مايداندا ەرلىكپەن قازا تاپقان قازاق جۋرناليسى

 ورال. قازاقپارات - ۇلى وتان سوعىسىندا ەرلىكپەن قازا تاپقانداردىڭ ءبىرى باتىس قازاقستاندىق قاجىم كوشەكوۆ ەدى.

ول الماتىداعى كوممۋنيستىك جۋرناليستيكا ينستيتۋتىن بىتىرگەن قازاقتىڭ العاشقى كاسىبي جۋرناليستەرىنىڭ ءبىرى بولاتىن.

ورال قالاسىنداعى №42 «اق نيەت» گيمنازياسىنىڭ تاريحشى- ۇستازى جانبولات اقشولاقوۆتىڭ سوزىنە قاراعاندا، قاجىم كوشەكوۆ قازىرگى سىرىم اۋدانى قوڭىر اۋىلىندا «سارىكول» دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلگەن.

اكەسى وسى وڭىرگە تانىمال، سۋىرىپسالما اقىن بولعان. قاجىم جاستايىنان سوزگە شەشەن، وتە ۇتىمدى سويلەپ، زەرەك بولىپ وسەدى. ونىڭ بالالىق شاعى قازان توڭكەرىسىمەن قاتار كەلەدى. 1924 -جىلى قوڭىر اۋىلىنداعى باستاۋىش مەكتەپتە ءبىلىم الىپ، جالىندى اقىن ابدوللا جۇماعاليەۆپەن قاتار بىتىرگەن.

ولاردىڭ العاشقى ۇستازى - ءىزىم جاركەيەۆ دەگەن كىسى. باستاۋىش مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ اۋىلدىق كەڭەستىڭ حاتشىسى بولىپ ەڭبەك ەتەدى، سول ۋاقىتتا بولعان ءبىر قىزىق وقيعا تۋرالى زامانداستارىنان قالعان ءسوز: ۇيىنە قوناق كەلگەن ءبىر ايەل اۋىلدىق كەڭەستىڭ ءتوراعاسىنان سويىسقا مال سۇراي كەلەدى.

ءتوراعا حاتشىسى قاجىمعا «ەشكى الۋىنا رۇقسات قاعاز جازىپ بەر» دەپ نۇسقاۋ بەرگەن. سوندا قاجىم ءبىر پاراق قاعازعا «پىتىر، پىتىر، پىتىر ەشكى، قوناققا سويعان قوتىر ەشكى، تاتەمتايعا بەرگەن پودپيسكى» دەپ جازىپ، ءمور باسىپتى.

كەيىن بۇل بەرىلگەن قاعازداردى ءتوراعا جيناپ الىپ، اۋدانعا مال شىعىنىنىڭ ەسەبىن بەرۋ كەزىندە تاپسىرعان ەكەن. اۋدانداعى بەلسەندىلەر قاجىمنىڭ ءبىر پاراق قاعازىن وقىعاننان كەيىن كەڭەس ءمورىن مازاق قىلدى دەگەن جەلەۋمەن قۋدالاۋدى باستاپ كەتەدى.

مىنە، وسى وقيعادان سوڭ بالا قاجىم ەلدەن كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. ورىنبور قالاسىندا 6 اي وقىپ، كەيىن الماتى قالاسىنا جول تارتىپ، كوممۋنيستىك جۋرناليستيكا ينستيتۋتىن ويداعىداي بىتىرەدى.

ستۋدەنت كەزىنەن-اق ءوزىنىڭ زور قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا گازەتكە ماقالالارى ءجيى جاريالانىپ كورىنە باستاعان قاجىم ەڭبەك جولىن رەسپۋبليكاداعى نەگىزگى باسىلىم - «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى بولىپ باستاپ، كەيىن «لەنينشىل جاس» (قازىرگى «جاس الاش») گازەتىندە قىزمەت ەتەدى، اۋەلى رەداكتوردىڭ ورىنباسارى، سودان كەيىن رەداكتور بولىپ ىستەگەن.

ارىپتەستەرىنىڭ ايتۋى بويىنشا، «قاجىم تەك جۋرناليست قانا ەمەس، ادەبيەتشى دە ەدى. كىتاپتى كوپ وقيتىن، وقىعانىن جادىنا ساقتاپ، ونى دوس-جاراندارىنا حيكايا ەتىپ ايتىپ بەرەر ەدى. ءوزى سۇيگەن ادامىمەن ۇزاق اڭگىمەلەسۋگە، وعان ءوزىنىڭ بىلگەنىن ىنتا سالىپ تۇسىندىرۋگە جالىقپايتىن. كىشىپەيىل دە اقجارقىن، ادال دا قادىرلى، بەدەلدى بولاتىن. ول بەرگەن تاپسىرمانى جۇرت جانىن سالا ورىنداۋعا تىرىساتىن. رەداكسيا ۇجىمى مۇشەلەرىنىڭ قايسىسىنىڭ قولىنان قانداي جۇمىس كەلەتىنىن، كىمنىڭ قانداي ىسكە قابىلەتى بارلىعىن دا مۇلتىكسىز بىلەتىن».

