ءتىلدىڭ زاڭدىلىعىن تەلەارنالار بۇزىپ وتىر ما؟

استانا. قازاقپارات - «تاياۋدا استاناداعى بيزنەس مەكتەبى قازاق ءتىلىن وقىتۋ بويىنشا جۇمىسقا شاقىردى.

سۇراستىرىپ قاراسام اتالعان ءپاننىڭ ءمۇعالىمى 80 مىڭ تەڭگە ايلىق الادى ەكەن. ءدال وسى مەكتەپتە اعىلشىن ءتىلى ءپانىنىڭ ۇستازى 200 مىڭ تەڭگەگە جۇمىس ىستەيدى.

مۇنشالىقتى جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىق ارقىلى قازاق ءتىلىن قالاي ۇيرەتەمىز؟ ءوز انا تىلىنەن الدىمەن قازاقتاردىڭ ءوزى بەزىپ ءجۇر. كۇنى كەشە عانا «مەنىڭ قازاقستانىم» ۇگىت پوەزىمەن ەلىمىزدىڭ ءبىرقاتار ايماقتارىن ارالاپ قايتتىم. حالىقتىڭ ماعان دەگەن قوشەمەتى مەن قۇرمەتىنە ايرىقشا ءتانتى بولدىم.

بۇرىندارى ويلايتىنمىن، ەل مەنى دومبىرام ءۇشىن عانا جاقسى كورەدى دەپ. شىندىعىنا ەندى كوزىم جەتتى، حالىق مەنى قازاقتىڭ شۇرايلى دا، قۇنارلى تىلىندە سويلەگەنىم ءۇشىن قادىرلەيدى ەكەن. قازىرگى قازاقتار ءوزىنىڭ بابادان جالعاسقان عاجايىپ تىلىنە سۋساپ، قاتتى ساعىنىپ ءجۇر. ولاردىڭ ساعىنىشىن كىم باسۋى كەرەك؟»

بۇل كەشە استاناداعى ۇلتتىق مۋزەيدە مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى وتكىزگەن «ءتىل - تاتۋلىق تىرەگى» رەسپۋبليكالىق كەڭەسىندە ءسوز الىپ، ساحناعا شىققان بەلگىلى ءانشى تاتيانا بۋرميستروۆانىڭ جانايقايى.

لاۋازىمدى شەندى- شەكپەندىلەردىڭ الدىندا اشتى اقيقاتتى ايتادى دەپ كۇتەتىن نەبىر مارعاسقالارى «مايىسىپ»، ءمۇجىلىپ قالاتىنىن كورىپ كەلەمىز. حالىقتىڭ كوكەيىندەگى سول ءسوزدى ورىس قىزى وسىپ ايتتى. جۇرەك شىمىرلاتار اڭگىمەنى ءسال كەيىنىرەك جالعاستىرايىق، الدىمەن رەسمي جيىننىڭ جايىنا توقتاساق.

ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى بەردىبەك ساپاربايەۆ قاتىسقان كەڭەستە نەگىزىنەن، مەملەكەتتىك ءتىلدى بۇگىنگى احۋالى جانە قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋ جولدارى تالقىعا ءتۇستى. جالپى، اتالعان باعىتتاعى سوڭعى جىلدارى اتقارىلعان شارۋانى مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحامەدي ۇلى بايانداپ شىقتى.

ءمينيستردىڭ مالىمدەۋىنشە، قازاقستاندا قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەندەردىڭ قاراسى 72 پايىزدىڭ توڭىرەگىندە. ورىس ءتىلىن -  86، اعىلشىندى 20 پايىز جۇرت بىلەدى. رەسمي بيلىك ورىندارىنداعى قۇجات اينالىمى 88 پايىزعا جەتىپتى. «الايدا كورسەتكىش ىلەسپە حاتتار مەن ورىس تىلىنەن اۋدارىلعان قۇجاتتاردىڭ ەسەبىنەن عانا كوبەيىپ تۇر، -  دەيدى مينيستر ا. مۇحامەدي ۇلى.

-  نەگىزى، بۇل مەملەكەتتىك ورگانداردا قازاق تىلىندە قۇجات دايىنداي الاتىن مامانداردىڭ جەتىسپەيتىندىگىن كورسەتەدى. ەڭ قيىنى، ەكونوميكا سالالارىنداعى قۇجات اينالىمى مەن سالالىق باعدارلامالاردىڭ باسىم بولىگى ورىس تىلىندە. ەندى تۇيتكىلدى ءتۇيىندى شەشۋ ماقساتىندا جۇمىس جۇرگىزۋىمىز قاجەت. ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك ءتىل وقىتۋ ورتالىقتارىنىڭ ساپاسى تىم ناشار. وسى ورتالىقتا وقىعانداردىڭ كوپشىلىگى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرمەيدى. ونىڭ ءبىر سەبەبى ءتىل ۇيرەتۋدىڭ ورتاق ادىستەمەسى جوق».

ءمينيستردىڭ اڭگىمەسىنە ارقاۋ بولعان العاشقى ماسەلەنىڭ توركىنى تۇسىنىكتى. قازاق ءتىلىن جەتىك بىلەتىندەردى كوپ رەتتە لاۋازىمدى قىزمەتكە الا بەرمەيدى. نەگىزىنەن، ورىس جانە اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرگەندەرگە ەمەن ەسىكتەردى ايقارا اشىپ قويۋ جازىلماعان زاڭعا اينالىپ كەتكەنى قاشان.

مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جايىن اۋدارماشىلار ارقىلى وپ-وڭاي شەشىپ تاستاۋدى ويلايتىن باسشىلارعا بۇل تۇرعىدان ناقتى تالاپ قويىلماي، ءىستىڭ وڭعا باسپايتىندىعى ايدان انىق. ال ەكىنشى تۇيتكىلدىڭ ءتۇبىرى دە تىم تەرەڭدە جاتىر.

ارعىسىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، سوڭعى 10 جىلدا ءدال وسى مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋ مەن ۇيرەتۋ بويىنشا، بيۋدجەتتەن ميللياردتار بولىنسە دە، جۇمىستىڭ ەش ماندىماي قويۋىندا نە قۇپيا جاتىر؟ ۆيتسە-پرەمەر بەردىبەك ساپاربايەۆتىڭ ءوزى 2014 -جىلدىڭ وزىندە ءتىلدى دامىتۋ بويىنشا 7 ميلليارد تەڭگە بولىنگەندىگىن مالىمدەدى.

سوندا ميللياردتار جۇمسالسا دا ۇيرەتۋگە كەلمەيتىندەي، ۇيرەنە المايتىنداي قازاق ءتىلى الەمنىڭ ەڭ كۇردەلى تىلىنە جاتا ما؟ ءسىرا، مۇنىڭ سەبەبىن كەيىنگى جىلدارى ءدال وسى سالادا جەمقورلىققا قاتىستى ءجيى-ءجيى ءىستىڭ قوزعالۋىمەن قاباتتاستىرا قاراساق، اقيقاتتىڭ اۋىلىن تاباتىنىمىز انىق.

ءتىل تۋرالى زاڭدىلىقتى تەلەارنالاردىڭ بۇزۋى ءالى دە تولاستار ەمەس. مينيستر كەزەڭدەگى مالىمەتتى 2014 -جىلدىڭ I توقسانىمەن سالىستىرعاندا 29 پايىزعا ازايدى دەپ كوڭىل جۇباتىپ قويادى. رەسپۋبليكاداعى 16 تەلەارنا باسشىلىعىمەن وزەكتى جايت تۋراسىندا اڭگىمەلەسۋلەر وتكىزىلگەنىنىڭ ءوزى اجەپتاۋىر ءىس سەكىلدى. شىندىعىندا سولاي ما؟ شەنەۋنىكتەرگە زاڭدى ساقتاۋ جونىندە وتكىر سۇراق قويعىش تەلەارنالاردىڭ وزىنە ءتيىستى تالاپتى بۇزعانىنا بايلانىستى نەگە شارا كورمەسكە؟ ارينە، شاما كەلسە...

 «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ پرەزيدەنتى ساۋىتبەك ابدراحمانوۆتىڭ ايتۋىنشا، تەلەارنالار قازاقتىڭ سويلەۋ ءتىلىن دە بۇزىپ بارادى. «الەمدە كەز كەلگەن ءتىل جازىلۋى بويىنشا -  ورفوگرافيالىق، ايتىلۋى بويىنشا ورفوەپيالىق زاڭدىلىققا باعىنادى. ال بىزدە سوڭعى ون جىلدىقتا ءسوزدى جازىلۋىنا قاراپ ايتا بەرۋ قولدانىسقا ەنىپ بارادى. مۇنىڭ باسىندا سول تەلەارنالار تۇر. ءسوزدىڭ ءمانى مەن مازمۇنىنان، جازىلۋىنا جانە ايتىلۋ زاڭدىلىعىنان مۇلدە بەيحابارلار بارلىعىن بۇزا وتىرىپ، ەفيردە كۇندەلىكتى قولدانعاندىقتان، قوعام دا سوعان ۇيرەنىپ كەتتى. ءدال قازىر جاعىمسىز ءۇردىس تەاتردىڭ وزىنە دە جەتتى. ەگەر ورىس ءتىلىن جازىلۋى بويىنشا ايتىپ كورىڭىزشى... تۇيسىگى بار، تۇسىنە بىلگەن ادامعا انا ءتىلىمىز دە سولاي عوي. ەگەر ورفوەپيالىق سوزدىكتەردى كوپتەپ، توپتاپ شىعارىپ، تەلەارنالارعا قاتاڭ قاداعالاۋ قويماساق، الداعى 20-30 جىلدا قازاق ءتىلى ءوزىنىڭ بولمىسىنان ايىرىلادى» دەيدى ابدراحمانوۆ.

جۋرناليست اعامىزدىڭ ەكىنشى ويى دا تىم سالماقتى. ونىڭ تۇسىندىرۋىنشە، وسىدان ءبىرشاما ۋاقىت بۇرىن ۇكىمەت قانداي ماماندىق يەلەرى قاي جىلدارى مەملەكەتتىك ءتىلدى تولىعىمەن مەڭگەرۋ جونىندەگى ارنايى باعدارلاما تۇزگەن.

ءبىراق كەيىننەن ونىڭ دا ورىندالۋى نازاردان تىس قالعان سەكىلدى. مىسالى، ەگەر سەرۆيستىك سالا قىزمەتكەرى مەملەكەتتىك ءتىلدى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ۇيرەنبەسە، وعان ءوز كاسىبى بويىنشا جۇمىسقا ورنالاسۋ تىپتەن قيىنعا ءتۇسۋى كەرەك. بۇل دا قايتا قاراپ، جۇيەلەۋدى قاجەت ەتەتىن ءىس. كەڭەس اياسىندا وزەكتى تاقىرىپ بويىنشا سەناتور، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءتوراعاسى نۇرلان ورازالين، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى اناتوليي باشماكوۆ ءوز ويلارىن ورتاعا سالدى.

 -  ءبىر زاماندارى مەنىڭ توركىنىم قازاقتارعا تىزەسىن قاتتىراق باتىرىپ جىبەردى، سول ءۇشىن دە كەشىرىم سۇرايمىن، -  دەپ تەرەڭ مازمۇنمەن ءسوزىن باستاعان بەلگىلى ءانشى، ۇلت جاناشىرى تاتيانا بۋرميستروۆاعا زال تولى جۇرت اياماي قول سوعىپ، ىقىلاس ءبىلدىردى.

-  ەگەر بەينەلەپ ايتساق، كۇننىڭ نۇرى بويىمىزعا جەتكەنىمەن، جۇرەگىمىزگە جەتپەيدى عوي. جۇرەككە جەتەتىنى -  جەتەلى ءسوز، ءنارلى ءتىل، عيبراتتى وي عانا.

ادامنىڭ يمانىن ءتىل وياتادى. سوندىقتان دا انا ءتىلىن، قازاق ءتىلىن بىلمەيتىندەرگە ۇيرەتۋدەن، تۇسىندىرۋدەن جالىقپاۋعا ءتيىستىمىز. انىعىندا، ەلدىڭ بارلىعى سولاي ەتىپ ءجۇر مە؟ اسىرەسە، قازاقتار. مەنىڭ قىزىم 9-سىنىپقا دەيىن قازاق مەكتەبىندە وقىدى.

الايدا بىردە استاناداعى تانىمال اعالاردىڭ ءبىرىنىڭ ءوز اۋزىنان شىققان قازاق تىلىنە قاتىستى جاعىمسىز اڭگىمەدەن كەيىن مەكتەپكە دەگەن ىقىلاسى مۇلدە جوعالدى، ورىس توبىنا اۋىسامىن دەگەن ويىن دا ايتا باستادى. اقىرىندا كوللەدجگە تۇسىردىك.

نەگىزى، بۇگىنگى قازاق قىزدارىنىڭ بارلىعى ەۋروپاشىل، تىم باتىسشىل. تاربيە ۇيدەن، وتباسىدان باستالادى عوي. وسى تۇستا قازاق ايەلىنىڭ قولىندا زور قۇدىرەتتى كۇش بار -  ۇل- قىزدى ۇلتتىق تىلدە، ۇلتتىق تانىمدا تاربيەلۋ. سول تاعىلىمعا جاۋاپتى قىزىمىز بەن كەلىندەرىمىز باتىستىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىنە قاراپ اۋزى اشىلىپ تۇرسا، كەلەسى ۇرپاق تاعدىرىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن كىمنەن سۇرايمىز؟ جاقىندا عانا قىرعىز ەلىنە بارىپ كەلدىم. ولاردىڭ احۋالى بىزدىكىنەن الدەقايدا تومەن بولعانىمەن، ۇلتتىق رۋحى سونشالىقتى بيىك. بۇل بارلىق قازاق كەلىنىنە ۇيات.

 قازاقتىڭ ءتىلى مەن دومبىراسىن قۇداي ماعان ۇلتتىڭ جوق- جىتىگىن تۇگەندەپ، كەم- كەتىگىن بۇتىندەۋ ءۇشىن بەرگەندەي. دومبىرا دەمەكشى، كەشە ساپارعا شىققاندا بايقادىم، ءبىر پويىز تولا جاننىڭ ورتاسىندا ءۇش- اق ادام ۇلتتىق اسپاپتا ويناي الادى ەكەنبىز.

ءبارىمىز تىلدەيتىن كەڭەستىك كەزەڭدە ەسىڭىزدە مە، ەكىنىڭ ءبىرى دومبىرا تارتا بىلەتىن. ماسەلە جوعارى دەڭگەيلى ءانشى بولۋ ەمەس، دومبىراعا جاقىنداعان ادام ۇلتتىڭ ءتىلى مەن داستۇرىنەن، مىنەزى مەن بولمىسىنان اجىرامايدى. قازىرگى مادەنيەت سالاسىنىڭ باسشىلارىنان سۇراساق دومبىرانى ەسكىلىكتىڭ سارىنىنا بالاپ، جولاتقىسى كەلمەيدى. ول -  وتىرىك. وسى ورايدا سالاعا جاۋاپتى مينيسترگە نازىم بار: دومبىرا مەن قوبىزعا جاپپاي جۇرتشىلىقتىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتاتىن ءۇردىستى جانداندىرۋىمىز كەرەك.

 زامانىندا «قازاقتىڭ ءۇش تاتياناسى» رەتىندە اتى شىعىپ، ماسكەۋگە بارىپ قازاقتىڭ قارا دومبىراسىن كۇمبىرلەتكەن تاتيانا بۋرميستروۆانىڭ جان تەبىرەنتەر جۇيەلى سوزىنە جۇرت ۇيالىپ تا، قۋانىپ تا وتىردى. ال جيىننىڭ تىزگىنىن ۇستاعان ۆيتسە-پرەمەر رەسپۋبليكالىق كەڭەستە كوتەرىلگەن ءبىرقاتار ماسەلەلەر بويىنشا جاۋاپتى مينيسترلىككە جاڭا شارالار قابىلداۋ بويىنشا تاپسىرما بەردى.

بەيسەنباي داۋلەت ۇلى، استانا

«ايقىن»