تۇرىپ، تىكەلەي اتاتىن بولسىن.
- وندا ءبىز ءبىر كۇننىڭ ىشىندە بارلىق ارتيللەريامىزدان ايرىلامىز عوي. - البەتتە، ءبىرازىنان ايرىلاتىنىمىز انىق، ءبىراق بۇكىل ارتيللەريادان مۇلدەم ايرىلماسپىز. سونىمەن مەنىڭ رەزەرۆىمنەن باسقا ارتيللەريا ءبىرى قالماي، جەكپە- جەككە شىقسىن.
- قۇپ بولادى، جولداس گەنەرال!
- ءبىز ءۇشىن ۇتىمدى نارسە، ەرتەڭ ونىڭ سىلەسىن قاتىرا سوققى بەرىپ، سىرتىنداعى كۇشىن ولاردىڭ بەلگىلەگەن مەرزىمىنەن بۇرىن سوعىسقا ەندىرۋگە ءماجبۇر ەتۋ. جاۋ كەيىن تۇرعان ەكى پولكىن سوعىسقا سالعانشا دامىل بەرمەي شايقاسا بەرۋىمىز كەرەك. ازىرشە جاقىن ارادا ساقتاۋلى تىڭ كۇشى جوق كەزدە، وسى شەپتە ونىڭ شوقتىعىن جاۋىر قىلىپ جارالايىق، ودان ءارى كورە جاتارمىز. ارتىمىزدان جارالى قاسقىرداي قالاي سۇيرەتىلەر ەكەن. تۇسىندىڭىزدەر مە؟
- ءتۇسىندىم، جولداس گەنەرال.
- تۇسىنىكتى، جولداس گەنەرال.
- ءسىز وسىندا قالىڭىز، جولداس كۋرگانوۆ، ال مەن ەلين مەن شەحتمانعا بارايىن. ولار دا قاتتى قىسىلىپ جاتسا كەرەك، اسىرەسە ەلين. بۇگىن نەمىس كۇنى بويى يادروۆونى، مىكانينو مەن چەنتسىنى ارتيللەريامەن دە، اۆياتسيامەن دە ءۇستى- ۇستىنە سوققىلاپ، ايتەۋىر تاس جولعا شىعۋعا تىپىرشىپ، تىنباي جانتالاسۋدا.
***
بۋىرقانا تۇمان باسقان سۇرعىلت تاڭ. ءدال كەشەگىدەي الەم كۇڭىرەنتكەن ارتيللەريا اتىستارى ازىناپ تۇر. ءدال كەشەگىدەي وت شارپىعان جالىن اتقان، جان تالاسقان قىزۋ ۇرىس.. . ساسكە تۇستە تۇمان سەيىلىپ، كۇن كوزى سىعالاپ ەدى، اسپاندا جۇرگەن سامولەتتەر كورىندى. اينالا وراعىتىپ ۇشىپ، تەز ىزدەپ، تىمىسكىلەپ، شۇيىلە ءتۇسىپ بومبا تاستايدى. .. .لەيتەنانت بەرەزين وكوپتان وكوپقا جۇگىرىپ ءجۇر. كوپىردىڭ الدىندا بىرنەشە موتوتسيكل دوڭگەلەكتەرى اسپانعا قاراپ سەرەيىپ، قيراپ جاتىر. تىشقان تەرىسىن دەي سۇر شينەلدى ولىكتەر انا جەردەن دە، مىنا جەردەن دە كورىنەدى.. . قاربالاسقان نەمىستەر تىزبەگى.. . ءبارى دە ءدال وستوشوۆوداعىداي.
- وقتى بەتالدى بوراتپاي، نىساناعا، نىساناعا اتىڭدار، بوس جىبەرمە، تۇگى، ايتپەسە جاۋ سەنىڭ شەكەڭدى شۇرق تەسىك قىلادى. قيمىلداندار! يۆانوۆ، سەن نەگە ايدالانى اتىپ جاتىرسىڭ؟ لەيتەنانت، نەگە قۇلا دۇزگە سەبەلەپ جاتىرسىڭ.. . دالدەپ ات! - لەيتەنانت بەرەزين جاۋىنگەرلەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاعالاي وكوپ وكوپقا ءوتىپ كۇيبەڭدەپ جۇگىرىپ ءجۇر. ساپەرلەردىڭ شەبىنە ءىرى سناريادتى ارتيللەريا ديۆيزيونىنىڭ وعى جاي تۇسكەندەي سارت- سۇرت گۇرسىلدەپ، اينالانى جاڭعىرتىپ جىبەردى. ءجۇز جىن- شايتان قوسىلىپ، سەكەڭدەسىپ ۇلىپ، اڭىراپ تۇر ما دەرسىڭ. ادام كورمەگەن الىپ بارابان دۇڭكىلدەپ ونداعان وتتى قارا وراسان دىڭگەك كوككە شانشىلا اتىلدى.. . جىلان باۋىرلارى شىقىرلاپ- شىقىرلاپ، موتورلارى پارىلداپ- گۇرىلدەپ، توبەدەي، دۇڭكيگەن ۇلكەن تاس باقالارداي تانكتەر ءورىپ كەلەدى.
- گرانات دايىنداڭدار، بىلتەلەر ورىندارىندا ما ەكەن، تەكسەرىڭدەر! - دەپ بۇيىردى لەيتەنانت بەرەزين.
- مەنىڭ يشاراتىمدى باقىلاپ تۇرىڭدار!.. انە، الدىڭعى تانك كوپىرگە جاقىنداپ كەلىپ توقتاي قالىپ، زەڭبىرەكتەن، پۋلەمەتتەن ءۇش قايتارا لوقسي جالىن قۇسىپ، وق بۇرىكتى دە، ىركىلمەستەن كوپىردىڭ ۇستىنە شىقتى. ونىڭ ارتىنان تاعى ءۇش تانك ىلەستى.. . ساپەرلەر كوپىردىڭ استىنا لەزدە جۇگىرىپ ءتۇسىپ كەتتى. كوپىر ۇستىندە ءۇش تانك سۋماڭداپ، سۋسىپ تىم اسىعىپ، قىمسىنا ساقتانىپ كەلەدى. الدىڭعى تانك مىنە، مىنە كوپىردىڭ ارعى شەتىن «اتتاپ» ءوتىپ، شىقىرلاپ، شيقىلداپ سوياۋداي تەمىر تىرناقتى جىلان باۋىرمەن تاس جولدى جانشىپ، يلەپ كەلە جاتىر ەدى.. . قان مەن توپىراق ارالاسىپ، باتتاسقان بەتى سىرەسىپ، قۇشىرلانا تىستەنىپ ەكى كوزى ىستىق شوقتاي ۋىتتانا جالىنداپ، باسىنان قان سورعالاعان بەرەزين ورنىنان ۇشىپ تۇرا كەلدى دە، وڭ قولىن جالما- جان تەز كوتەرىپ، سىلتەپ جىبەردى. قاس قاعىم اراسىندا ءبىر نارسە جارق ەتتى دە، گۇرس ەتە قالدى. جەردىڭ تىنىسىنان تاناۋىن تارىلتىپ جىبەرگەن بولىپ، قوشقىل سۇر وراسان ءتۇتىن كۇيدەگى كوپىردى ايقارا قامتىپ، وراپ الدى. جەر ۇستىنە تابان استىندا سول تۇتىننەن بۋداق- بۋداق اتان شۋدالى قارا بۇلت پايدا بولعانداي، سول بۇلتتىڭ ىشىنەن كوپىر دە كورىنبەيدى، جاۋىنگەرلەر كورىنبەيدى، لەيتەنانت يۆان بەرەزين دە كورىنبەيدى.. . - ءبارىن دە كۇڭىرەنە قۇسالانعان تاجال داۋىستى سۇرقيا سۇر بۇلت جۇتىپ جىبەرگەندەي زىم- زيا.
***
لەيتەنانت ۋگريۋموۆ پەن پوليترۋك گەورگييەۆ ترانشەيانىڭ قابىرعاسىنا سۇيەنىپ قاتار تۇر. ۋگريۋموۆ اياعىنىڭ ۇشىنا كوتەرىلىپ، موينىن سوزىپ قاراپ، گەورگييەۆتەن:
- نە كورىپ تۇرسىز، جولداس پوليترۋك؟ - دەپ سۇرايدى.
- نە كورۋشى ەم؟ وڭمەڭدەي ءتۇسىپ، ورمەلەپ قىسىپ كەلەدى، پەتيا قىسىپ كەلەدى نالەتىلەر. باۋداي ءتۇسىپ، قۇرىمداي بولىپ قايتا كوتەرىلەدى.. . انە، انا جاقتان تانكتەرى دە كورىنەدى.
- مىنا قىرسىق ترانشەيانىڭ تەرەڭىن قاراشى، مەنىڭ بويىما شاق ەمەس ەكەن، - دەيدى ۋگريۋموۆ وكىنە سويلەپ تۇرىپ، پاتروننان بوساعان ەكى جاشىكتى ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قويىپ، سولاردىڭ ۇستىنە شىعىپ.
- كەشەدەن بەرى وسىلاردى سۇيرەتىپ ءجۇرمىن، ءاي قايران شەشەم- اي، مەنى مۇنشا نەگە مىرتىق قىپ تۋدىڭ؟
- ۋايىم جەمە، پەتيا، بوي دەگەن وسەتىن نارسە عوي. سەن ءوزىڭ كىشكەنتاي تاپال بولساڭ دا، العىر جىگىتسىڭ عوي.
- حا، حا! بارەكەلدە! «بوي دەيتىن وسەتىن نارسە عوي» دەۋىن. ايتقانىڭا بولايىن، ءا!
- شىن ايتام، پەتيا وسىدان قاراپ تۇرشى، - دەپ مىڭگىرلەدى گەورگييەۆ ويلانباي ايتىپ قالعانىنا ءوزى قىسىلىپ.
- ءبىر جىل، ەكى جىلدان كەيىن، ەڭ قۇرىعاندا ەكى سۇيەم وسەسىڭ، سەن ءالى جاپ- جاس جىگىتسىڭ عوي، قايدا ءالى وسكەن ۇستىنە وسە بەرەسىڭ.. . وسى كەزدە ولاردىڭ ۇستىنەن ۇيالاسا ۇشقان وقتار زۋ- زۋ ەتىپ وتە شىعادى. ەكەۋى دە ەرىكسىز بۇعىپ قالادى.
- بەرى قاراڭىزشى، جولداس پوليترۋك، مەنىڭ نە ويلاپ تۇرعانىمدى بىلەسىز بە؟ - بىلمەيمىن. سەن كومانديرسىڭ عوي. ايت توقتامىڭدى.
- ايتسام، جولداس پوليترۋك، وسى جولى ەرلىك كورسەتەيىك.
- قالايشا؟
- انە، كورىپ تۇرسىز، انا جيىرما تانك تۋرا ءبىزدىڭ وكوپقا قاراي ەنتەلەپ كەلەدى. ءبىزدىڭ ءارقايسىمىزدىڭ ءبىر- ءبىر بۋما تانك جارعىش گراناتتارىمىز بار. ءبىراق ولار تىم اۋىر، بەس- التى مەتردەن اسىرىپ لاقتىرا المايسىڭ. ەندەشە ءبىز ءبىراز كۇتە تۇرايىق، ال، تانكتەردىڭ جىلان باۋىرى ءبىزدىڭ وكوپتىڭ بەتىن تىرناي بەرگەندە، گراناتالاردى ءدال استىنا تاستاپ جىبەرسەك، ءسوز جوق، ۇرىپ جىعامىز. قۇداي بىلەدى، كۇلىن كوككە ۇشىرامىز، ىشەك- قارنىن اقتارامىز.
- ماقۇل- اق، پەتيا، سەن وڭ جاقتان، مەن سول جاقتان كوماندا بەرىپ، ۇلگى كورسەتەيىك.
- ماقۇل، جولداس پوليترۋك... سويتەيىك.. . قولدان كەلگەن وسى بولدى دەرمىز.. . موتورلارى سارقىراما سۋداي سارىلداپ، لوقسي، جالىن ۇستىنە جالىن قۇسىپ، ايداھارداي ارىنداپ، جيىرما تانك جەر تىرمالاپ قاز- قاتار كەلە جاتىر. گراناتتارعا پاپيروستىڭ تۇقىلىنداي يمەك گيلزالاردى سالىپ قويىپ، جاۋىنگەرلەر وكوپتا قىبىر ەتپەي، شيىرشىقتالىپ بۇعىپ وتىر. مىنە، تانك جىلان باۋىرى شىقىر- شىقىر شيقىلداپ، ترانشەيانىڭ جاعاسىندا ورمەلەپ كەلە بەرگەندە ءبىر جاۋىنگەر بۋما گراناتتى قۇلاشتاي سەرمەپ، لاقتىرىپ جىبەردى. تانكتىڭ استى جارق ەتىپ، جەر ءدىر ەتىپ ءبىر قوزعالدى. تانك ترانشەيادان اسا وماقاسا قۇلاپ، قاقپانعا تۇسكەن قاسقىرداي شىر اينالىپ بارىپ، كىلت توقتاپ، جالىن قۇشىپ، بۋداق- بۋداق قاپ- قارا تۇتىنگە بولەندى. ارادا نەبارى بىرنەشە مينۋت ءوتتى. بۇل جەردە «جانتالاسقان» ، «قيان- كەسكى» ، «ارپالىسقان» دەگەن سوزدەردى ايتۋ ولقى.. . ترانشەيالاردىڭ ۇستىندە جيىرما جەردەن وتتى قىزىل ءورت توبە پايدا بولدى. جيىرما تانك بىرىنەن كەيىن ءبىرى جانىپ جاتتى. تانكتەردىڭ ارتىن پانالاپ كەلە جاتقان جاۋدىڭ جاياۋ اسكەرلەرى ءبىزدىڭ پۋلەمەتتەردەن جاۋدىرعان وعىمىزعا توتەپ بەرە الماي، جەر باۋىرلاپ، باس كوتەرمەي جاتا قالدى. ترانشەيانىڭ تۇبىندە بەتىنە جاس نارەستەنىڭ كۇلكىسى ءۇيىرىلىپ، تاڭقىش مۇرىندى، كوك ءتۇتىن تورلاعان اسپانعا قاراپ ورىستىڭ ءبىر قاراپايىم، اقپەيىل، ادال جىگىتى پەتر ۋگريۋموۆ جاتىر.. ونىڭ ءتۇرى مىنا جاعدايدا: «قولدان كەلگەنى وسى بولدى» ، دەگەندەي. لەيتەنانت يسلامقۇلوۆ پولك شتابىنان قايتىپ كەلە جاتىر، جولدا ورمان ىشىنە ورنالاسقان باتالوننىڭ اس ءپىسىرىلىپ جاتقان جەرىنە كىدىردى. ول ازىق- تۇلىكتەن بوساعان جاشىكتىڭ ۇستىندە، قولىنا كوتەلوك الىپ، كاپۋستا سورپا ءىشىپ وتىر.
- جولداس لەيتەنانت! نەمىستەر ورمان شەتىنە تاياپ قالدى، - دەدى اسىعا - اپتىعا جۇگىرىپ كەلگەن ءبىر جاۋىنگەر.
- قارۋعا! - دەپ يسلامقۇلوۆ كوتەلوكتى قويا سالىپ، ايقايلاپ كوماندا بەردى. جاۋىنگەرلەر ۆينتوۆكالارىن سايلاپ العاننان كەيىن، ولاردى قاتارعا ءتىزىپ تۇرعىزىپ، ورماننىڭ شەتىنە باستاپ الىپ كەتتى. راس ەكەن، ورماننىڭ اشىق دالاعا قاراعان الاڭىندا ماسكا- حالات كيگەن نەمىستەر تىزبەگى ءجۇرىپ كەلەدى. يسلامقۇلوۆ جاۋىنگەرلەردى ءبىر- بىرىنەن بەس- التى مەتر اجىراتىپ، ءارقايسىسىن ءار اعاشتىڭ تاساسىنا تۇرعىزدى. ءوزى اينالاسىنا جاس شىبىق وسكەن ۇلكەن ەمەننىڭ دىڭگەگىنە سۇيەنىپ ورتادا تۇر. نەمىستەر اشىق الاڭنىڭ ورتاسىنا كەلە بەرگەندە:
- وگون! - دەپ كوماندا بەرىپ جىبەردى. سول كوماندا بويىنشا جيىرما ۆينتوۆكا ءبىر مەزگىلدە، بىركەلكى گۇرس- گۇرس ەتە ءتۇستى. سول سارىننان تاعى دا، تاعى دا ءۇستىن- ءۇستىن اتىلا بەردى.. .سىرتىمىزدى وراپ تىلعا ءوتىپ كەتكەن جاۋ اۆتوماتچيكتەرىنىڭ ءبىر توبى جۋساپ ءتۇستى، ءبىر توبى ورمان ىشىنە بىتىراي قاشتى.. .. .. الدا دومبىرانىڭ پەرنەسىنىڭ ۇستىنەن كەرە تارتىلعان قوس ىشەكتەي تەمىر جول رەلسى سوزىلىپ جاتىر. قىزىل كىرپىشتەن سوعىلعان بىرنەشە ءۇي كورىنەدى. سول ۇيلەردىڭ جان- جاعىن الا تۇيە موينىنداي سورايعان شلاگباۋمدار (توسقاۋىلدار) تۇر. تەمىر جولدىڭ ەكى جاق كىرە بەرىسىندە ەكى باقانعا داستارقانداي جالپاق تەمىر قاعىلعان. وعان وق ءتيىپ، بەتىن سنارياد جاڭقاسى تىرمالاپتى. «پوەزدان ساقتان!» دەگەن جازۋ بار. بۇل دۋبوسەكوۆو رازەزى. ترانشەيالار مەن وكوپتاردى قار باسقان. وكوپتاعى جاۋىنگەرلەر شولاق تون كيگەن. ولار ۆينتوۆكالارىن وكوپتىڭ ەرنەۋىنە تىرەپ قويىپ، كوزدەپ العا اتىپ جاتىر. ۆينتوۆكانى قايتا وقتاپ، سۋىق زاتۆور قارىعان قولدارىن ۇرلەپ جىلىتادى دا، تاعى دا دالدەپ، تاعى دا اتادى. اتىس تا اتىس.. . ارت جاقتان زەڭبىرەكتەر داۋسى گۇرسىل- گۇرسىل شىعىپ، الدىڭعى جاقتان، نەمىستەردىڭ ءدال قالىڭ ورتاسىنان قاپ- قارا كۇل توپىراق ارالاس، قويۋ ءتۇتىن شانشىلىپ، اسپانعا ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى شاپشىپ قۇيىنداپ جاتىر. بىرەۋلەر قۇلاپ جاتىپ، باس كوتەرمەي قالادى، بىرەۋلەر شەگىنىپ، دالباقتاپ تۇرا كەيىن قاشادى، دۋلىعالار، قولعاپتار، ەتىكتەر، شينەلدىڭ ەتەكتەرى ەربەڭدەپ قۇيىن - توزاڭمەن بىرگە اسپانعا ۇشادى.. . جاياۋ اسكەرلەردى سەركەدەي باستاپ كەلە جاتقان جاۋ تانكتەرى قوپ- قويۋ ءتۇتىن قاۋىپ، زىر قاعىپ، شىر اينالىپ بارىپ، بەينە- پىشىننەن، ۇسقىننان ايرىلىپ ءبىر ورىننان تاپجىلماي ورتەنە توقتاپ قالادى.
- بارەكەلدى! - دەپ ايقايلايدى جاعاسىندا ءۇش شارشى قىزىل توقاش تۇيمەسى بار قايراتتى، جاس سۇلۋ جىگىت. شولاق تونىنىڭ تۇيمەلەرى اعىتىلىپ كەتىپتى، قۇلاقشىنى ارتىنا قاراي سىرعىعان، قارا بۇيرا شاشىن ايازدى جەل جەلبىرەتىپ ءتۇر. جىڭىشكە كايمە باۋلى ءدۇربىسى ومىراۋىندا سالاڭداپ تۇر:
- بارەكەلدى ازامات، ءبىزدىڭ ارتيللەريستەر! ازامات! - دەپ ايقايلايدى ول. فاشيستەردىڭ قاق ماڭدايىنان سوقتى- اۋ! ول قاسىنداعى جاۋىنگەردىڭ يىعىنان ۇرىپ قالىپ، جاعاسىنان تارتىپ قۋانا داۋىستاپ، - كوردىڭ بە، ءبىزدىڭ ازاماتتاردىڭ ىستەگەنىن، - دەيدى. باۋىرىم، سەن دە سولارداي بول، كوردىڭ بە، ءبىزدىڭ جىگىتتەردى!.. بۇل - ءتورتىنشى روتانىڭ پوليترۋگى ۆاسيليي كلوچكوۆ. كەنەتتەن، تابان استىنان اسپاندى قاق جارىپ، نايزاعاي جارقىلداپ وتتى ءتىلىن سۋماڭداتىپ، كۇن كۇركىرەگەندەي كوك اياسىن جاڭعىرىقتىرىپ جۇزدەگەن زەڭبىرەك اڭىراپ، ءوز اۋەنىنە سالىپ، سارىنداپ قويا بەردى. سناريادتار مەن مينالار كەيدە شىرىلداپ ىسقىرىپ ۇشىپ، كەيدە ىڭىرانا ۇلىپ بارىپ، وتاۋ ءۇيدىڭ ورنىنداي جەر قىرتىسىن استىنان قوپارىپ ساز بالشىقتاي يلەپ، ءشاي - شالەكەيىن شىعارىپ جاتىر. ءاربىر دۇمپۋدەن سوڭ قاپ- قارا بۇيرا تولقىن ساباۋ تۇتكەن جۇندەي بولىپ اسپانعا كوتەرىلەدى. وسى ءبىر ۇلىمالى، ىزعىرىقتى، جانكەشتى ۇرەيلى سارىن جيىرما مينۋتتاي سارناپ، زارلاپ تۇرادى. بۇل سوعىس مۋزىكاسى. ورمان شەتىنەن ءتيىسىپ، ۇمتىلعان جاۋ تانكتەرىنە قارسى ءبىزدىڭ ارتيللەريا جاپپاي بەت بۇرىپ، زىركىلدەتىپ ۇرىپ تۇر. ەسەڭگىرەتەرلىك، ەستەن تاندىرارلىق اتىستان شىققان قوشقىل قارا ءتۇتىن قويۋلانعان ۇستىنە قويۋلانىپ، ورمان شەتىنە بولەپ الدى.
- قاراڭدارشى، جولداستار، قاراڭدارشى، - دەپ ايقايلايدى كلوچكوۆ، - جاۋ ءبىزدىڭ ارتيللەريستەرگە بارىن توگىپ، شۇيىلە ءتوندى. ول ءبىزدىڭ ارتيللەريانى اياۋسىز تاپتاپ، ءوز تانكتەرىنە جول اشپاق، - وسىنى ايتىپ ول اسپانعا كوتەرىلە ەربەڭدەي، اۋدارىلىپ، توڭكەرىلىپ جاتقان زەڭبىرەك دوڭگەلەكتەرىن، ۇلكەن- ۇلكەن فۋگاستىق بومبانىڭ كەرەمەت شارپۋىنان تاس- تالقان بولىپ، جان- جاققا ۇشقان باقىلاۋ پۋنكتىنىڭ بورەنەلەرىن كورىپ، زىعىردانى قايناپ، وزىنە- ءوزى سويلەگەندەي: «م- دا- ا- ا! سۇم جاۋ ەسىرىپ، لەپىرىپ تۇر ەكەن، ءاي لاعىنەتتەر - اي!» - دەيدى.
- جولداس پوليترۋك، - دەيدى وعان جاۋىنگەر ايقاي سالىپ، - سامولەت! سامولەت! اسپان مەن جەر تۇيىسكەن كوكجيەكتەن كوتەرىلىپ، ءۇش- ۇشتەن، بەس- بەستەن قورقاۋ- قۇزعىن قارا قۇستاي سامولەتتەر اينالىپ ۇشىپ كەلەدى.
- ورىن - ورىنعا! كومانديرلەر، ماعان كەل! - دەپ بۇيىردى كلوچكوۆ. ونىڭ كومانداسى بويىنشا جاۋىنگەرلەر ترانشەياداعى ءوز ورىندارىنا تۇرا- تۇرا قالىسادى. جۇگىرىپ جەتكەن كومانديرلەرگە كلوچكوۆ كەلتە- كەلتە، ناق- ناق بۇيرىق بەرەدى. - ءقازىر ارتيللەريا ويناعىن توقتاتىپ، بومبالاۋدى باستايدى، ونىڭ سوڭىنان تانكتەرىن ايداپ سالادى. گرانات پەن جانارمايدى دايىنداڭدار! ءبىر ادىم كەيىن شەگىنىس بولماسىن! .. .شتۋرموۆيكتەر جەر باۋىرلاي جۇبىن جازباي تىزبەك- تىزبەگىمەن ءوتىپ، ءشۇيىلىپ، وق سەبەلەپ، بومبا قۇمالاقتاپ، سوعىس الاڭىن سۇراپىل تامۇق قىزىل شوققا بولەپ ءجۇر. الدىڭعى جاقتان موتورلاردىڭ گۇرىلى ەستىلەدى.. . ءالسىن- ءالسىن، توقتاپ- توقتاپ وق جاۋدىرىپ، جايىنا ءورىپ تانكتەر كەلە جاتىر. ارت جاقتان ءبىزدىڭ ساۋ قالعان زەڭبىرەكتەردىڭ جەكەلەگەن داۋسى شىعادى. ءبىزدىڭ ءبىر سنارياد الدىڭعى تانكتىڭ قاق ماڭداي الدىنا بارىپ ءتيىپ جارىلادى. تانك قۇلاققا ۇرعان تاناداي ەسەڭگىرەپ سىرت اينالىپ كىلت توقتاپ قالدى.
- اينالايىن باۋىرلارىم - اي، بار ەكەنسىڭدەر عوي! - دەپ كلوچكوۆ قۋانا ايقايلاپ، ارت جاققا بۇرىلدى.. . تاعى دا بىرنەشە سنارياد نىساناعا ءدال ءتيدى، ءبىراق ودان قورقار تانكتەر جوق، تانكتەر كوپ، ءورىپ كەلەدى.
- دەمەك، ءبىزدىڭ ارتيللەريانىڭ قاتارى سەلدىرەپ قالعانى عوي، - دەيدى كلوچكوۆ ىزالانىپ. ونان سوڭ ءبىر جاعىنا قيسايعان قۇلاقشىنىن تۇزەپ كيىپ، داۋىستاپ ايعاي سالىپ:
- جىگىتتەر، گراناتتى سايلاڭدار! ءارقايسىمىزدىڭ باسىرەمىزگە ەكى- ەكى تانكتەن تيەدى! - دەپ بۇيرىق بەرەدى. ترانشەيانى ارالاپ كەلە جاتىپ، ءبىر جاۋىنگەردىڭ جانىندا توقتاپ: - ءارقايسىمىزعا ەكى- ەكىدەن، - دەپ قايتالايدى، - بۇل اسا كوپ ەمەس. سەن تەك جاقىنىراق كەلتىر، ەرىم!
- جارايدى، جولداس پوليترۋك، - دەيدى وعان الگى جاۋىنگەر. بىرەۋىن مىناۋ بۋمامەن جايراتسام، بىرەۋىن جانارمايمەن جايعاستىرۋعا تىرىسامىن.. . - ءسويت، ازاماتىم، - دەپ كلوچكوۆ ونىڭ قولىن سىلكە تارتىپ قاتتى قىسادى. قىزعان قىرعىن سوعىس. جاياۋ اسكەرلەر مەن تانكتەردىڭ سوعىسى. تانكتەر ازىرشە 80-100 مەتردەي جەردە. جاۋىنگەرلەر تانكتەردىڭ سىعالاۋ ساڭىلاۋىن دالدەپ اتىپ جاتىر. بىرنەشە تانك توقتاپ قالدى. ءسىرا، ساۋىتقا ءتيىپ، مىجىلا شاشىراعان وقتىڭ قورعاسىنىنان ىشىندەگى نەمىستەر جايراسا كەرەك. ءبىراق باسقالارى انتالاپ، ترانشەيالارعا تاياپ كەلەدى. مىنە- مىنە، ترانشەيانى ەندى ەندى تاپتاپ وتەدى- اۋ.. . جوق، كەنەت ءبىر مەزگىلدە بىرنەشە گۇرسىل قاتار شىعىپ، وكوپتىڭ ەرنەۋىنە ىلىنگەن تانكتەردىڭ ومىراۋىن وت جالاپ، لاۋلاي باستادى. سويتسە دە ءبىر تانك جاۋىنگەردى جانشىپ، گرانشەيانى باسىپ ءوتىپ، ارى اسىپ ءتۇستى، سول ساتتە ول جاۋىنگەردىڭ كورشىسى وكوپتان ىرعىپ شىعىپ، تانكتىڭ ارتىنان قۋىپ جەتىپ، جانارمايلى بوتەلكەمەن دالدەپ ۇردى. تانك قوڭىرسىپ جانا باستادى دا، تارس جارىلدى. ال، جاۋىنگەر بولسا، ساندالا باسىپ، تالتىرەكتەپ بارىپ، ترانشەياعا قۇلاپ ءتۇستى. كلوچكوۆ وكوپتىڭ جيەگىنە تەڭسەلە سۇلاپ ءتۇسىپ سۇيەندى دە.. . ساتكە دارمەنى ءبىتىپ باسى تومەن سالبىراپ كەتتى. - جولداس پوليترۋك، ءسىز جارالاندىڭىز عوي؟ - دەپ ءبىر جاۋىنگەر شوشىعانداي قاسىنا جۇگىرىپ كەلدى.
- مەدپۋنكتكە بارىڭىز.
- يا، مىنا ءبىر جەرىمدى ءبىر نارسە كۇيدىرىپ وتكەندەي بولدى. ەشتەڭە ەتپەس، جازىلا.. . تاعى دا ءورىپ كەلەدى! - دەدى، ول دەنە بويىنا جاڭا ءبىر تولقىن كۇش جينالعانداي سەرپىلىپ، قالجىراعان، قاجىعان قۇپ- قۋ ءوڭى تاستاي ءتۇيىلىپ، جانىن قيناعان اۋىر جارانى ۇمىتقانداي- اق، سىلكىنىپ، جاۋىنگەرلەرگە قاراپ، تاۋ قىرانىنداي ساڭقىلداپ ايقاي سالدى.
- روسسيا ۇلان بايتاق - ءبىراق شەگىنۋگە جەر جوق. ارقامىزدا موسكۆا! - دەپ اتويلاپ، ول قولىنداعى ءبىر بۋما گراناتپەن الدىندا كەلە جاتقان تانككە ۇمتىلادى.. . ءتىرى قالعاندار سونىڭ ىستەگەنىن ىستەپ، سونىڭ «ەرلىك» دەگەن جالعىز سوزگە سىيماس از دا بولسا مول، قاس قاعىم بولسا دا زور قيمىلىن قايتالايدى.. . دۋبوسەكوۆو رازەزىنىڭ تۇبىندەگى ايقاستا سناريادتار مەن بومبالاردان ايعىزدالىپ، جارالانىپ، قانعا بوگىپ قاقىراعان جەردە جاۋ تانكتەرى جالقىن جالىن مەن بىقسىق تۇتىنگە ورانىپ، جەتكەن جەرلەرىندە جانىپ جاتتى.. .
گوريۋنىدا
گوريۋنى. بۇل ۆولوكولامسك تاس جولىنىڭ ەكى جاعاسىنا ورنالاسقان كىشىگىرىم دەريەۆنيا، جيىرما بەس شاقتى ءۇيى بار. ۇيلەرى كادىمگى روسسيا دەريەۆنيالارىنا ءتان شىبىق شارباقتى اعاش ۇيلەر. ەگەر مايدان جاققا بەتىڭدى بۇرىپ، كارتاعا قاراپ تۇرساڭ، كارتا بەتىندە كىشكەنە ورمەكشىدەي بولىپ تىربيىپ جاتقان گوريۋنىنى كورەسىڭ. سول جەردەن جان- جاققا ورمەكشىنىڭ تورىنداي بولىپ ءجىپ- جىڭىشكە جولدار تارايدى.
ءبىزدىڭ باتالوننىڭ باستى تىرەگى مەن شتابى وسى گوريۋنىدا. راحيموۆ كىرىپ كەلىپ حابارلاي باستادى. «كومديۆتىڭ رەزەرۆىنەن ءبىزدىڭ باتالونعا تانككە قارسى اتاتىن ءتورت زەڭبىرەك بەرىلدى، ولاردى قايدا ورنالاستىرامىز؟ » - دەپ سۇرادى راحيموۆ.
- جولداس كومبات، ول زەڭبىرەكتەردى دەريەۆنيانىڭ شەتىنە ورنالاستىرايىق، - دەپ كەڭەس بەردى بوزجانوۆ.
- وزىمىزدە بۇرىننان ەكى زەڭبىرەك بار، ەندى تورتەۋ قوسىلسا - التاۋ بولادى. سونىڭ ءبارىن بۇركەمەلەپ، ۇيلەردىڭ تاساسىنا ورناتىپ قويساق، قۇداي بار، تاس جولدان بىردە- ءبىر تانك وتپەيتىن بولادى. التى زەڭبىرەك بىردەي ىسكە كىرىسسە تانكتەردىڭ تامتىعى دا قالمايدى، كورەرسىزدەر. راحيموۆ بوزجانوۆقا جاقتىرماعانداي كوزىنىڭ استىمەن قاراپ الىپ، كارتاعا بىردەڭەلەردى سىزا باستادى. راحيموۆتىڭ ءوز پىكىرى بار، ءبىراق ادەتتەگىسىنشە ادەپ ساقتاپ، ءوزىڭ سۇرامايىنشا ەشنارسە ايتپايدى، ورىنسىز سويلەمەيدى. ونىڭ سىرىن بىلەتىن مەن قولىممەن يشارات ءبىلدىرىپ بوزجانوۆتى توقتاتتىم دا، راحيموۆقا قاراپ: - حابيبۋللا، ءوز ويىڭدى ايتشى، قالاي ەتسەك ەكەن؟
- وندا رۇقسات ەتىڭىز، جولداس كومبات، - دەپ راحيموۆ ءوز كارتاسىن ماعان قاراي ىسىرىپ قويىپ، اسپاي- ساسپاي، - مەنىڭ ويىمشا، جولداس كومبات، ءبىز زەڭبىرەكتەردى ۇيلەردىڭ نەمەسە سارايلاردىڭ تاساسىنا قانشاما مىقتاپ بۇركەمەيىك، ءبارىبىر ءبىرىنشى اتىستان كەيىن- اق جاۋ ونى سەزىپ قالادى. ەگەر نەمىستىڭ ءبىر سناريادى زەڭبىرەك قالقالاعان ۇيگە تۇسسە ءۇي ورتەنىپ، نە قۇلاپ زەڭبىرەكشىلەردى وز باسىمەن اۋرە قىلادى، بارىمىزدان ايرىلامىز.
- ال، ەگەر.. . - دەپ بوزجانوۆ راحيموۆتىڭ ويىن ءبولىپ جىبەرمەكشى ەدى.. . - جولتاي، ۇلكەندەر سويلەپ تۇرعاندا، كىشىلەر تىڭدار بولار، - دەپ زەكىرىپ تاستادىم. بوزجانوۆ قۇلاعىنا دەيىن قىزارىپ كەتتى، ال، راحيموۆ بولسا، وعان مەنىڭ زەكىرگەنىم ءۇشىن كەشىرىم سۇراعانداي بولىپ: - جالمۇحاممەد، سەن سويلەگەن كەزدە مەن ءسوزىڭدى بولگەن جوقپىن عوي، - دەدى. سوندا بوزجانوۆ بۇرىنعىدان بەتەر قىزارىپ، تۇتىعىپ ارەڭ سويلەپ: ايىپتىمىن، جولداس كومبات! - دەپ ءسال ساسقالاقتاپ. - مەنىڭ سىزدەرمەن بىرگە بولۋىما رۇقسات ەتىڭىز، - دەدى. مەن سەنى قۋىپ جىبەرەيىن دەگەن جوقپىن، تىڭداعىڭ كەلسە تىڭداي بەر.
- جولداس كومبات، مەنىڭشە، - دەپ راحيموۆ ءسوزىن ساباقتاي بەردى. - مەنىڭشە ءبىز سوققىعا ۇرىنىپ قالماس ءۇشىن، زەڭبىرەكتەردى دەريەۆنيانىڭ شەتىنە ەمەس، ورماننىڭ شەتىنە ورنالاستىرۋ كەرەك، مىنە، مىنا جەرگە.. . ودان ءارى راحيموۆ سحەما سىزۋ بويىنشا ءوز پىكىرىن ايتا بەردى. التى زەڭبىرەكتى كارتاعا بەلگىلەپ، دەريەۆنيا سىرتىنداعى ورماننىڭ شەتىنە ورنالاستىردى. مۇقيات سىزىلعان سحەما تۇسكەن ويىنا قاراعاندا ءبىز زەڭبىرەكتەردى بىلاي پايدالانۋىمىز كەرەك ەكەن: - جولداس كومبات، مەن بىلاي ويلايمىن، - دەپ راحيموۆ ءوز سحەماسىن ءتۇسىندىردى.
- بىزگە زەڭبىرەكتەردى سارايعا تىعىپ قويعاننان گورى، ورمانعا، مىنە، بىلاي ورنالاستىرعانىمىز پايدالى. بىرىنشىدەن، ورماننىڭ اتى ورمان، ونىڭ ءاربىر بۇتاعى پانا؛ ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ زەڭبىرەكتەر ءبىر ورنىندا بايلانىپ قالماي، ەركىن قيمىلدايتىن بولادى؛ ۇشىنشىدەن، ءبىزدىڭ زەڭبىرەكتەر مىنا جەر جاعدايىندا ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى تىرەك، ءبىر- بىرىنە كومەك بولا الادى؛ تورتىنشىدەن، جولداس كومبات، ورمان ىشىندە بۇل زەڭبىرەكتەر ءبىرىن- ءبىرى قول جالعاسىپ بايلانىس ۇزبەي، ورماننان شىعا بەرىسىمەن گوريۋنىعا دەيىن تاس جولدى نىساناعا ۇستاپ تۇرا الاتىن بولادى. مەن مىنا كارتادا بولجانعان جەردىڭ بارىندە بولىپ قايتتىم، زەڭبىرەكتەر ورنالاساتىن ورىندار ىڭعايلى. - ال، بۇل پىكىرىڭە ارتيللەريستەر قالاي قارار ەكەن؟
- مەن ولارعا دا ايتتىم، ەگەر ءسىز ماقۇلداساڭىز، ولار قارسى بولا قويماس دەيمىن.
- ايتقانىڭ كوڭىلگە قونىمدى ەكەن، حابيبۋللا، ءوز جوسپارىڭ، وز ويىڭ، سول ويىڭ بويىنشا زەڭبىرەكتەردى ءوزىڭ ورنالاستىرىپ، ارتيللەريستەرگە ءوزىڭ تاپسىرما بەر.
- قۇپ بولادى، جولداس كومبات! كەتۋگە رۇقسات ەتىڭىز.. . راحيموۆ تىعىپ كەتكەن كەزدە، بوزجانوۆ ونىڭ كارتاسىنا قايتا- قايتا ءۇڭىلىپ قاراي بەردى.
- ءبىلدىڭ بە ەندى؟ - دەدىم مەن وعان.
- سەن بولساڭ ءبىرىنشى اتىستان كەيىن- اق، ءبىزدىڭ زەڭبىرەكتەرىمىزدى جەرلەمەكشى ەدىڭ عوي.
- راس- اۋ، جولداس كومبات، سولاي ەكەن- اۋ، ءا، - دەدى. بوزجانوۆ كۇرسىنىپ.. . - ياپىرماي، ءا.. . ءبىزدىڭ حابيبۋللا اقىلدى جىگىت قوي، شىركىن. اقىلدى، اقىلدى ەكەنى راس. ول تەرەڭ ويلايدى.
- ءجا، بولدى! كوكەك قورازدان دارىپتەۋ ەسىتكەنىن ماقتايدى دەيدى. الدىڭعى كۇنى سەن «كوكجال قاسقىرسىڭ» دەپ كۋرباتوۆتى ماقتادىڭ، ول دا سەنەن قالىسپاي «و جولداس پوليترۋك، ءسىز ارىستانسىز!» دەدى. ەندى كەلىپ راحيموۆتىڭ اقىلىن دارىپتەيسىڭ، نەمەنە، سەنىڭ جۇرگىزگەن ساياسي جۇمىسىڭ وسى ما؟ وڭدىرادى ەكەنسىڭ.
- ايىپتىمىن، جولداس كومبات!..
- بار، ونان دا راحيموۆتى قۋىپ جەت، سەنىڭ روتاڭدى، دوڭگەلەكتى ءۇش پۋلەمەتتى سول جەرگە قالاي ورنالاستىرۋ كەرەك، سونى ويلاستىر، سونان سوڭ كەلىپ حابارلارسىڭدار. ەكەۋى دە كەتىپ قالدى. مەن سول ورنىمدا وزىمە- ءوزىم رەنجىپ نالىپ وتىرمىن. بوزجانوۆقا نەگە عانا زەكىردىم. ول مەنىڭ بۇيرىعىمدى ناقتاپ قايتا قايتالاپ، بۇرىلدى دا شىعىپ كەتتى. سول كەزدە ونىڭ ارقاسى ماعان وكپەلەپ، ءسال بۇرىسىڭكىرەگەندەي بولدى. مەنىڭ جانىما، اسىرەسە سونىسى قاتتى باتتى. نەگە عانا زەكىردىم؟ .. «اقىماق باس اياققا تىنىم بەرمەيدى» دەگەن حالىق ماقالى ويىما ساپ ەتە ءتۇستى. سول كەزدە ەكى بەتىم دۋىلداپ، كوزىم قارايىپ، باسىم اينالعانداي بولدى. «تانكوۆتىڭ روتاسىن نەعىپ گوريۋنىنىڭ شارباقتارىنا تاڭىپ قويدىم؟ جاۋىنگەرلەر مەنىڭ بۇيرىعىمدى ورىنداپ ەكى كۇن، ەكى تۇننەن بەرى توڭ جەردى كور تىشقانشا تىسىمەن تىستەپ، تىرناعىمەن تىرنالاپ، ۇيلەر مەن سارايلاردىڭ استىنان كەۋلەپ وكوپ قازىپ ازاپتانىپ جاتىر.. .» «ەگەر نەمىستىڭ ءبىر سناريادى نەمەسە بومباسى زەڭبىرەك قالقالاعان ۇيگە تۇسسە جەتىپ جاتىر.. .» ، دەدى راحيموۆ. «سەن ءبىزدىڭ زەڭبىرەكتەردى جەرلەمەكشى مە ەدىڭ» دەپ ۇرىسقانىم بوزجانوۆقا، ال ءوزىم بولسام، تۇگەل ءبىر روتانى كۇنى بۇرىن كورگە كومبەكشى بولىپ وتىرمىن، بۇل قالاي؟ .. » وسىنداي ويلار جانىمدى جەگىدەي جەي بەردى. وزىمنەن- ءوزىم قينالىپ سول ورنىمدا وتىرا بەردىم. رۇقسات ەتىڭىز، جولداس كومبات! - دەگەن داۋىستان مەن سەلك ەتىپ، ۇيقىدان شوشىپ ويانعانداي بولدىم. قاراسام الدىمدا لەيتەنانت تانكوۆ تۇر ەكەن.
- ا، سەرگەي، سەن ەكەنسىڭ عوي، - دەدىم مەن، - ءبىر نارسە ايتپاق پا ەدىڭىز ماعان؟
- ءيا، جولداس كومبات، باياندايىن دەپ ەدىم.
- ە- ە- ە، يا، اسكەري ادامدار «ايتپايدى»، «باياندايدى»، - دەپ قاتەمدى ءوزىم تۇزەدىم.
- ال نە، بايانداي بەر.
- لەيتەينانت سەرگەي تانكوۆ مەنىڭ ابىرجىعانىمدى سەزىپ، ونىسى نەسى دەگەندەي قايران قالىپ، ەرىكسىز تۇتىعىپ قالدى، سوندا دا بولسا ءوزىن- ءوزى بەكەم ۇستاپ، بايانداي باستادى.
- جولداس كومبات، بوزجانوۆ ءوز پۋلەمەتتەرىن ورمانعا اكەتىپ قالدى، جاڭا پوزيتسياعا كوشپەك. ال، مۇندا ءسىزدىڭ بۇيرىعىڭىز بويىنشا پۋلەمەت ۇياسى جاسالىپ، بۇركەمەلەنىپ ەدى عوي. بۇل قالاي، جولداس كومبات. پۋلەمەتسىز ءبىز قايتەمىز؟..
- پۋلەمەت سەندەردە بولادى. ورمانعا سەندەر دە باراسىڭدار. مەن دەريەۆنياعا ورنالاسپايىق دەپ شەشتىم.
- ال ءبىز قازعان وكوپتار شە؟ - دەدى تانكوۆ اڭ- تاڭ قالىپ.
- ول وكوپتار ساقتىقتا قورلىق جوق، بىردە بولماسا بىردە كەرەگى بولىپ قالار. مەن تانكوۆتى راحيموۆتىڭ جوباسىمەن تانىستىردىم دا:
- ورمانعا بارىڭدار، ورىن تاڭداپ الىڭدار، ۆزۆودتاردىڭ پوزيتسياسىن بەلگىلەڭدەر، قارۋدىڭ بارلىق تۇرىمەن گوريۋنىعا كىرە بەرىستى بىرلەسە وتىرىپ ۇستاپ تۇرامىز، - دەپ بۇيىردىم. تانكوۆ كەتىپ قالدى. مەن كارتاعا اقىرعى قورىتىندى شەشىمدى ءتۇسىردىم. لەيتەنانت سەرگەي تانكوۆ ورتا بويلى، سىمباتتى، كەڭ ماڭدايلى، كوك كوزدى، ءسال جالپاق مۇرىندى، تومەنگى ەرنى سالىڭقى جىگىت ەدى. ول قاتاردان شىققان لەيتەنانت ۆاسيليي پوپوۆتىڭ ورنىنا، ءبىزدىڭ باتالونعا تاياۋدا عانا روتا كومانديرى بولىپ كەلىپ ەدى. ونىڭ سوعىس جاعدايىنا ۇيلەسپەيتىن وتە ينتەلليگەنتتىك مۇقياتتىلىعىن، مايداندىق تۇرمىسقا جاراسپايتىن شەكتەن تىس سىپايىلىعىن كورگەندە، ونى مىنا اسكەري فورمادا ەمەس، سىلقىمدانا كيگەن كوستيۋم ىشىندە كورگىم كەلەتىن دە تۇراتىن. ونىڭ ۇستىنە ول ماعان تىم ساقتانا قاراپ، ساقتانا سويلەپ، تاپ مەنى ءبىر سىناعان، زەرتتەگەن ادامداي قاتىناستا بولدى. مەن ونى وزىمشە «استانالىق لەيتەنانت» دەپ اتادىم. ونىمەن ءوزىم، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ۇدايى جۇرە سويلەسىپ، تەك ء«سىز» دەپ سىپايى تۇردە اتاۋشى ەدىم. ايتالىق سەمەن كرايەۆ، جالمۇحاممەد بوزجانوۆ تاعى باسقا مايدانداس دوستارمەن مايدان ادەتى بويىنشا «سەن» دەپ كەيدە قاتاڭ، دورەكى، كەيدە جايشا، قاراپايىم تۇردە ءبىرىمىزدىڭ ۇلكەن، ءبىرىمىزدىڭ كىشى ەكەنىمىزدەن عانا ءبىلىپ، سويلەسىپ جۇرە بەرەتىنبىز. ال، مىناۋ.. . ايتەۋىر نە كەرەك، ەكەۋمىز دە تارتقان ىشەكتەي تىرسىلداپ، قىسىلىپ جۇردىك. تانكوۆ كەتكەن سوڭ تاعى دا ويعا شومىلىپ گەنەرالدىڭ: «كومانديرگە شەشىم قابىلداۋ وڭاي ەمەس. جۇرتتىڭ ايتقان كەڭەسىنە ءاردايىم قۇلاق سالا ءجۇرىڭىز» دەگەنى ەسىمە ءتۇستى. ساسكە تۇستە گوريۋنىعا استىنا قاراگەر ات ءمىنىپ ءبىزدىڭ ديۆيزيانىڭ ارتيللەريا ناچالنيگى پودپولكوۆنيك ۆيتاليي يۆانوۆيچ ماركوۆ كەلدى. الاسا بويلى، قىر مۇرىندى، قىسىڭقى قوڭىر قوي كوزدى، قىرىق جاستارداعى، اققۇبا، جيرەن شاشتى كىسى ەدى ول. اتتان ءتۇسىپ مەنىمەن قول الىسىپ، امانداسىپ:
- مەنى سىزگە گەنەرال جىبەردى. ءوزىن ارميا شتابى شاقىرىپ، سوندا كەتتى، - دەدى. ءبىز شتابقا كىرگەن كەزدە، بارلىق وفيتسەرلەر پودپولكوۆنيككە تىكەسىنەن تىك تۇرىپ ىزەت كورسەتتى. ماركوۆ ولاردىڭ بارىمەن قول ۇستاپ امانداستى دا، اسىقپاي شەشىنىپ، جيرەن شاشىن سيپاپ قايىرىپ قويىپ، ورىندىققا وتىردى. سونان سوڭ بۇيىرا سويلەمەي وتىنگەندەي سويلەپ:
- جىگىتتەر، سەندەر دالاعا شىعىپ سەرۋەندەي تۇرىڭدار، كومباتپەن ءبىراز وڭاشا ءسوز بار ەدى، - دەدى. وفيتسەرلەر مەن سولداتتار ءۇن- ءتۇنسىز شىعىپ كەتتى. ماركوۆ ءوز كارتاسىن ستولدىڭ ۇستىنە جايىپ تاستاپ، سيپالاپ تۇرىپ:
- جاعداي قيىن، ءبىراق وبالىنا قالىپ كەرەگى نە، جىگىتتەر جاقسى- اق سوعىسىپ جاتىر. مىنە، ەكى كۇننەن بەرى جاۋدى ىلگەرى جىبەرمەي ۇستاپ تۇرمىز. ادامنان دا، تەحنيكادان دا شىعىنىمىز از ەمەس، ءبىراق جاۋمەن تابان تىرەسىپ تۇرمىز. بۇگىن ءبىزدىڭ اۆياتسيا جاقسى قيمىلدادى. ونىڭ بىزگە ۇلكەن كومەگى بولدى، - دەدى. ودان ءارى ماركوۆ مەنى جاعدايمەن تانىستىرىپ، قاي جەردە قاي پولك سوعىس جۇرگىزىپ جاتىر، ءبىزدىڭ بەكىنىسكە جاۋ قاي تۇستان، قاشان سۇعىندى - سونىڭ ءبارىن كورسەتىپ بەردى. ارتيللەريستەرگە ءتان ۇقىپتى جۇمىس كارتاسىنان جىلانشا يرەلەڭدەگەن وزەندەي بۇرالاڭداپ مايدان شەبى سوزىلىپ كورىنەدى. ول ءوز كۇدىگىن ايتا سويلەدى. ءبىزدىڭ اۆياتسيا جاپپاي ۇشىپ، بىرنەشە رەت شابۋىلداپ جاۋ توبىن تالقانداعاننان كەيىن، ول قالدىعىن جيناپ، ونىڭ ۇستىنە - تاعى دا كۇش قوسىپ، كۇن باتا سول ەسەلەنگەن كۇشپەن شابۋىلعا شىعا ما، ءبىزدىڭ جىگىتتەر كەشكە دەيىن تۇرا الا ما دەپ قاۋىپتەنەتىندىگىن ايتتى. گەنەرال ارميا قولباسشىسىنا كەتتى، كومەك سۇراماقشى نەمەسە ءتۇن قاراڭعىسىن جامىلىپ، كەلەسى شەپكە شەگىنۋگە رۇقسات سۇراماقشى دەدى. بۇل اڭگىمەنىڭ ءبارى ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى عانا وتە قۇپيا اڭگىمە ەكەنىن ەسكەرتىپ، - ال، كانە، ءوز شەشىمىڭىزدى بايانداڭىز، دەپ ماعان بۇيىردى. مەن كارتا بويىنشا باياندادىم. بۇل كارتا عوي، ال، وسى بايانداعانىڭىز جەر جاعدايىنا قانداي بايلانىسى بار ەكەن، سونى بارىپ كورەيىك، - دەپ بۇيىردى پودپولكوۆنيك. ءبىز ءجۇرىپ كەتتىك.. . شتابقا كايتىپ كەلگەن سوڭ، ماركوۆ باتالوننىڭ ورنالاسۋىن، اتىس پوزيتسياسىن ءوز كارتاسىنا مۇقيات ءتۇسىرىپ الىپ: مەنىڭشە، نەگىزىنەن دۇرىس شەشىم قابىلداعانسىز. گەنەرال مەنى قوشتار دەپ ويلايمىن. مەن ول كىسىگە ءبارىن باياندارمىن. تەك ءسىز ويلاماعان ءبىر نارسە: ەگەر ءبىزدىڭ الدىڭعى شەپتەگى اسكەرلەر بۇگىن شەگىنە باستاسا، ولاردى ءوز تۇسىڭىزدان، سوعىستىق تارتىپتە تۇرعان ساپتان قالاي وتكىزىپ جىبەرە الاسىز؟ سول جاعىن اقىلداسىپ كورەيىك. پودپولكوۆنيك ەكەۋمىز بىرنەشە پاراق قاعازدىڭ بەتىن سىزىپ شيمايلاپ، جاعدايدىڭ بىرنەشە ءتۇرىن قاراستىرىپ كوردىك. بىرنەشە ماسەلەنى شەشتىك. مەنىمەن قوشتاسىپ تۇرىپ ماركوۆ: ال، الدى- ارتىڭىز جايلى بولسىن، تابىسقا جەتىڭىز، ودان باسقا ايتارىم جوق. ءسىز بەن ءبىز ءسوز قىلعان جايدىڭ ءبارىن گەنەرالعا بايانداپ بارامىن، - دەپ اتىنا ءمىندى. مەن پودپولكوۆنيككە راحمەت ايتىپ قالا بەردىم.