جاس جۋرناليستەرگە ۇنەمى ۇستازدىق، ىسكەرلىك كومەگىن بەرۋگە ءازىر تۇراتىن. قاجىممەن «لەنينشىل جاس» گازەتىندە بىرگە قىزمەت اتقارعان قازبەك سۇلەيمەنوۆ «قاجىم جاستاردى كوممۋنيستىك، پاتريوتتىق رۋحتا تاربيەلەۋ جونىندە تەوريالىق جانە ءمورالدىق تاقىرىپتارعا كولەمدى ماقالالار جازىپ ءجۇردى. ونىڭ بۇركەنشىك اتى ەرازم تورانسكي بولاتىن.

ول بىرنەشە ماقالاسىنا وسىلاي دەپ قول قويعان ەدى. ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا، ول ماقالانى اسىقپاي، الدەنەشە رەت وقىپ، تۇزەتىپ، قايتا باستىراتىن. وسى قاسيەتىن ول وزىمەن بىرگە ىستەگەن جولداستارىنا دا ادەت قىلۋدى ۇگىتتەيتىن» دەپ جازادى.

سوعىس كەزىندە ك س ر و مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتىنىڭ بۇيرىعى بويىنشا، باسقا رەسپۋبليكالارداعى سياقتى قازاقستاندا دا بىرنەشە ۇلتتىق بريگادا قۇرىلعانى بەلگىلى.

قازبەك سۇلەيمەنوۆ بىلاي جازادى: «1941 -جىلدىڭ كۇزىندە ول اسكەرگە الىندى. الماتىدا جاساقتالعان ءجۇزىنشى بريگادا قۇرامىندا دايارلىقتا بولدى. ءبىر كۇنى جاڭا اشىلعان وپەرا تەاترىنان شىعىپ، تايىر جاروكوۆ مارقۇم ەكەۋمىز كەلە جاتىپ، قاسىندا وردينارەتسى بار سالت اتتى قاجىمعا كەزدەسە كەتتىك.

اتتان تۇسە قالىپ، بىزبەن شۇيىركەلەسە كەتتى. «ءبىز قازىر سولداتپىز. كەشە جاتتىعۋ جورىعىنا دالاعا شىعىپ ەدىك، قار مەن جاڭبىر ارالاسا جاۋىپ، سۋ ءوتىپ، جاۋراپ قايتتىق. قازىر اسكەري اسحانا جابىلىپ قالدى. سوندىقتان قوناق ءۇيدىڭ رەستورانىنان ىستىق تاماق ىشكەلى كەلە جاتىر ەدىم. جاقسى كەزدەستىڭدەر، ال ەندى جۇرىڭدەر بىرگە»، دەدى. ءبىز وعان «رەستوراندى قوي، ۇيگە بارايىق، جايلانىپ وتىرىپ سويلەسەرمىز» دەگەندى ايتتىق. ول بۇعان كونبەدى. «سەندەردىڭ ۇيلەرىڭدە اسۋلى قازان جوعى بەلگىلى. ونى ءپىسىرۋ ءۇشىن ەكى-ءۇش ساعات كەتەدى. وعان مەنىڭ ۋاقىتىم جوق. ال رەستوراننىڭ دايار تاماعىن ءبىر ساعاتتا ءىشىپ- جەپ شىعامىز. جۇرىڭدەر بالدەنبەي»، - دەپ جەتەكتەي جونەلدى. از وتىرعاننىڭ وزىندە كوپ سوزدەر ايتتى. «بۇل سوعىستان امان قايتىپ، قايتادان بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ، ويناپ- كۇلىپ بىرگە جۇرسەك، ارمانسىز بولار- ەك، ءا؟!» - دەدى سوڭىندا...»

1941 -جىلى 5 - جەلتوقساندا الماتىدا قۇرىلعان №100 دەربەس اتقىشتار بريگاداسى ءبىراز دايارلىقتان كەيىن 1942 -جىلدىڭ جازىندا مايدانعا اتتاندى. وسى بريگادانىڭ قۇرامىندا قالامىمەن قارۋىن قوسا ۇستاپ مايدانعا اتتانعانداردىڭ ءبىرى ۆزۆود كومانديرى، كىشى لەيتەنانت قاجىم كوشەكوۆ ەدى.

ونى بۇكىل بريگادا جاۋىنگەرلەرى جاقسى بىلەتىن، ۇنەمى جۇرگەن جەرىندە جاۋىنگەرلەردىڭ رۋحىن كوتەرىپ جۇرەتىن. №100 جەكە اتقىشتار بريگاداسى بىرەر اي ماسكەۋ تۇبىندە ايالدايدى. وسى كەزدە بريانسك مايدانىندا قازاق گازەتىن شىعارىپ تۇرعان ۋاقىتتا رەداكتور قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ سوعىس ءبولىمىنىڭ بۇرىنعى مەڭگەرۋشىسى، باتالون كوميسسارى مۇحامەدجان نۇرعاليەۆ پەن قاجىم كوشەكوۆ كەزدەسىپتى.

بۇلار - الماتىدان تانىس ادامدار، ەكەۋى قۇشاقتاسىپ، شۇرقىراسىپ قالادى. سوسىن مۇحامەدجان قاجىمعا «سەن بريانسك مايدانىنىڭ گازەتىنە ءجۇر، مەن ءوزىم بريگادا كوميسسارى بايشيەۆتەن سەنى سۇراپ الايىن، قىزىل ارميانىڭ ساياسي باس باسقارماسىنا بارىپ، رۇقسات الايىن» - دەيدى. وعان قاجىم كەلىسىم بەرمەپتى.

كەيىن قازبەك سۇلەيمەنوۆكە مىناداي ماتىندەگى حات جازادى: «سەنىڭ مايداندىق گازەتتە ىستەپ جاتقانىڭدى يسمايلوۆتىڭ حاتىنان بايقادىم. وعان قۋانىشتىمىن. ەندى ءبىر وكىنىشتىسى، مەن سول گازەتكە شاقىرعاندا بارۋعا كەلىسىم بەرمەي قالىپ ەدىم. ەگەر بارسام عوي، باياعى «لەنينشىل جاستاعى» سياقتى ەگىز قوزىداي بىرگە، قىزمەت اراسىندا اڭگىمەنى شەرتىپ جۇرەر ەدىك. ۋاقىت جوق، اۋەلى جاۋدى جەڭىپ الايىق. تىرشىلىك بولسا، الماتىدا تاعى ءبىر جينالارمىز. كورىسكەنشە، ءوزىڭدى قۇرمەتتەۋشى قاجىمىڭ!»

1943 -جىلى رجيەۆ قالاسى تۇبىندە كەسكىلەسكەن ۇرىس بولعان. وسى شايقاستا قاجىم كوشەكوۆ ەرلىكپەن قازا تابادى. «ستالين ءۇشىن العا» گازەتىندە «ول بۇرىن قالامىمەن ەرلىك تانىتسا، ەندى قارۋىمەن ەرلىك كورسەتتى» دەي كەلىپ، بىلاي جازادى: «...قاسيەتتى جەر دىرىلدەدى. جاۋدىڭ توبەسىنەن وق جاۋدىرىلدى. دۇشپاننىڭ ەكى ۆزۆودى قيراتىلدى، بالقىعان مەتالل باسقىنشىلاردىڭ پارشاسىن شىعاردى.

مولودوي تۋدتىڭ وڭ جاق شەتىندەگى ۇلكەن شىركەۋگە قاراي ۇمتىلعان ءبىزدىڭ اتقىشتارىمىزعا جول اشىلدى. ارتيللەريستەر ۇزاپ بارا جاتقان جاياۋ اسكەرلەردەن قالىسپاي، ىلگەرى جىلجي بەردى. كوماندير قاجىم كوشەكوۆ كىدىرىپ قالعان ءبىر زەڭبىرەكتىڭ قاسىنا جۇگىرىپ باردى دا، ونى اشىق پوزيتسياعا شىعارىپ، كوزدەۋشىنىڭ ورنىنا ءوزى وتىرا قالىپ، فاشيستەردى تۋرا اتقىلاي باستادى. ءبىراق سول مەزەتتە ول جاۋ سنايپەرىنىڭ قاندى قاراۋىلىنا ىلىگىپ، وققا ۇشتى. قۇلاعان جەرىنەن قايتا كوتەرىلە الماي، زەڭبىرەكتىڭ قالقانىنا ارەڭ سۇيەنىپ وتىرىپ ءوز راسچەتىنا:

قادام باسساڭ، العا ۇمتىل،

ءبىر قادام دا شەگىنبە!

ادەت جوق ونداي تەگىندە - دەپ قاھارلى ۇنىمەن بۇيرىق بەرەدى».

وسىلاي مايدان دالاسىندا قاجىرلى جