ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ءبىز بىلمەيتىن كەيبىر قۇپيالارى

استانا. قازاقپارات - ۇلى وتان سوعىسىنىڭ كەيبىر قۇپيالارى ۇلى وتان سوعىسى دەپ اتالعان قىزىل قىرعىننىڭ اشىلماعان قۇپيالارى ءالى دە كوپ.
None
None

1940- جىلداردىڭ باسىندا الەمدەگى ەڭ ۇزدىك سوعىس قارۋى جانە تەحنيكاسىمەن قارۋلانعان، اسكەرى وق-دارىمەن، كيىممەن، تاماقپەن، باسقا دا تۇرمىستىق قاجەتتىلىكپەن تولىق قامتاماسىز ەتىلگەن، سوعىسقا دايىندىعى جاعىنان ەڭ جەتىلگەن جويقىن ارميانى دايىندىعى مۇلدە جوق، كەشە عانا بۋحگالتەر، ءمۇعالىم، جۋرناليست بولىپ جۇرگەن ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرى جانە مال باعىپ، جايلاۋدا ەسىنەپ جۇرگەن، زاۋىتتا سەگىز ساعات بويى اياعىنان تىك تۇرىپ، ۇيىنە تەز جەتۋدى عانا ارمانداعان اۋىل مەن قالا جۇمىسشىلارى قالاي جەڭدى دەگەن سۇراق كۇنى بۇگىنگە دەيىن قويىلا بەرەتىنى زاڭدى.

سونىڭ ءبىرشاماسى ورىس ءتىلىن دە تۇسىنبەگەن، بەرىلگەن بۇيرىقتى تەرىس ۇعىپ، ارتقا كەتۋدىڭ ورنىنا العا بارىپ جاتقاندارى دا بولماي قالماعان. ال دايىندىعى ءبىرشاما جوعارى بولىپ، باتىستاعى شەكاراعا جايعاستىرىلعان كاسىبي قىزىل اسكەر سوعىستىڭ العاشقى ايلارىندا-اق جاۋدىڭ جويقىن كۇشىنە توتەپ بەرە الماي قىرىلدى نەمەسە ميلليونداپ تۇتقىنعا ءتۇستى. «ولار بىزگە جولداستار ەمەس» دەگەن ەڭبەگىندە نەمىس زەرتتەۋشىسى ك. شترايت فاشيستەردىڭ «سولتۇستىك»، «ورتالىق» جانە «وڭتۇستىك» توپتارى 1941-جىلدىڭ 5- تامىزىنان 16- قاراشاعا دەيىنگى ءۇش ايدا عانا 2465000 كەڭەس اسكەرىن تۇتقىنداعانىن ايتادى. (شترايت ك., «وني نام نە توۆاريشي»، م., «رۋسسكايا پانوراما»، 2009, س.87).

ال قازا بولعاندارى قانشا ەكەنىن ەشكىم ءالى ناقتى ايتا العان جوق. كەڭەستىك زەرتتەۋشىلەردىڭ ەسەبى بويىنشا العاشقى ءتورت ايدا تۇتقىنعا تۇسكەندەردىڭ سانى بۇدان دا ارتىق. ماسەلەن، جازۋشى-پۋبليتسيست، سوعىس تاريحىن زەرتتەۋشى الەكساندر وسوكين ءوزىنىڭ «ۆەليكايا تاينا ۆەليكوي وتەچەستۆەننوي» دەگەن ەڭبەگىندە تۇتقىنعا تۇسكەن كەڭەس اسكەريلەرىنىڭ سانى 3,8 ميلليونعا جەتكەنىن ايتادى (ال رەسمي تاريح تۇتقىنعا تۇسكەندەر سانىن 3,9 ميلليون دەپ كورسەتكەن). وسى اۆتور 2008-جىلى شىققان اتالمىش كىتابىندا ك س ر و مەن گەرمانيا 1940-جىلى بەرليندە  ۇلى بريتانياعا قارسى بىرىگىپ سوعىسۋ تۋرالى قۇپيا كەلىسىمگە قول قويعانىن ايتىپ ءبىراز شۋلاتتى.

ستاليننىڭ ەڭ باستى ماقساتى - گيتلەردىڭ كومەگىمەن ءوزىنىڭ ارمياسىن سولتۇستىك تەڭىزدىڭ جاعاسىنا الىپ شىعۋ بولدى، سودان كەيىن اعىلشىندارمەن بىرگە گەرمانيانى نەمەسە نەمىستەرمەن بىرگە اعىلشىنداردى ۇرۋدى جوسپارلاعان ەدى، دەيدى ول. وسىعان ۇقساس اڭگىمەنى بۇدان بۇرىن اتى شۋلى «لەدوكولدىڭ» اۆتورى، بۇرىنعى ك گ ب قىزمەتكەرى ۆيكتور سۋۆوروۆ تا ايتقان بولاتىن. ول دا ستاليننىڭ قورعانىستاعى اسكەر ەمەس، شابۋىلدايتىن ارميا عانا جاساقتاعانىن جانە تۇپكى ماقساتى گەرمانياعا الدىمەن باسىپ كىرۋ ەكەنىن دالەلدەپ باققان.

ارينە، ستاليننىڭ سوعىس باستالماي تۇرعاندا قانداي قيتۇرقىلىقتى باسشىلىققا العانىن تاپ باسىپ ايتۋ قيىن. ال ەندى وداقتاس بولىپ 4 جىل بىرگە سوعىسقان ا ق ش- تىڭ ۆاشينگتونداعى 2- دۇنيە جۇزىلىك سوعىسقا ارنالعان مۋزەيىندە ونىڭ بىردە-ءبىر سۋرەتى جوق. كەرىسىنشە، ورتاق جاۋ بولعان گيتلەردىڭ 2-3 سۋرەتى بار...

ءتورت جىل بويعى قاندى قىرعىندا بىرگە بولىپ، قۋاتتىلىعى وراسان جاۋعا قارسى بىرگە ايقاسىپ تۇرىپ، سوعىس بىتكەن بويدا «قىرعي-قاباق سوعىستىڭ» باستالۋى دا تەگىن ەمەس. وسىدان-اق كەڭەس جاعىنىڭ اينىمالى-تولقىمالى، بولجالسىز ساياساتى وداقتاستارعا دا جاقپاعانىن كورۋگە بولادى. ارينە، ولاردىڭ سوتسياليزم ەلدەرى باسىمدىق الىپ كەتۋى كادىك دەپ قاۋىپتەنگەنى دە جاسىرىن ەمەس.

دەسەك تە، سونىڭ ىشىندە ك س ر و- نىڭ 1945-جىلى، جەڭىسكە قول جەتكەن سوڭ وزىمەن تىكەلەي سوعىسپاعان تۇركيا مەن يراننىڭ ءبىراز جەرىن باسىپ الۋدى كوزدەگەنىن اگرەسسيا نيەتى ەمەس دەپ ايتا المايسىڭ. وداقتاسى گيتلەرلىك گەرمانيانىڭ شىعىستان باسىپ كىرۋ تۋرالى قىسىمىنا شىداپ، ك س ر و- مەن 1941-جىلدىڭ ساۋىرىندە جاساعان بەيتاراپتىق تۋرالى كەلىسىمىن بۇزباي، شابۋىل جاساماعان جاپونياعا 1945-جىلدىڭ 9- تامىزىندا باسىپ كىرۋىن دە ادال ساياسات دەۋ قيىن.

ونىڭ ۇستىنە ءدال وسى كۇنى جاپونياعا ا ق ش تاراپىنان ەكىنشى يادرولىق سوققى بەرىلگەن ەدى... كەڭەس وكىمەتىنىڭ ەڭ جاقسى جاراقتالعان، مورالدىق-پاتريوتتىق رۋحى جوعارى، ساياسي كوزقاراسى ابدەن ءپىسىپ-جەتىلگەن اسكەرى الەۋەتتى قارسىلىق كورسەتە الماي، نەگىزىنەن تۇتقىنعا بەرىلىپ نەمەسە قىرىلىپ، اينالاسى 4 ايدىڭ ىشىندە 3 ميلليون شارشى شاقىرىمداي جەردەن ايىرىلىپ قالعانى ءالى كۇنگە كوپتەگەن سۇراقتار تۋدىرادى.

بىزگە «كۇتپەگەن جەردەن شابۋىل جاسالدى»، «العاشىندا اسكەرگە اتۋعا بۇيرىق بەرىلمەدى» دەگەن سىلتاۋلار كوپ ايتىلدى. ەڭ باسىندا، ماۋسىم ايىندا سونداي بولعان-اق شىعار، الايدا قىزىل ارميا ودان كەيىنگى ايلاردا دا قارسىلاسىنا قاۋقارلى قارسىلىق كورسەتە المادى ەمەس پە؟! گيتلەر ناق وسى، كاسىبي اسكەردى قان-جوسا قىلىپ جەڭسەم، ار جاعىندا قارسى تۇراتىن قاۋقارلى كۇش بولا المايدى دەپ ەسەپتەگەن. جانە ول ك س ر و- نىڭ ەڭ جاقسى دايىندىقتاعى اسكەري كۇشى باتىس باعىتقا شوعىرلانعانىن دا ءبىلىپ وتىرعان.

ءىس جۇزىندە گيتلەر ءوزىنىڭ ستراتەگيالىق ماقساتىنا قول جەتكىزدى دە. كاسىبي اسكەردى تولىعىمەن تالقاندادى، ك س ر و- نىڭ ەۋروپالىق بولىگىن تۇتاسقا جۋىق باسىپ الدى. الايدا، ول اسكەردە ەشقاشان بولىپ كورمەگەن، كوبىسى ءتىرى ادام تۇگىلى اڭ اتۋدى دا بىلمەگەن قاراپايىم ەڭبەك ادامدارىنىڭ قان-جوسا بولىپ قىرىلعانىنا قاراماستان، وراسان قايسارلىقپەن زور قارسىلىق كورسەتەتىنىن بولجاي الماعان.

كەڭەس دەرەكتەرىنە قاراعاندا، ۆەرماحتىڭ تۇمسىعىن تاسقا تيگىزگەن ماسكەۋدى قورعاۋ باعىتىندا قۇرىلعان باتىس، رەزەرۆ، بريانسك، كالينين مايداندارىندا 1250000 ادام گيتلەرشىلەرگە قارسى تۇرعان. «ۆيكيپەديا» ەنتسيكلوپەدياسىندا دا سولاي ايتىلادى. ال ەندى مىنا قىزىققا قاراڭىز...

سول ەنتسيكلوپەديا ماسكەۋ ءۇشىن شايقاستاعى ك س ر و جاعىنىڭ شىعىنى 1 ميلليون 806 مىڭ ادام ەكەنى كورسەتىلەدى. دەمەك، شىعىننىڭ ءوزى قارۋ ۇستاپ قارسى تۇرعانداردان 600 مىڭعا جۋىق ارتىق...

سوندا بارلىق قارسىلاسقاندار قانشا بولعانى؟ ال نەمىستەر جاعىنىڭ بارلىق شىعىنى - 457 مىڭ ادام. بۇل جەردەگى ماسەلە جاۋ شىعىنىنىڭ 4 ەسەگە جۋىق ازدىعىندا دا ەمەس، ادامداردىڭ شىبىنداي قىرىلعاندىعىندا. ءبىر قالا ءۇشىن 2 ميلليونعا جۋىق ادام قۇربان بولعان. قالاي دەسەك تە، مۇنى اسكەر باسشىلارىنىڭ ۇزدىك تاكتيكاسى دەپ ەش ايتا المايسىڭ. بىزگە جەڭىستى بۇرىن قولىنا قارۋ ۇستاپ كورمەسە دە قانداي قاتال بۇيرىق بولسا دا ورىنداۋدان باس تارتا الماعان كونبىس جاندار وزدەرىنىڭ قانىمەن الىپ بەردى.

ايتپەسە كەڭەستىك گەنەراليتەتتىڭ ەشقانداي دا ارتىق قابىلەتى بولماعان سەكىلدى. قىزىل ارميا جاۋدى تەك ادامنىڭ كوپتىگىنىڭ جانە ونى ەش اياماي، قىرعىنعا قىناداي قىرا وتىرىپ سالعانىنىڭ ناتيجەسىندە عانا جەڭە الدى. سونىمەن بىرگە، قۇرامالارداعى جەكە كومانديرلەر مەن قولباسشىلاردىڭ دارىندىلىعى مەن تاپقىرلىعى، «كەڭەس وكىمەتى عانا قارا حالىقتىڭ جوعىن جوقتايدى» دەپ سانالارعا ۇزاق جىلدار بويى كوبىنەسە قورقىتۋمەن، كۇشپەن ابدەن سىڭىرىلگەن كەڭەستىك ناسيحاتتىڭ كۇشتىلىگىنىڭ ارقاسىندا تۋعان كوزسىز ەرلىك قانا جاۋدى توقتاتۋعا مۇمكىندىك بەردى.

بۇل تۋرالى قازىر ادىلەتتى زەرتتەۋشىلەر مەن ماماندار تەگىس ايتىپ جاتىر. كەڭەس وداعىنىڭ سوعىستاعى بارلىق شىعىنىن 1988-1993-جىلدارى اكادەميك گريگوري كريۆوشەيەۆ باستاعان تاريحشىلار ۇجىمى ەسەپتەپ 27 ميلليون ادامعا جەتكىزدى. ءبىراق بۇل سانداردى دا از دەۋشىلەر كوپ، ويتكەنى، گ. كريۆوشەيەۆتىڭ ۇجىمى بارلىق قۇپيا قۇجاتتاردى قاراۋ قۇقىعىن جالعىز وزدەرى عانا يەلەنىپ، «مونوپوليالىق ۇستەمدىك» جاساعان. سوندىقتان ولاردىڭ بارلىق شىندىقتى ايتقانىنا كۇدىكتەنۋشىلەر كوپ. وسى ۇجىم گەرمانيا مەن ونىڭ وداقتاستارىنىڭ بارلىق شىعىنى 11,8 ميلليون ادام ەكەنىن ايتادى.

ال كەڭەس وداعىنىڭ جالعىز ءوزىنىڭ شىعىنى 30 ميلليونعا جۋىق بولعانىمەن، مۇنىڭ ىشىندە سوعىستان جارالانىپ كەلىپ ولگەندەردىڭ، «ءبارى دە مايدان ءۇشىن!» دەگەن ۇرانمەن قولىنداعىنىڭ ءبارىن وكىمەتكە وتكىزىپ، وزدەرى اشتىقتان، ءتۇرلى اۋرۋلاردان، اۋىر جۇمىستان بۇرالىپ ولگەن تىلداعى ادامداردىڭ شىعىنى ەسكەرىلمەگەنى حاق. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر جانە وسى تاقىرىپقا قالام تارتقان جازۋشىلار (ي. كۋرگانوۆ، ب. سوكولوۆ جانە ت. ب.) ك س ر و- نىڭ ادام شىعىنى 43-44 ميلليونعا جەتكەنىن ايتادى.

ەگەر تىلداعى «قىرعىندى» ەسكەرسە، ولاردىڭ ايتقانى دا دۇرىس شىعاتىن سەكىلدى. 1937-جىلعى حالىق ساناعىنا (ستالين ونىڭ دەرەكتەرىن «اقاۋلى» دەپ تاۋىپ، جاسىرىپ تاستاعان) قاراعاندا، ك س ر و- نىڭ بارلىق حالقى 156 ميلليون ادام بولعان. دەمەك، حالىقتىڭ ۇشتەن بىرىنە جۋىعى قىرىلعان جانە ونىڭ نەگىزگى بولىگى قارۋ ۇستاۋعا، جۇمىس ىستەۋگە قابىلەتتى ادامدار ەكەنى داۋسىز.

وسىنشا ادام شىعىنىنىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزىلگەن جەڭىس بۇرىن-سوڭدى ادامزات تاريحىندا بولماعان. بارلىق پاتشالىقتار، كورولدىكتەر، دەموكراتيالىق جۇيە باسقاراتىن قوعامدار مۇندايدا جەڭىلگەنىن مويىنداپ، كونتريبۋتسيا تولەيتىنىن ايتىپ، كەلىسىمگە كەلىپ جاتاتىن. ال بولشيەۆيكتەر وكىمەتى جەڭىلگەنىن ەشقاشان مويىنداي المايتىن، ويتكەنى، ونداي جاعدايدا بيلىك باسىنان ماڭگىگە كەتكەنىمەن قويماي، قاندى قاساپپەن قۇرعان جۇيەلەرى تولىعىمەن جويىلاتىن جانە ۇزاق جىلعى قىرعىندارى ءۇشىن تاريح الدىندا، حالىق الدىندا جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلەتىن ەدى.

سوندىقتان ولار بارلىق حالىقتىڭ ۇشتەن ءبىرىنىڭ قىرىلعانى تۇگىلى سوڭعى جاۋىنگەر قالعانشا سوعىس جۇرگىزەمىز دەگەن سەرتتى ۇستاعان بولۋى كەرەك. مىنە، بۇل قىرعىننىڭ وسىنداي دا سىرى بار.

* * *

بولشيەۆيكتىك ناسيحات قۇرالدارى فاشيستەردى قانشاما قۇبىجىق ەتىپ كورسەتسە دە، ولاردىڭ ىستەگەندەرى قىزىلداردىڭ قىرعىنىنان ارتىق ەمەس-ءتى. ەگەر باسىپ الىنعان جەرلەردەگى بەيبىت تۇرعىنداردى قىرسا، دەريەۆنيالارىن ورتەسە، تۇرعىنداردىڭ كەڭەس وكىمەتىنىڭ تالابىمەن پارتيزاندىق سوعىستار جۇرگىزىپ، ادامدارىن ءولتىرىپ، جولدارىن جارىپ، ۇيلەرىن ورتتەگەندىگىنە وراي جاساعان ىستەرى.

ارينە، فاشيستەردى ەش اقتاۋعا بولمايدى. ولاردىڭ يدەولوگياسى دا ادامزاتقا جات، اللا ءارتۇرلى ەتىپ جاراتقانىنا قاراماي، ۇلتشىلدىقتى تۋ ەتىپ، وزدەرىن وزگەدەن ارتىق ساناۋعا باعىتتالعان. باسقا جۇرتتىڭ ءبارىن ولار وزدەرىنەن كەم كورگەن. كەيبىر حالىقتاردى، ءتىپتى، ادامشا ەركىن ءومىر سۇرۋگە قۇقى جوق (مىسالى، يەۆرەيلەر، سىعاندار) دەپ ساناعان. ەندى وسى فاشيستەر باسىپ العان ايماقتارداعى كوپ ادام بىلە بەرمەيتىن ءبىر وقىس وقيعا تۋرالى ايتا كەتەلىك.

باسىپ العان كەڭەس اۋماعىندا نەمىستەر وزدەرىنىڭ بيلىگىن جۇرگىزىپ، جاڭا وكىمەت قۇرعان. ماسەلەن، ۋكراينادا 1941-جىلدىڭ 22- تامىزىنان 1944-جىلدىڭ 10- قاراشاسىنا دەيىن رەيحسكوميسساريات اتتى بيلىك ورتالىعىن قۇرعان. بۇل بيلىكتىڭ «مەملەكەتتىك تىلدەرى» نەمىس جانە ۋكراين بولعان. «بارلىق ەلدەردىڭ پرولەتارلارى، بىرىگىڭدەر!» دەگەن سياقتى بولشيەۆيكتەردىڭ ۇرانىنىڭ ورنىنا بارلىق جەرگە «گيتلەردىڭ جاساعى - حالىقتاردىڭ دوسى!» دەگەن ۇران ىلىنگەن.

«حالىق دەگەن اق قاعاز، وعان كەز كەلگەن نارسەنى جازۋعا بولادى» دەگەن ەكەن شىعىستىڭ ءبىر ويشىلى. سول ايتپاقشى، فاشيستەردى «قۇتقارۋشى» دەپ دارىپتەپ، ال كوممۋنيستەردى جاعى تالماي جامانداپ جاتقان ناسيحات قۇرالدارى دا وزدەرىنە كەرەك ناتيجەلەرگە تەز ارادا قول جەتكىزەدى. سوندىقتان دا فاشيستەردىڭ ورناتقان وكىمەتىنە كەشەگى كەڭەس وكىمەتى جابىرلەگەن، جازىقسىز زارداپ شەكتىرگەن ادامدار تۇگىلى، جاي قاراپايىم حالىقتىڭ ءبارى دە اۋناپ ءتۇسىپ، قىزمەت ەتە باستايدى.

ءىشىنارا پارتيزاندىق قارسىلىق كورسەتۋلەر بولعانىمەن، نەگىزگى تۇرعىندار نەمىستەردى جات كورمەيدى. ءتىپتى، ولار ەركىندىك اكەلەدى، بوستاندىققا قول جەتكىزەدى دەگەنگە سەنگەندەر دە كوپ بولعان. نەمىستەرگە قىزمەت ەتكەنى ءۇشىن ستالين مەن بەريا ۋكراينداردى دا دەپورتاتسياعا ۇشىراتقىسى كەلگەن ەدى، ءبىراق ولار تىم كوپ بولعاندىقتان عانا شامالارى كەلمەي قالدى، دەگەن ن. حرۋشيەۆتىڭ ءبىر ءسوزىنىڭ جانى بار.

نەمىس يدەولوگياسىنىڭ قۋلىعىنا قۇرىق بويلاماعان عوي. ول ك س ر و جەڭىلگەننەن كەيىن ر ك س ف ر- ءدىڭ ورلوۆ، تامبوۆ، ساراتوۆ وبلىستارىن دا ۋكرايناعا قوسامىز دەپ ەمەكسىتىپ قويعان. بولاشاقتاعى مۇنداي «ولجا» ۋكرايندىقتاردىڭ رەيحس كوميسسارياتقا قىزمەت ەتۋگە دەگەن قۇلشىنىسىن ارتتىرا تۇسكەنى ءسوزسىز. ارينە، سوعىستان كەيىن كەڭەستىك يدەولوگيا ۋكرايندىقتاردىڭ نەمىس وككۋپاتسياسىنا سونشالىق وشپەندىلىكپەن قاراماعانىن جاسىرىپ باقتى، كەرىسىنشە، پارتيزاندىق قوزعالىستى بارىنشا دارىپتەپ كورسەتتى.

سونداي-اق، ك س ر و- نىڭ بالتىق رەسپۋبليكالارى مەن بەلورۋسسيا جەرىندە «وستلاند» اتتى، ال باسىپ الىنعان رەسەي جەرىندە «موسكوۆيا» اتتى گەرمانيالىق بيلىك جۇمىس ىستەگەن. رەسەي جەرىندە دە نەمىستەرگە قىزمەت ەتكەندەر ميلليونداپ سانالادى. ال ەندى مىنا قىزىققا قاراڭىز. نەمىستەر وزدەرى باسىپ العان ۋكراينا، بەلورۋسسيا جانە رەسەي فەدەراتسياسىنداعى اۋماقتارعا ورنالاسقان بالالار ۇيلەرىندەگى 13-14 جاسار جاسوسپىرىمدەردەن ك س ر و- نىڭ تىلىنا تاستاۋعا ديۆەرسانتتار دايارلاعان. ولاردى ديۆەرسانت دەپ ەشكىم دە كۇدىكتەنبەيدى عوي.

سونى بىلگەن نەمىستىڭ قۋ مۇيىزدەرى ەلەۋسىز ديۆەرسانتتاردىڭ پايداسى كوپ ەكەنىن بىردەن بولجاعان. بۇل بالالاردىڭ كوبىنىڭ اتا-انالارىن ن ك ۆ د رەپرەسسياعا ۇشىراتقاندار ەكەن، سوندىقتان ولار نەمىستەرگە قىزمەت ەتىپ، كەڭەسكە قارسى قاستاندىق جاساۋعا ءوز ەرىكتەرىمەن جازىلعان. اكەسىن 1937-38-جىلدارى «حالىق جاۋى» دەپ اتىپ تاستاپ، ال شەشەسىن لاگەرگە اكەتكەندە 8-9 جاستا قالعان بالا ءبارىن دە بىلەدى ەمەس پە؟

ونىڭ ۇستىنە اكە-شەشەڭنەن باس تارت، باسقا فاميليانى ال، سويتسەڭ عانا پيونەر قاتارىنا الامىز، كومسومولعا كىرگىزەمىز دەپ ءوزىنىڭ ەڭ جاقىن ادامدارىن قۇبىجىق ەتىپ وتىرعان كەڭەستىك تاربيەشىلەر مەن ولاردىڭ رەجىمىنە دەگەن وشپەندىلىك بالانىڭ جاس جۇرەگىنە قان بولىپ قاتقان عوي.

كەڭەس وكىمەتىنىڭ ادىلەتسىزدىگىن، جاۋىزدىعىن ۇلكەندەر ايتۋعا قورىققانىمەن، مۇنداي بالالار ءوزارا كەڭەسكەندە ءبىر-بىرىنە سىبىرلاپ ايتىپ وتىرعانى دا انىق. باسقانىڭ ءبارىن جاپسا دا، بالانىڭ اۋىزىن جابۋ قيىن. «جامانشىلىققا ۇيرەتەدى» دەيتىن بولۋى كەرەك، كەڭەستىك بالالاردى باعۋ جۇيەسى ولاردىڭ ۇلكەن اعا-اپالارىن كىشكەنتاي تۋىستارىنان مىندەتتى تۇردە ايىرىپ، بولەك-بولەك اكەتكەن.

تەك تىم كىشكەنتايلارى عانا ءوزارا بىرگە بولعان. قارىندارى ءبىرشاما توق بولعانىمەن، جاقىندارىن ساعىنعاندا جۇرەكتەرى قان جىلايتىن ەسى كىرىپ قالعان بالالار ءوزارا سىرلاسپادى، مۇڭدارىن ءبىر-بىرىنە شاقپادى دەيسىز بە؟ ەندى نەمىستەر كەلىپ، جىلى سويلەپ، جازىقسىز اكەڭدى قۇرتقان، شەشەڭنەن، تۋىستارىڭنان ايىرعان كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەسۋگە مۇمكىندىك بەرەمىز دەگەندە، ونداي بالالاردىڭ الاقاندارىنا تۇكىرىپ شىعا كەلگەنى انىق.

بەلگىلى دەرەكتەرگە قاراعاندا، ابۆەردىڭ (نەمىستىڭ اسكەري بارلاۋشىلىق قىزمەتى) جاس ديۆەرسانتتاردى دايارلايتىن ارناۋلى مەكتەبى ورتالىق گەرمانياداعى كاسسەل قالاسىنان 70 شاقىرىم جەردە، قالىڭ ورماننىڭ ىشىندەگى گەمفۋرت دەگەن مەكەندە بولادى. وسىندا ورىس، ۋكراين، بەلورۋس جانە ت. ب. حالىقتار وكىلدەرىنەن جۇزدەن ارتىق بالانى ك س ر و- نىڭ تىلىندا جارىلىستار جاساپ، حالىقتى قىرىپ، قورقىتۋ، شوشىتۋ، ابىگەرگە سالۋ ىستەرىن جاساۋعا دايىندايدى.

نەمىس ءتىلىن بىلمەيتىن بالالارعا ساباقتى يۋري ەۆتۋحوۆيچ دەگەن كەڭەستىك ساتقىن وفيتسەر بەرگەن. نە نارسەنى بولسىن مۇقيات جاسايتىن نەمىستەر بالالاردىڭ جول دورباسىنا سالاتىن جارىلعىش زاتتاردى دا كومىردىڭ كەسەگى تارىزدەس، قاتتى، جىلتىر قارا ءتۇستى ەتىپ جاساعان. سوندىقتان كەڭەستىك جاۋىنگەرلەر ديۆەرسانتتى ۇستاپ السا دا جول دوربادان كۇدىكتى ەشنارسە تابا المايتىن. ال كومىر كەسەگىن كەز كەلگەن بالا ول ۋاقىتتا وتىن رەتىندە جيناپ جۇرەتىنى انىق.

ونىڭ ۇستىنە دورباداعى 2-3 كەسەك تاس كومىرگە بولا كۇدىكتەنىپ، بالانى تۇتقىنداۋ ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەگەن. ديۆەرسانتتار «كومىر كەسەكتەرىن» پاروۆوزعا سالاتىن تاس كومىردىڭ اراسىنا قوسىپ كەتۋگە نەمەسە رەلستەردىڭ، ۇيلەردىڭ استىنا تىعۋعا ءتيىستى ەكەن. كوزگە ىلىنبەيتىن ءجىبىن تارتىپ كەتسە بولدى، بالا ۇزاعاننان كەيىن «كومىر» سۇراپىل جارىلىس جاسايدى.

وسىنداي ديۆەرسانتتاردىڭ بولعانى تۋرالى دەرەكتەر سوڭعى جىلدارى عانا جاريالانا باستادى. وعان دەيىن بۇلارعا قاتىستى قىلمىستى ىستەردىڭ قۇپيالىق بەلگىسى الىنباعان ەدى. 2007- جىلى رەسەيدىڭ ورتالىق ارناسىنان «ديۆەرسانت بالالار» اتتى دەرەكتى فيلم كورسەتىلدى. ارينە، رەسەيلىك كينوشىلار فيلمدى ك س ر و- نىڭ مۇددەسىنە ساي ەتىپ جاساعان. وندا فاشيستەردىڭ جاس بالالاردى دا سوعىس ىسىنە جەگىپ، تاعىلىق ارەكەتكە بارعانى جاريا ەتىلەدى.

دەرەككە سۇيەنىپ جاسالعان وسى فيلم بويىنشا 1943-جىلى رجيەۆ، تۋلا، كۋرسك باعىتتارىنا تاستالعان العاشقى 25 ديۆەرسانتتىڭ ءبىرى دە نەمىستەردىڭ تاپسىرماسىن ورىنداماعانى ايتىلادى. بۇعان نانۋ قيىن، كەرىسىنشە، ن ك ۆ د ولاردى ۇستاي الماعان بولۋى مۇمكىن. ەگەر ۇستاعان بولسا، ك گ ب- ءنىڭ ارحيۆىندە دەرەكتەر بولار ەدى.

ال ءۇش بالا ن ك ۆ د- عا ءوز ەركىمەن بەرىلگەن. وسى ۇشەۋىنىڭ ايتۋىمەن عانا سمەرش (بارلاۋعا قارسى ۇيىم، اتاۋى ورىستىڭ «سمەرت شپيونام» دەگەن سوزىنەن الىنعان) ابۆەردىڭ جاس ديۆەرسانتتاردى دايارلايتىن ارناۋلى مەكتەبى بارىن بىلەدى.

جاس ديۆەرسانتتاردىڭ 10 ادامنان تۇراتىن ەكىنشى توبى فاشيستەردىڭ تاپسىرماسىن تولىعىمەن ورىندايدى. سولاردىڭ اراسىنان 1928-جىلى تۋعان اناتولي ياكۋبوۆ دەگەن ۇستالىپ، 25 جىلعا سوتتالعان. بۇلاردان باسقا ۋكراينا، سمولەنسك وبلىسى جانە بەلورۋسسيا جەرلەرىنە بارلىعى 48 ديۆەرسانت تاستالىپ، سونىڭ 25 ءى عانا ۇستالادى. گەمفۋرت مەكتەبى سمەرش جىبەرگەن ا. سكوروبوگاتوۆ ەسىمدى كەڭەستىك جانسىزدىڭ كۇش سالۋىمەن 1945-جىلى عانا جويىلعان.

ارينە، بۇل ۋاقىتتا مايدان شەبى گەرمانيا شەكاراسىنان وتكەن بولاتىن، سوندىقتان دا مەكتەپتىڭ قىزمەتكەرلەرى مەن تۇلەكتەرى قارسىلىق كورسەتۋدى قالاماعان بولۋلارى كەرەك. الايدا، ءوز ەركىمەن بەرىلگەن ولاردىڭ ءبارى دە كەڭەستىك قۇرساۋدىڭ ازابىنان قۇتىلماعان. سونىڭ ىشىندە يۋ. ەۆتۋحوۆيچ اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. ءتىپتى، كەڭەس جەرىنە كەلگەن سوڭ ءوز ەركىمەن ن ك ۆ د- عا بەرىلگەن ۆ. ياكوۆليەۆ سەكىلدى جاس ديۆەرسانتتار دا 4-5 جىلدان ارناۋلى لاگەرلەردە بولعان. اتالمىش فيلمدى جاساۋشىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ديۆەرسانتتار وزدەرى تۋرالى سوڭعى ۋاقىتتارعا دەيىن جان ادامعا ءتىس جارىپ ايتپاعان ەكەن.

وسى وقيعا بەلگىلى بولعاننان كەيىن رەسەيلىكتەر ولاردىڭ ساتقىندىعىنا شامدانىپ، ءبىرشاما ورەكپىدى. باسپا ءسوز بەتتەرىندە ولاردىڭ ءتىرى قالعاندارىن قۇرتۋ كەرەك دەگەن اڭگىمەلەر دە ايتىلدى. الايدا، 13-14 جاسار بالالاردىڭ مۇنداي قىلمىسقا نە ءۇشىن بارعاندىعى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق. مىنە، مۇنى دا ۇلى وتان سوعىسىنىڭ سوڭعى كەزگە دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن ءبىر قۇپياسى دەۋىمىز كەرەك.

جاقسىباي سامرات،

egemen.kz

سوڭعى جاڭالىقتار