* * *
كۇشتى داۋىل كەزىندەگى جارتاسقا سوققان تەڭىز تولقىنىنداي الاساپىران، الىپ سارىندى سوعىستىڭ ايبىندى ءۇنى ۇزدىكسىز جاڭعىرىعىپ الىستان ەستىلىپ تۇر. گوريۋنىنىڭ ۇستىنەن ءبىزدىڭ سامولەتتەر ەسكادريليا سوڭىنان ەسكادريليا ورماننىڭ ءۇستىن سيپاي تومەن ۇشىپ، ءوتىپ بارادى. ولاردان بيىگىرەكتە شتۋرموۆيكتەردى كوكتەن قورعاپ، كىپ- كىشكەنتاي داۋىلپازدارداي يسترەبيتەلدەر ءشۇيىلىپ، جۇيتكىپ ءجۇر. قۋانىشىمىز قوينىمىزعا سىيماي، ءبىزدىڭ اۋەدەگى جاۋىنگەرلەرىمىزگە قادالا قاراپ، قايىرلى ساپار دا تىلەپ تۇرمىز.. . - ءا، بالەم فاشيست، ەندى سازايىڭدى تارتارسىڭ! قاراڭىزشى، جولداس كومبات، قۇيرىعىن كوتەرە شۇيىلە زىمىراۋىن قاراڭىزشى، - دەپ بوزجانوۆ جاس بالاشا تىپىرشىپ.
- مىنا جاقتان تاعى دا كەلە جاتىر، تاعى دا.. . مەنى تەلەفونعا شاقىردى، بارسام گەنەرال ەكەن.
- جولداس مومىش ۇلىمىسىز؟
- مەن تىڭداپ تۇرمىن، جولداس گەنەرال. وسى ۋاقىتقا دەيىن قايدا بولدىڭىز دەيسىز بە؟ پوزيتسيالاردى ارالادىم، جولداس گەنەرال. ءبىراز نارسەلەردى دەرەكتەپ، انىقتاۋ كەرەك بولىپ ەدى.
- دۇرىس ونىڭىز، انىقتاڭىز. مەن ءوزىم ۇلكەن ۇيدەن ءقازىر عانا قايتتىم. ءبىراز نارسەمەن كومەكتەسۋگە ۋادە ەتتى. ازىرشە قارشىعالارىن جىبەردى.. .
- ءيا، جولداس گەنەرال، ولار ءبىزدىڭ ۇستىمىزدەن جاڭا عانا ۇشىپ ءوتتى، - دەدىم مەن گەنەرالدىڭ ءسوزىن ءبولىپ.
- كورگەندەرىڭ جاقسى بولعان ەكەن. ءقازىر ۆيتاليي يۆانوۆيچ ءسىز تۋرالى بايانداپ وتىر. مەن ءسىزدىڭ جوباڭىزدى ماقۇلدايمىن، ءبىراق ءسىز بار كۇشىڭىزدى نەگە وڭتۇستىككە عانا توپتاستىردىڭىز؟ ەگەر جاۋ ءسىزدى وراعىتىپ بارىن سولتۇستىكتەن، پوكروۆسكوە جاقتان سوقسا قايتەسىز؟ ءسىزدىڭ سىرتىڭىز، تىل جاعىڭىز جاپ- جالاڭاش قوي.
- بار كۇشىمدى ارى تارتتىم، بەرى تارتتىم، جولداس گەنەرال، ءبىراق، جەتكىزە الماي قويدىم، قىسقا كورپەدەي سوزىلار ەمەس.
- ءماسساعان! - دەپ كۇلدى گەنەرال قارلىققان داۋىسپەن، - «سوزىلار ەمەس» دەيسىز بە؟
- ءيا، جولداس گەنەرال.
- ءسىز ءارى تارتقىلاپ، بەرى تارتقىلاپ سوزباي- اق قويىڭىز. سول ءوزىڭىز ورنالاستىرعان كۇيدە قالدىرىڭىز. ءبىراق گوريۋنىنىڭ باسقا شەتىنە زاپاس پوزيتسيا دايىنداڭىز. قۇپ بولادى، جولداس گەنەرال، ءقازىر بارامىن.. . جوق، ءسىز ءوزىڭىز بارماڭىز. ءسىز ماعان كەرەكسىز. باسقا ادامدارعا جاي- جاپساردى ءتۇسىندىرىپ، سولاردى جۇمساڭىز، سولار ىستەسىن. ءوزىڭىز ەشقايدا شىقپاڭىز. كوپ كەشىكپەي سىزگە ءبىر سۇلۋ بيكەش قوناققا بارادى، جاقسىلاپ قابىلداپ، قارسى الىڭىز.
- نەعىلعان بيكەش، جولداس...
- حە- حە، بارعاندا ءوزىڭىز كورەسىز. ول بارىسىمەن ماعان تەلەفونمەن حابارلاڭىز. مەن راحيموۆتى، بوزجانوۆتى، تانكوۆتى شاقىرىپ الدىم. جوبامدى سىزىپ كورسەتىپ، ءوز ويىمدى ءتۇسىندىردىم. ەگەر ءبىزدىڭ بارلىق قارۋدىڭ سويالارى جاۋدى كۇتىپ، وڭتۇستىككە، يادروۆو باعىتىنا قاراپ تۇرعان بولسا، ەندى كەرەكتى جاعدايدا سولتۇستىككە، پوكروۆسكوە جاققا دا بۇرىلا الاتىن بولۋ كەرەك. جاۋ كەنەت تىلدان سوعىپ جۇرسە... دايىن تۇرايىق... مەن جولداستارىما: - بىزگە ءبىر سۇلۋ بيكەش كەلەتىنگە ۇقسايدى، نەعىلعان سۇلۋ ەكەنىن بىلمەيمىن، گەنەرال ماعان ونى جاقسىلاپ قارسى ال دەپ بۇيىردى، تۇسىنبەي تۇرمىن، - دەدىم. سول- اق ەكەن، جۇرتتىڭ ءبارىن تاڭ قالدىرىپ، تانكوۆ ىشەك- سىلەسى قاتا كۇلدى-اي كەپ. ونىڭ بۇرىن ءبۇيتىپ كۇلگەنىن كورگەن ەمەس ەدىك.
قالعان ۇشەۋمىز وعان جىندى ادامعا قاراعانداي قاراپ قالىپپىز. مەن شىداي الماي، زەكىرىپ جىبەرمەكشى ەدىم، ءبىراق تانكوۆتىڭ شىن ىقىلاسىمەن، ەشبىر بۇكپەسىز كۇلىپ تۇرعانىن كورىپ، وزىمنەن- ءوزىم كىلت توقتادىم. ونىڭ ءاردايىم ىزعارلى كوزى ەندى كۇلىمدەپ، ماڭدايى دا، مۇرنى دا، سالپى ەرنى دە - بارلىق بەت ءپىشىنى، ارسالاڭداپ قالعان اق كوڭىل جاپ- جاس مەيىرىمدى جىگىتتىڭ كەيپىن بەردى.
- ويباي- اۋ، ول «كاتيۋشا» عوي، جولداس كومبات - اۋ، - دەدى ول كۇلكىسىن تيا الماي.
- نە قىلعان كاتيۋشا؟ - دەپ سۇرادى راحيموۆ.
- «كاتيۋشا» دەگەن رەاكتيۆ سناريادتى جاڭا مينومەت «رس» . نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، وعان «كاتيۋشا» دەپ ات قويىپتى.. . بۇرىن ءبىز بىلمەگەن جاڭا مينومەتتىڭ جايىن تانكوۆ ابدەن ءتۇسىندىرىپ بەرگەن كەزدە، «مىنە ساعان سۇلۋ» دەپ ءبارىمىز دە كۇلدىك. ولار ۇشەۋى كوڭىلدەنە كۇلىسىپ شىعىپ كەتتى، ال، مەن «كاتيۋشا سۇلۋدىڭ» كەلۋىن كۇتىپ قالدىم.
كاپيتان كيرسانوۆ
.. ء.تورت بۇرىشتى بۇيرا قارا ساقالدى، ۇزىن بويلى كاپيتان كىرىپ كەلدى. ۇستىندەگى اق ءسىلتىرى جاعالى شولاق تونىنىڭ جوعارعى ىلگەكتەرى اعىتۋلى؛ باسىندا توبەسى قىزىل ماۋىتىمەن تىستالعان كوك كاراكۋل كۋبانكاسى بار. اياعىندا سارى قوڭىر بىلعارىمەن ادىپتەلگەن جۇندەس - سابالاق قارا بۋركا - كاۆكازدىڭ كيىز ەتىگى. ءسىرا مەن ونىڭ تسىگان تۇستەس «دۇرىس پىشىلمەسە دە، بەكەم تىگىلگەن» ادامنىڭ سىرت كورىنىسىنىڭ ۇيلەسپەي تۇرعانىنا تاڭدانسام كەرەك، بىردەن تۇرىپ سالەم بەرە قويماپپىن. تەك جۋان داۋسىمەن كۇرىلدەپ:
- مۇندا باتالون كومانديرى كىم؟ - دەگەندە عانا مەن ورنىمنان ۇشىپ تۇرىپ، اتى- ءجونىمدى ايتتىم. كاپيتان قالىڭ قاستى قاباعىن تۇكسيتىپ، وتكىر قارا كوزىمەن مەنى جەك كورگەندەي تۇيرەي قاراپ، رۇقساتسىز ورىندىققا شالقايا ءتۇسىپ وتىرا كەتتى دە، ەنجار سويلەپ:
- گۆارديا مينومەت ديۆيزيونىنىڭ كومانديرى كاپيتان كيرسانوۆ دەگەن مەن بولامىن، - دەپ ءوزىن تانىستىردى. «ە، مۇنى لايىقتاپ قارسى الماعان ەكەنمىن عوي» دەگەن وي ساپ ەتە قالدى. ارامىزداعى ازداعان كىربەڭدى جۋىپ- شايۋ ءۇشىن: - جولداس كاپيتان، ەسىمىڭىز كىم؟ - دەپ سۇرادىم.
- مەن سىزگە، ءسىرا، انىق ايتتىم - اۋ دەيمىن، كاپيتان كيرسانوۆ! - دەپ ماعان ارس ەتە ءتۇستى.
- مەنىڭ اتىم باۋىرجان.. .
- بۋرلىبۋرجانشىلاۋدىڭ كەرەگى جوق بۇل جەردە، - دەپ ول ءسوزىمدى شورت ءۇزىپ جىبەردى.
- ونان دا ىسكە كىرىسەيىك. مەن ساعان قۇدا تۇسكەلى كەلگەنىم جوق.
- قۇپ بولادى، جولداس كاپيتان! كىرىسسەك كىرىسەيىك. ءبىراق الدىمەن مەن ءسىزدىڭ كەلگەنىڭىز تۋرالى گەنەرالعا حابارلاۋىم كەرەك.
- حابارلاي بەرىڭىز، - دەدى ول جاقتىرماي. تەلەفون ارقىلى گەنەرالمەن حابارلاستىم. گەنەرال ماعان تەلەفون ترۋبكاسىن «ماريا يۆانوۆناعا» بەرىڭىز دەگەن كەزدە، ترۋبكانى قابا ساقال كاپيتانعا بەرىپ تۇرىپ، كۇلىپ جىبەرە جازدادىم.
- تەلەفون تىڭداپ تۇرعان كاپيتان كيرسانوۆ، جولداس گەنەرال.. . ءسىزدىڭ قاراماعىڭىزعا.. . ماعان بارۋعا بۇيرىق ەتىلگەن ايماققا كەلدىم.. . جيىرما بەس.. . ازىرشە بايلانىس جوق. ءبىراق رەتتەيمىز. قۇپ، قۇپ.. . ءتۇسىندىم، جولداس گەنەرال. يا، يا، ءقازىر. قۇپ بولادى.. . - دەپ سىپايى جاۋاپ قايتارىپ تۇر. جاڭاعى مەنىمەن سويلەسكەندەگى قارقىنى كوپ باسەڭدەگەن. كيرسانوۆ ترۋبكانى ماعان بەردى. جولداس مومىش ۇلى، مەن «ماريا يۆانوۆنامەن» ءسىز ارقىلى بايلانىسىپ تۇراتىن بولايىن. ونىڭ قاراماعىنا ەكى كومانديردى جىبەرىڭىز. ەگەر مۇمكىندىگىڭىز بولسا، ادامدارىن تاماقتاندىرىڭىز. مەنىمەن بايلانىستى ءۇزىپ الماڭىز. ءبارىن دە مەنىڭ كوماندام بويىنشا ىستەڭىز. مەن وسى جەردەن ءجون سىلتەپ تۇرامىن. مەن ترۋبكانى ورنىنا قويعان كەزدە، كاپيتان ورىندىققا جايىلا سۇيەنىپ العا ۇمتىلىڭقىراي: - اعا لەيتەنانت، سەن ءوزىڭ وسىندا گەنەرالدىڭ ارناۋلى ۋاكىلى قۇساپ وتىرادى ەكەنسىڭ، - دەدى. - نەسى بار، جولداس كاپيتان؟
- گەنەرال ءسىز تۋرالى تىم سىيلى، سىپايى سوزدەر ايتتى.
- ءبىزدىڭ گەنەرال دورەكى كىسى ەمەس، جولداس كاپيتان.
- م- م، سەن ءوزىڭ كەكشىل جىگىتتىڭ بىرەۋىنە ۇقسايسىڭ.
- قايتسەڭىز دە مەن ءسىزدىڭ اتىڭىزدى بىلەمىن، جولداس كاپيتان، دەپ ورىندى جەرىن تاۋىپ قىتىعىنا تيگەنىمە راقاتتانا كۇلدىم.
- قايدان بىلەسىڭ؟
- گەنەرال ءسىزدى «ماريا يۆانوۆنا» دەپ بيكەش رەتىندە اتادى. كيرسانوۆ ساڭقىلداپ، قارق- قارق كۇلىپ جىبەردى. سول كەزدە راحيموۆ پەن بوزجانوۆ كەلىپ كىردى. ولاردىڭ سالەمىنە سالەممەن جاۋاپ بەرىپ، كيرسانوۆ وتىرىپ بىلاي دەدى:
- تەحنيكامىز ارناۋلى، جاڭا تەحنيكا. بىزگە تاعىلماعان ات جوق. «كاتيۋشا» دەيسىڭ بە، ءتىپتى جاي «راما» دەيسىڭ بە، تولىپ جاتىر. ال، بىلگىڭ كەلسە، مەنىڭ ەسىمىم سەرگەي يۆانوۆيچ. سەرگەي يۆانوۆيچ ەكەۋمىز ءبىرسىپىرا تىعىز جۇمىستاردى رەتتەدىك: ونىڭ ءبىر باقىلاۋشىسىن ءبىزدىڭ ءبىر وفيتسەرمەن بىرگە پولكوۆنيك كاپروۆقا، باسقا بىرەۋىن يادروۆو ايماعىنا، مەنىڭ پولك كومانديرىم مايور ەلينگە جىبەردىك. ءبىزدىڭ وتىرعان بولمەگە كيرسانوۆتىڭ ءوزىنىڭ راديوستانتسياسىن كىرگىزدىك. راحيموۆ ءبىزدىڭ كوماندالىق پۋنكت پەن تەمىر جول بۋدكاسىنان تەرىستىككە، ورمان ىشىندە تۇرعان «رس» ديۆيزيونىنىڭ پوزيتسياسى اراسىنا تەلەفون بايلانىسىن ورناتۋعا باسشىلىق ەتپەك بولىپ كەتتى. ءبىزدىڭ شتاب تەك تەلەفون تورابى عانا ەمەس، راديو بايلانىس تورابىنا دا اينالدى.. . كيرسانوۆ شەشىنىپ، كارتاسىن جايىپ قويىپ، پلانشەتكاسىنان اسپاي- ساسپاي حوردوۋگلومەردى، ترانسپورتەردى، ارتيللەريا ولشەۋىشىن، تسيركۋلىن، ىستىك ۇشتالعان ءتۇرلى- ءتۇستى قالامدارىن - جۇمىسقا قاجەتتى نارسەلەردىڭ ءبارىن الىپ، ستولدىڭ ۇستىنە رەت- رەتىمەن ءتىزىپ قويدى دا:
- مەنىڭ جۇمىس ورنىم دايىن بولعان سياقتى. ەندى كارتادان بولسا دا، اتىس ءۇشىن دايىندىق جاساۋعا كىرىسۋ كەرەك. سەن قالاي ويلايسىڭ، - دەدى ول ماعان. - العاشقى كەزەك قاي ايماققا كەرەك بولىپ تۇر؟ مەنىڭ نەبارى جيىرما بەس دۇركىن اتاتىن وعىم بار. سەنىڭ گەنەرالىڭ سونىڭ ءوزىن ۇنەمدەپ جۇمساۋدى بۇيىردى. مەن ونىڭ كارتاسىنا تانىپ كەلىپ، ءوز پىكىرىمدى ايتتىم، سوعىس ءجۇرىپ جاتقان الداعى شەپتەگى ءبىرقاتار جەpلەpدى كورسەتتىم. كيرسانوۆ مەنىڭ ايتقانىمنىڭ ءبارىن زەيىن قويا تىڭداپ، كارتاعا ديۆيزيوننىڭ ورنىن ءتۇسىرىپ، مەن كورسەتكەن جەرلەرگە قالاممەن ءتۇرتىپ- ءتۇرتىپ بەلگى سوعىپ، قولىنا اسپاپتارىن الىپ، كارتاعا ەڭكەيە ءتۇستى دە:
- ال ەندى، حوحولدار ايتپاقشى «ترەبا تروحي پيدراحۋ- ۆاتي» ، - دەپ ەسەپ جاساي باستادى. بوزجانوۆ ءبىر شەتتە كاپيتاننىڭ ىستەپ جاتقانىنىڭ بارىنە ءۇنسىز- ءتۇنسىز قادالا قاراپ تۇر ەدى، ول ءبىر ۋاقىتتا دىبىس بىلدىرمەي شىعىپ كەتتى. Mەن اڭ- تاڭ قالدىم: ول ءبىر قولىنا تارەلكا تولعان تاماق، ەكىنشى قولىمەن ءبىر شيشا اراق ۇستاپ اياعىنىڭ ۇشىنان باسىپ قايتىپ كەلدى. ىسكە جۇمىلا كىرىسىپ وتىرعان كيرسانوۆقا قاراپ، - «قوناقتى سىيلاۋ كەرەك قوي» دەگەندەي ماعان كوزىمەن ىمداپ قالدى. مەن ونىسىن ماقۇل كورىپ، باسىمدى يزەدىم. جالمۇحاممەد تارەلكانى ستولدىڭ شەتىنە ابايلاپ قويىپ الىپ، جارتى ستاكان اراق قۇيىپ ەدى.. . كيرسانوۆ جۇمىسىن ىستەي وتىرىپ، جالمۇحاممەدكە كوزىنىڭ قىرىمەن قاراپ:
- قۇيساڭ تولتىرا قۇي! - دەگەنى.. .بوزجانوۆ قۋانا جىميىپ، ستاكاندى تولتىرا قۇيدى. كيرسانوۆ كارتادان جەر اراسىن ولشەپ، كوپتەگەن ءۇشبۇرىشتار سىزىپ، بىرەسە ترانسپورتەرمەن، بىرەسە تسەللۋلويدى دوڭگەلەكپەن بۇرىشتاردى ولشەپ، تاعى ءىشىپ، ءوز جازۋىن تاعى تەكسەرىپ، بىرنەشە تريگونومەتريالىق ەسەپ شىعاردى. بۇدان ءبىر ساعات بۇرىنعى بوزجانوۆ قۇساپ، مەن ونىڭ مۇنشا مۇقيات سىزىپ وتىرعانىنا قىزىعا قاراپ تۇرمىن. مەنىڭ ءوزىم دە جامان چەرتەجنيك ەمەسپىن، بۇرىن ارتيللەريست بولعان اداممىن. ءبىراق كيرسانوۆتىڭ زەيىندەنە، شىن ىنتاسىمەن جۇمىس ىستەگەن ءتاسىلىن كورىپ ءارى قىزىعىپ، ءارى تاڭ قالدىم. كەنەتتەن تەلەفون شىر ەتە ءتۇستى. مەن ترۋبكانى الدىم.
- جولداس مومىش ۇلىسىز با؟
- مەن تىڭداپ تۇرمىن، جولداس گەنەرال.
- قالاي «ماريا يۆانوۆنانى» جايعاستىردىڭىز با؟ بايلانىس قالاي؟ - ءبارى دە دايىن، جولداس گەنەرال.. .
- ءبىزدىڭ ۇشقىشتار ستانتسياعا جاۋ اسكەرى توپتاسىپ جاتىر دەپ حابارلادى. ءسىرا، كاپروۆتى سوقپاق بولسا كەرەك. الدىمەن تۇزىن تاتىپ كورسىن، سول جەرگە ەكى دۇركىن «ماريا يۆانوۆنانىڭ» وعىن جۇمساڭىزشى. .. .كيرسانوۆ ءوز ەسەبىن جەدەل تەكسەرىپ شىقتى دا باسقا تەلەفوندى الىپ، كوماندا بەرە باستادى.
- وگنيەۆايا! تسەل №.. . ۋگلومەر.. . ۋروۆەن.. . پريتسەل.. . پوكا پريسترەلوچنىي، گوتوۆنوست دولوجيت! كيرسانوۆ ەندى راديوستانتسياعا كەلىپ، ونىڭ قۇلاقشىنىن باسىنا قاپتاي كيىپ، قولىنا ميكروفوندى ۇستاپ تۇرىپ: - «داۋىل» مەن «نايزاعايمىن» . قابىلدا! تسەل №.. . پريتسەل.. . پريسترەلوچنىە.. . جاقسى!.. قاداعالا.. . حابارلا.. . ەندى مەن تىڭدايمىن.. . قۇلاقشىنى مەن ميكروفوندى راديسكە بەرىپ، ءوزى ورىندىققا وتىردى دا تەلەفونيستەن:
- وگنيەۆايا، دايىن با؟ - دەپ سۇرادى. - تسەل №.. . ۋگلومەر.. . ۋروۆەن.. . پريتسەل.. . دايىن! - دەپ باياندادى تەلەفونيست. - وگون! - دەپ بۇيىردى كيرسانوۆ. - وگون! - دەپ قايتالادى تەلەفونيست. - اتىلدى، - دەدى تەلەفونيست. - وڭعا نول - نول.. . بەرىرەك.. .. - دەدى راديست. كيرسانوۆ ءوز ەسەبىنە تەز عانا تۇزەتۋلەر ەنگىزىپ، تەلەفونيسكە: - سولعا تامان نول - نول.. . ۋروۆەن.. . پريتسەل.. . - دەدى. تەلەفونيست كاپيتاننىڭ كومانداسىن ميكروفون ارقىلى قايتالادى. - دايىن! - وگون!- اتىلدى!
- ءدال ءتيدى! - دەدى قۋانىپ كەتكەن راديست ايقايلاپ.
- ۆەەر! - دەپ كوماندا بەردى كيرسانوۆ.
- ۆەەر! - دەپ قايتالادى تەلەفونيست.
- ديۆيزيون ەكى دۇركىن وگون! بىرىنەن سوڭ ءبىرى جاڭعىرا شىققان داۋىس بىزگە كەلىپ ەستىلدى.
- ءدال ءتيدى! - دەپ راديست باقىلاۋشىنىڭ حابارىن باياندادى.
- وگون! - دەپ قايتالادى كيرسانوۆ. تاعى دا ەكى دۇركىن كۇندەي كۇركىرەدى. - ءدال ءتيدى! - دەيدى راديست.
- جولداس كاپيتان، گەنەرال ەكى دۇركىن دەپ بۇيىردى عوي، ءسىز ءتورت رەت باستىرمالاتىپ جىبەردىڭىز! - دەدىم مەن ساسقالاقتاپ.
- راس- اۋ، ازداپ اسىرا سىلتەپ جىبەرىپپىن! - دەپ كيرسانوۆ وزىنە- ءوزى ىزا بولعانداي تەلەفونيسكە قاراپ:
- توقتا! تسەل №.. . اتىلعان بەلگىلەر جازىلسىن! - دەدى. تەلەفونيست بۇل بۇيرىقتى وگنيەۆاياعا جەتكىزدى.
- سەن بەرى قاراشى، - دەپ سەرگەي يۆانوۆيچ كىنالى ادامداي ماعان بۇرىلدى، - ەگەر گەنەرالدىڭ ءوزى سۇراماسا سەن وعان ءتورت دۇركىن اتتىق دەپ ايتپاي- اق قوي. ول ماعان ۇنەمدە دەپ بۇيىرىپ ەدى.
- جولداس كاپيتان، «بوتقانى ماي بۇلدىرمەيدى» دەگەن ەمەس پە، راس نىساناعا ءدال تيگەن ەكەن، دەمەك ول ءفاشيستىڭ توبەسى ويىلدى دەگەن ءسوز.. .
- ءاي، بارەكەلدى، جىگىتىم! - دەپ، ول ۇشىپ تۇرىپ، بار كۇشىمەن يىعىمنان سارت ەتكىزگەندە، مەن شىداي الماي ەرىكسىز ەڭكەيىپ قالدىم. ول بولسا قارق- قارق كۇلىپ:
- بايقاپ تۇرسام، سەنىمەن بىرگە جۇمىس ىستەۋگە بولادى ەكەن.. . اتىڭ كىم ەدى سەنىڭ؟ ەسىمدە قالماپتى.. .- دەدى.
- ونىڭ قاجەتى نە، جولداس كاپيتان؟ ..
- جوق، ايت! مەن ساعان ءوز اتىمدى ايتتىم عوي.
- باۋ- ىر- جان، - دەدىم مەن بۋىن- بۋىنعا ءبولىپ. كاپيتان مەنىڭ اتىمدى قايتالاپ، يىعىما تاعى سوققان كەزدە مەن كۇشتى پارمەنگە توتەپ بەرە الماي، تاعى دا تىزەم بۇگىلىپ شوگىپ قالا جازدادىم. گەنەرال مەنى تەلەفونعا شاقىرىپ الىپ:
- ۇشقىشتار تاعى حابارلاپ تۇر: «ماريا يۆانوۆنا» نەمىستەردىڭ توبەسىنەن ءدال ءتۇسىرىپ ءشات- شالەكەيىن شىعارىپتى. ەسىن جيىپ بولماي تۇرعان كەزدە تاعى ءبىر دۇركىن بەرىپ جىبەرىڭدەر. مەن گەنەرالمەن سويلەسىپ تۇرعان كەزدە، كاپيتان بۇزىقتىق ىستەپ قويعان بالا قۇساپ، باقىلاۋشىنىڭ بايانداۋىنا قىزىعىپ ء«دال ءتيدى» دەگەندەگى ارتيللەريالىق قۇمارعا ءتۇسىپ كەتىپ، ارتىق جىبەرىلگەن ەكى دۇركىن تۋرالى ايتپاي- اق قوي دەگەن ءوتىنىشىن قايتالاپ، ماعان كوزىن قىسىپ ىمداپ تۇر. مەن وعان گەنەرالدىڭ بۇيرىعىن ايتتىم. ول بايسالدانا ويلانىپ تۇردى دا:
- گەنەرالدىڭ بۇيرىعىنسىز اتىلعان ەكى دۇركىندى قايتەمىز؟ - دەدى. - ەشتەڭە ەتپەس، جولداس كاپيتان. راس، ءدال نىساناعا تيگەن ەكەن، ەندەشە ۇنەمدەمەي- اق قويايىق. قايتالا دەپ بۇيرىق بەرىلگەن سوڭ، قايتالاۋ كەرەك.
- ال، ەگەر گەنەرال بارلىق اتىستىڭ ءبارىن جازىپ وتىرسا قايتەمىز؟ - دەدى ول تاعى ابىرجىپ.
- قايتكەنى سول، ەكى دۇركىننىڭ ورنىنا ءتورت دۇركىن اتتىق دەپ شىنىمىزدى ايتامىز.
- ولاي بولسا، وگون!
- ءدال ءتيدى! - دەپ حابارلادى راديست. ءبىر جارىم ساعات بويى گەنەرالدان حابار بولمادى. تەلەفون شىلدىرىن مينۋت سايىن كۇتىپ، كاپيتان ەكەۋمىز ءۇن- ءتۇنسىز ءبىراز سارىلىپ وتىردىق. كوپتەن كۇتكەن شىلدىر كەنەت سوقتى، تەلەفونيست ماگان ترۋبكانى الىپ بەردى:
- ەلين يادروۆودان كەتتى، - دەدى گەنەرال، - ال، ۆوزميشەدەن كولوننا سوزىلىپ كەلە جاتىر، سول ەكى پۋنكتقا دا ديۆيزيوننايا ەكى دۇركىن وق اتىلسىن! - دەپ بۇيىردى. .. . تاعى دا ەسەپ، تاعى دا كوماندا، بايانداۋ، تاعى ستانتسياداعىداي بايقاۋ، اقىرىندا «دۇركىن ات» ، «وگون!» دەگەن وكتەم بۇيرىق.. . راديست ابىرجىپ، كوزى جىپىلىقتاپ قايمىعا سويلەپ:
- جەتپەي قالدى- نەدولەت، - دەدى. كاپيتان ورنىنان ىرشىپ تۇرىپ، بەتى تۇتىگىپ، تۇگى تىكىرەيىپ راديستكە ءتونىپ بارادى:
- نە- ە- ە؟ نە دەدىڭ سەن؟ بايعۇس بالا كىنالى ادامداي- اق كەيىن شەگىنشەكتەي بەردى. كيرسانوۆ جەل ۇشىرعانداي كىلت بۇرىلىپ، تەلەفونيستىڭ قولىنداعى ترۋبكانى جۇلىپ الىپ، بار داۋىسىمەن ايقاي سالدى.
- وگنيەۆايا! تەز شاقىر بەرى باستىعىڭدى!
- ءسىرا، اعا وفيتسەردىڭ داۋسىن ەستىدى بىلەم، ۇلكەن قارا كوزى قانتالاپ، بەت- الپەتى كۇرەڭىتە تۇتىگىپ، دولى اشۋدان شاشالىپ- قاقالىپ قالىپ، ىزالى بوقتاۋ، بالاعاتتاۋدى تاسقىنداتتى- اي كەلىپ. سول تاسقىننىڭ ىشىنەن «مىنا ءسوز كىشكەنە يمانتارازىلاۋ عوي» دەپ تەرىپ- تەرىپ بەرەرىم مىناۋ: - نەگە نەدولەت؟ .. نەگە جەتپەي قالدى؟ .. ميلاۋ.. . ەسەك! سەنى ارتيللەريالىق ۋچيليشەدەن قانداي اقىماق وقىتىپ شىعاردى ەكەن! ۋروۆەن ول ەمەس قوي.. . مالعۇن! ەسىرىك! اقتاما ءوزىڭدى ءوزىڭ، سايتاننىڭ ساپالاعى! اتتەڭ، قاپ قۇداي- اي، قاسىمدا ەمەسسىڭ. ايتپەسە اكەڭدى تانىتىپ، توبەڭدى ويىپ، جەلكەڭدى ۇزەر ەدىم.. . ءوزى بۇيرا دۋدار شاشىن وڭ قولىمەن ۋىستاپ الىپتى. ءبىر ۋىس شاشىن ەت تەرىسىمەن قوسا جۇلىپ الاتىنداي بولىپ كورىنەدى ماعان. «مىناۋ ادام مۇنداي سۇراپىل اشۋ ۇستىندە ارىستاندى دا ءتۇتىپ جىبەرەر» دەپ ويلادىم ىشىمنەن. قاسىنا جاقىنداپ بارىپ:
- كاپيتان، ەندى قاشان اتامىز؟ - دەدىم مەن. ول ەسىن ەندى جيىپ العانداي سەلك ەتتى دە، كەلىستىرىپ تۇرىپ ءبىر بوقتاپ:
- ۋروۆەندى تۇزەتىڭدەر! وگون! - دەپ ترۋبكانى لاقتىرىپ جىبەرگەندە، ونى تەلەفونيست قاقشىپ قاعىپ الدى. ەندى كيرسانوۆ ورىندىققا بارىپ وتىرىپ، قوس قولىمەن شاشىن ۋىستاپ الدى. ءالى تولاستاماعان اشۋدان بەزگەك ادامشا قالشىلداپ تىستەنىپ الىپتى.
- وسىنداي دۇمبىلەز شالاعايلاردىڭ كەسىرىنەن جۇزدەگەن سنارياد ايدالاعا قاڭعىپ كەتەدى! - دەدى. ونان سوڭ: «و- و- ەح!» دەپ ءداۋ جۇدىرىعىمەن ستولدى قويىپ قالدى.
- مەن ساعان كورسەتەرمىن، بالەم!
- قارلىققان داۋسى ءدىرىل قاعادى. سول ساتتە ول وكسىپ جىلاپ جىبەرەتىندەي بولىپ كورىندى ماعان.
- ءدال ءتيدى! - دەپ راديست شاڭق ەتە ءتۇستى.
- نە - ە؟ - دەپ اڭىرىپ، كاپيتان ارىستان جالدى باسىن راديسكە بۇردى.
- ءدال ءتيدى، جولداس كاپيتان، - دەپ قايتالادى راديست.
- ەندەشە، وگون! وگون! وگون! زالپ ارتىنا زالپ دۇرمەك- دۇرمەگىمەن كۇڭىرەنە جونەلدى. كاپيتان ديريجەر قۇساپ زالپ ىرعاعىنا ساي جۇدىرىعىمەن ستولدى قويىپ- قويىپ قالادى.
- ءدال ءتيدى! ءدال ءتيدى! ءدال ءتيدى! - دەگەن داۋسى ەستىلەدى ءراديستىڭ.
- وگنيەۆاياعا ايت! ءۇش قايتارا لاعىنەت ەستىسە دە، ءۇش قايتارا راحمەت ايت! بارەكەلدى! توقتات ەندى! بەلگىلەردى جازىپ السىن، انا ەسالاڭ باستىعى! كاپيتان بارىپ، سۇلق ءتۇسىپ، ورىندىققا وتىرا كەتتى.
- جولداس كاپيتان، ءساتسىز كەتكەن ءبىر زالپقا بولا وسىنشا قينالماڭىز، - دەپ ونى تىنىشتاندىرماق بولدىم. گەنەرالدىڭ بۇيرىعى بويىنشا اتىلعان كەيىنگى زالپتار كاپيتان مەن وگنيەۆايانىڭ اراسىندا ۇرىس- جانجالسىز ءساتتى ءوتتى. .. .اسپان تۇنەرە بەردى.. . جاپالاقتاپ قار جاۋا باستادى.. . ماركوۆ تەلەفون سوقتى.
- پانفيلوۆ شەحتمانعا كەتتى، - دەدى ول سابىرلى ۇنمەن.
- ونىڭ سيگنالىن كۇتۋدى بۇيىردى. كيرسانوۆ ستروكوۆو مەن بىكوۆو جاقتى كوزدەۋگە دايىندالسىن. نەمىس سالماعىن سول جاققا سالا باستادى. ۇلكەن كىسى قارشىعا قۇستارىن جىبەرمەكشى ەدى، ءبىراق ءوزىڭىز كورىپ تۇرسىز عوي، قار جاپالاقتاپ جاۋىپ كەتتى. قاپ، كەسىرىن قاراشى.. . ءبىز سيگنالدى كۇتتىك. ابدەن اشىققان كاپيتان تاماق سۇرادى. بوزجانوۆ وعان تاعى قىزمەت ەتتى. سەرگەي يۆانوۆيچ اۋزىن تولتىرا- تولتىرا اساپ، شابىتتانا تاماقتانىپ وتىرىپ، جايدارىلانا جىميىپ ۋكراينانىڭ سىقاعى مەن ءتۇرلى كۇلدىرگى اڭگىمەلەر ايتا باستادى. بوزجانوۆ كىرىپ- شىعىپ تاماقتىڭ ءتۇر- ءتۇرىن اكەلىپ ءجۇردى. مەن مىنا ەرەكشە ەكى ادامعا قاراپ وتىرمىن: ءبىرى تاماق جەپ، ءازىل- وسپاق ايتىپ، راقاتتانىپ وتىرسا، ءبىرى سەرەجانىڭ بۇگىنگى كوڭىلدى بولىپ، جاقسى تاماقتانعانىنا قۋانعان قامقور اناداي راقاتتانىپ ءجۇر.
... ءبىر ۋاقىتتا ماركوۆ تەلەفون سوقتى. ستروكوۆو مەن بىكوۆوعا «وگون!» دەپ بۇيىردى. .. .كەش ءتۇسىپ قالعان. تەلەفونمەن گەنەرال سويلەستى.
- مەن شەحتماننىڭ شتابىندا تۇرمىن، حالدەرىڭىز قالاي؟ ..
- ەكى- ءۇش رەت بىزگە دە ۇشقىنى ءتيدى، جولداس گەنەرال.
- ەشتەڭە ەتپەس، ازىرشە ولار سىزدەردى تۇسپالداپ اتىپ جاتىر.
- ءيا، سول قاڭعىعان سناريادتاردىڭ ءبىرازى بىزگە دە ءتۇستى.
- «ماريا يۆانوۆنانىڭ» ءحالى قالاي؟ قانشا سومى قالدى؟
- ءتورت پە، الدە التى ما سومى قالعان سياقتى.
- ءتورت، - دەپ كيرسانوۆ سىبىرلادى.
- ەكەۋى مەنىڭ ءوز باسىمدى قورعاۋىما كەرەك.
- نەمەنە، كىم ءسىزدى شاۋجايلاپ تۇرعان؟ - دەدى گەنەرال ماعان.
- ەشكىم شاۋجايلاپ تۇرعان جوق، جولداس گەنەرال، جاي، اقشانىڭ سانىن انىقتادىق. «ماريا يۆانوۆنانىڭ» ءتورت سومى بار ەكەن.
- تورتەۋ مە؟ ءتورت- اق سوم با؟ - دەدى كوڭىلى كونشىمەي.
- ەلين روجدەستۆەنسكوەنى تاستاپ شىعىپ، شيشكينوعا كەتتى. اتىڭىزدار، روج.. . - گەنەرالدىڭ داۋسى كىلت ءۇزىلدى.
- ءيا، حالدەرىڭ سولقىلداقتاۋ ەكەن. سەندەردى تۇس- تۇستان قىسپاقتاپ جاتىر ەكەن. جاقسى ەمەس. مەن اقىماق باسىم ءۇش زالپتى ءجونسىز، جورىقسىز بەتالدى تارس- تۇرس ەتكىزە سالىپپىن، - دەدى كيرسانوۆ.
- كانە، جولداس كاپيتان، روجدەستۆەنسكوەدەگى نەمىستەردى سىيلاڭىز.. . .. .ماركوۆ تاعى دا تەلەفون سوقتى. بىزبەن بايلانىس ۇزىلگەننەن كەيىن گەنەرال ماركوۆپەن سويلەسىپتى.
- گەنەرال سىزبەن بايلانىس ۇزىلگەنىنە وكىنىپ جاتىر، - دەدى ماركوۆ، - كورسەتكەن جاردەمى ءۇشىن كيرسانوۆتىڭ وزىنە جەكە جانە ونىڭ ادامدارىنا راحمەت ايتپاقشى ەكەن. ال، كيرسانوۆتىڭ كەتە بەرۋىنە رۇقسات ەتتى. وسىنىڭ ءبارىن مەن كيرسانوۆقا ايتتىم.
- دەمەك، سەن وسىندا قالاسىڭ عوي، - دەدى ول ماعان، قاباعىن ءتۇيىپ تۇرىپ.
- گەنەرالدارىڭ، ءسىرا، ەسكىدەن شىققان اسىل ادامعا ۇقسايدى. .. . ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي، ءبىزدىڭ تەحنيكا جاڭا، ءارى وزگەشە قۇپيا. سوندىقتان بۇل جەردە بۇدان ارتىق ۋاقىت قالۋعا بولمايدى. مەن سەنىمەن بىرگە قالىپ، سەنىمەن بىرگە جاۋمەن نايزالاسار ەدىم، ءبىراق ءوزىڭ دە تۇسىنەرسىڭ، بۇيرىقتىڭ اتى بۇيرىق. بارلىق جارالى ادامدارىڭدى ماعان جەتكىزۋگە بۇيرىق بەر. تىم بولماسا سولاردى ماشينامەن گوسپيتالگە اپارىپ سالايىن. كيرسانوۆ دورەكىلەۋ بولسا دا، شىن ىقىلاسىمەن، جىلى شىرايمەن ءبارىمىزدىڭ قولىمىزدى الىپ قوشتاسىپ، ماشيناعا ءمىنىپ ءجۇردى دە كەتتى. ونىڭ ارتىنان بوزجانوۆ كوپكە دەيىن قاراپ تۇردى دا:
- ءتۇرى ايۋداي بولسا دا، شىركىن جاقسى جىگىت ەكەن. وسىنداي ارتيللەريستەر كوبىرەك بولار ما ەدى.. . - دەدى.
پولكوۆنيك كاپروۆ
قاراڭعى تۇسە، سوعىس ءۇنى ەداۋىر سايابىرسىدى. سول كەزدە پودپولكوۆنيك ماركوۆ كەلدى. ول مەنى بۇگىنگى كۇننىڭ جاعدايىمەن تانىستىرىپ، ءبىزدىڭ ديۆيزيا قورعانىس قۇرعان القاپتاعى جاعدايدى شولىپ تۇرىپ، بىرنەشە كەزەڭدەرىن ءتۇسىندىردى. ماركوۆتىڭ ءسوزى بويىنشا، ءبىزدىڭ ديۆيزيانىڭ كورشىلەرى دە جويقىن سوعىس جۇرگىزىپ، سولاردىڭ تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا جاۋ ءبىزدىڭ ديۆيزيانى وڭنان دا، سولدان دا وراپ وتە الماپتى. كوماندوۆانيە ءتۇس اۋا اۆياتسيا مەن ارتيللەريانىڭ كۇشىن توپتاستىرىپ، ديۆيزيانىڭ قورعانىس القابىنداعى جاۋدىڭ ەكپىنىن باسىپتى. ءبىزدىڭ اۆياتسيا مەن الىستان اتاتىن ارتيللەريا جاۋدىڭ رەزەرۆىن شابۋىلدان ويران سالىپتى. ءسويتىپ، جاۋدىڭ تىڭ كۇشى كەزىندە قانات جايىپ سوعىسقا ارالاسا الماي قالىپتى. ارناۋلى باعىتتاعى ءبىزدىڭ قورعانىسقا شابۋىل ءۇشىن دايىندالعان جاۋدىڭ ەسەلەنگەن كۇشى سوققى جەدى. ءسويتىپ، كورشىلەرمەن، اۆياتسيا جانە ارتيللەريا بايلانىس جاساپ، قويان- قولتىق كۇرەسە وتىرىپ، ءبىزدىڭ قورعانىستى بۇزىپ وتپەك بولعان جاۋ كۇشى تويتارىلادى. ايتكەنمەن جاۋ كەي تاراپتاردا ىشكە ۇزاپ كىرىپ كەتىپتى.
- بولعان جاعدايدى تالداي وتىرىپ، گەنەرال مىناداي ويعا كەلدى، - دەدى ماركوۆ، - جاۋ ەكى كۇننەن بەرى سوعىسقا بارلىق كۇشىن، قارۋ- جاراعىن سالدى. گەنەرالدىڭ بولجاۋىنشا جاۋ سوعىس كەزىندە ءالى ادامدارىنىڭ باسىن قۇراپ توپتاسا الماي جاتىر. ول بۇگىن تۇندە ەلەۋلى قيمىل جاساماس. سوندىقتان گەنەرال پانفيلوۆ، وسى جاعدايدى پايدالانىپ، تۇندە پولكتەردى سوعىستان شەگىندىرە شىعارىپ اكەتىپ، تاڭ اتا جاڭا شەپكە ورنالاستىرماقشى. ەگەر كوماندوۆانيە قارسى بولماسا، تەز ارادا پولكتەر شەگىنىس جاسايدى، - دەپ ءسوزىن ءبىتىردى ماركوۆ. سودان كەيىن ول ماعان پولكوۆنيك كاپروۆپەن بايلانىس جاساۋدى بۇيىردى. شەگىنىپ بارا جاتقان توپتاردى ۇيىمداسقان تۇردە ءقاۋىپسىز جەرلەرمەن وتكىزىپ جىبەرۋ ءۇشىن اسكەري دايىندىقتا بولىپ، العا سەنىمدى ادامداردى قويۋدى بۇيىردى دا، ءوزى ءبىزدىڭ ديۆيزيانىڭ وڭ قاناتىنداعى پودپولكوۆنيك شەحتمانعا كەتتى. جالعىز ءوزىم قالدىم. ماركوۆتىڭ تەك ء«بىزدىڭ ارامىزدا قالسىن، بۇل وتە قۇپيا» دەپ ۇدايى ەسكەرتىپ وتىرىپ ايتقان اڭگىمەسىن تاعى دا تەرەڭ تۇسىنۋگە تىرىسامىن. ءاردايىم، تەك ءوز باتالونىمنىڭ عانا قامىن ويلاپ جۇرەتىن باسىم، بۇرىن ماركوۆ ايتقان كولەمدەگى كەڭ جاعدايدى ويلاپ كورگەن ەمەس ەدىم. شىنىن ايتسام، قازىرگى جاعدايدىڭ كوماندوۆانيەدەن باستاپ جۇرتتىڭ بارىنە قيىن ءتيىپ تۇرعانىن سەزدىم. پولكتەر ەرمەك ءۇشىن شەگىنبەكشى بولىپ جاتقان جوق قوي. راس، گەنەرالدىڭ ءبىرىنشى جاردەمشىلەرىنىڭ ءبىرى پودپولكوۆنيك ماركوۆ ماعان ءبىر كۇننىڭ ىشىندە ەكى رەت كەلگەن ەكەن، دەمەك، ودان بىزگە وتە جاۋاپتى تاپسىرما جۇكتەلىپ وتىرعانى بەلگىلى بولىپ تۇر.. . وعان تۇسىنگەن سايىن سەسكەنە باستادىم، ءتىپتى ايتا بەرسەڭ، قورقا باستادىم. ابىرجىپ وتىرىپ ءوزىمدى- ءوزىم جۇباتقان بولىپ، ديۋمانىڭ ءسوزىن ەسىمە الدىم: «جۇرت دابىلعا قانشا ءبىر داعدىلانىپ شىنىقسا دا ، ءتونىپ تۇرعان بالەلى ءقاۋىپتى قارسى الۋعا قانشا ءبىر دايىن بولسا دا، ولار دۇرسىلدەپ شوشىپ سوققان جۇرەك پەن بويدى جوسىپ وتكەن دىرىلدەن، قيال مەن شىندىقتىڭ، وي مەن ونى ورىنداۋدىڭ اراسىندا قانداي ايىرماشىلىق بار ەكەنىن ءاردايىم سەزەدى!» . سونى ويلاپ تۇبىنە جەتە الماي وتىرعانىمدا الا كولەڭكە بۇرىشتان گەنەرالدىڭ قۇلاقشىن كيگەن باسى ماعان اشۋلى جانە كەكەسىن كەيىپپەن: « مەن سىزگە سەنىپ ەدىم عوي.. .» دەپ قاراپ تۇرعانداي كورىندى. سەلك ەتە ءتۇسىپ «بۇيتە بەرسەم، سوعىسقا كىرىسپەي تۇرىپ جىندانىپ كەتەرمىن!.. » ، دەپ وزىمە- ءوزىم زەكىردىم. مەن ماركوۆتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداماق بولىپ، كومانديرلەردى شاقىرىپ الدىم دا، ءتيىستى بۇيرىقتار بەردىم. بوزجانوۆ كراسۆقا، راحيموۆ فيليمونوۆقا كەتتى. تانكوۆ گوريۋنى ايماعىنداعى تاپسىرمالاردى تىندىرماق بولىپ و دا شىعىپ كەتتى. مەن شتابتا تاعى دا جاپادان- جالعىز، كۇزەتشى بايلانىسشىلاردىڭ اراسىندا قالدىم. .. .قاسىندا اديۋتانتى بار، پولكوۆنيك كاپروۆ كىرىپ كەلدى. ۇستىندە بالشىققا بىلعانعان شولاق تونى، اياعىندا ەكى جەرىنەن سناريادتىڭ جاڭقاسى جىرىپ كەتكەن پيماسى بار. ۇلكەنىرەك ءبىر جىرتىعىنان اق شۇلعاۋدىڭ شەتى كورىنىپ تۇر. ءوزى بۇرىننان ارىق كىسى، ءبىرجولاتا قىرىم ەتتەن ايرىلىپ، ساقال- شاشى ۇرپيە وسكەن، قارا - قاتپا بولىپتى دا قالىپتى. مەن وعان سالەم بەرىپ، ورىندىق ۇسىنعانىمدا وعان وتىرماستان تەڭسەلىپ بارىپ، ىلگەكتەرىن اعىتىپ، «باسىم مەڭ- زەڭ، اياعىم سىرقىراپ بارادى» دەپ ءبىر كۇرسىنىپ، ەدەنگە سۇلق ءتۇسىپ، شالقاسىنان جاتا كەتتى. جانىندا تۇرعان بايلانىسشى جاۋىنگەر ونىڭ باسىنا جاستىق ورنىنا ءوزىنىڭ پروتيۆوگازىن قويا قويدى.
- راحمەت، شىراعىم!.. - دەپ پولكوۆنيكتىڭ داۋسى دا السىرەپ ارەڭ شىقتى. ءسىز جارادارسىز با، جولداس پولكوۆنيك؟ - دەدىم.
- جوق، قاراعىم، شارشادىم، بولدىردىم.. . وتە قاجىدىم. مەنىڭ مۇندا كەلگەنىمدى بەس مينۋتتان كەيىن گەنەرالعا حابارلاڭىز.. . مەن ازىراق دارمەن شاقىرايىن.. . مەنىڭ اتقوسشىم نيكولاي سينچەنكو كورپە- جاستىق، ماتراتس الىپ كەلگەن سوڭ، پولكوۆنيكتىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان توسەككە جاتقىزىپ، ىستىق- ىستىق شاي بەردىك. پولك شتابىنان ءۇستى- باسى وق- ءدارى ساسىعان وفيتسەرلەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىپ، جاي- جاپساردى قىسقاشا بايانداپ، تاپسىرما الىپ كەتىپ جاتتى.
ءبىر ۋاقىتتا پولك كوميسسارى احەمتجان مۇحامەدياروۆ كەلدى. شولاق تونىنىڭ ەتەگى قانعا بويالعان.
- ساعان نە بولدى، ماديار؟ - دەپ كاپروۆ شوشىنىپ سۇرادى.
- جاي، يليا ۆاسيليەۆيچ، تورى اتقا وق ءتيىپ، مەن سونىڭ استىندا ءۇش مينۋتتاي تىرباڭداپ جاتتىم.. . مەنى تەلەفونعا شاقىردى. گەنەرال ەكەن، ماعان ترۋبكانى كاپروۆقا بەر دەپ بۇيىردى.
- مەن تىڭداپ تۇرمىن، جولداس.. . ءيا، ءسىزدىڭ بۇيرىعىڭىز بويىنشا.. . ءيا، ءيا، ارتىمىزعا قالقان تاستاپ كەتتىك.. . ونى دا مينالادىق.. . ءيا، سولاي ەتتىك.. . ءقازىر مۇحامەدياروۆتان سۇرايىن.. . گەنەرالمەن اڭگىمەسىن ءبىتىرىپ بولىپ، كاپروۆ كوميسسارعا:
- گەنەرال جارالىلار ءۇشىن تاعى التى ماشينا جىبەرمەكشى، - دەدى.
- باۋىرجان، جارالىلار ءۇشىن سەنىڭ ءۇش اسحاناڭا زورلىق ىستەۋگە تۋرا كەلدى، - دەدى مۇحامەدياروۆ دوستىق پەيىلمەن.
- ە، بۇلار وزدەرىن قايتەدى؟ ونىڭ نە؟ - دەدى كاپروۆ.
- ەشتەڭە ەتپەيدى، دۇرىس ىستەپسىز، جولداس كوميسسار، - دەدىم مەن.
- ءبىزدىڭ جىگىتتەر قازىر تىڭ وتىر عوي. كاپروۆ ءوز كارتاسىن جايىپ سالدى. ماعان ءوزى قالقان قالدىرىپ كەتكەن، مينالاپ كەتكەن جەرلەردى، بورەنەدەن ءۇيىندى توسقاۋىل جاسالىپ جاتقان ورىنداردى كورسەتىپ، پولكتىڭ شەگىنىسىن قالاي قامتاماسىز ەتۋ كەرەك ەكەنىن باستان- اياق ءتۇسىندىردى. گەنەرال ماعان پولكتىڭ قالقاندا قالعان بولىمشەلەرىنە باسشىلىق ەتۋدى تاپسىرىپتى، ال كاپروۆتىڭ وزىنە پولكتىڭ نەگىزگى كۇشىن جاڭا شەپكە جەتكىزۋدى بۇيىرىپتى. قاراڭعى ءتۇن. جاۋىنگەرلەر روتا- روتاسىمەن، باتالون- باتالونىمەن گوريۋنى ارقىلى شەگىنىپ ءوتىپ بارادى.. .
ولاردىڭ كومانديرلەرى پولكوۆنيككە كەلىپ جايدى بايانداپ، قىسقا- قىسقا تاپسىرما الىپ كەتىپ جاتتى. ساپتاعى جاۋىنگەرلەر بولسا، پولكوۆنيك پەن كوميسساردىڭ داۋسىن ەستىپ، قاتار تۇزەپ، بىركەلكى نىق باسۋعا تىرىسقان سياقتى.. . مەن ءلام دەمەستەن، ءۇن شىعارماستان كاپروۆ پەن مۇحامەدياروۆتىڭ قاسىندا تۇرمىن. ءتۇن قاراڭعىسىن جامىلىپ، كەتىپ بارا جاتقان جاۋىنگەرلەردىڭ قاراڭداعان تۇلعالارىن كورىپ، ولاردى شىعارىپ سالىپ تۇرمىن.. . ...قازىر وسى اڭگىمەنى جازىپ وتىرعانىمدا 1812 -جىلعى وتان سوعىسىنىڭ اتاقتى باتىرى دەنيس داۆتدوۆتىڭ ءسوزى ەسىمە تۇسە بەردى. ونىڭ ءسوزىنىڭ تەرەڭ ماعىناسىن بۇلجىتپاۋ ءۇشىن دەنيستىڭ ءوز تىلىمەن كەلتىرەيىن: «.. .وتستۋپلەنيە نازۆانو تولكو سلاۆنىم. ا سيە، پريلاگاتەلنوە وت چاستنىح ۋپوترەبلەنيي وبەسسلاۆيلوس.. . يا پومنيۋ كاكيمي گلازامي مىۋۆيدەلي ەتۋ ديۆيزيۋ، پودحوديۆشۋيۋ ك نام ۆ وبلاكاح پىلي ي دىما، پوكرىتۋيۋ پوتوم ترۋدوۆ ي كروۆيۋ چەستي.. . كاجدىي شتىك ەە گورەل لۋچەم بەسسمەرتيا!».
رومان ادەبي KZ پورتالىنان ءتۇسىرىلدى.
جالعاسى بار
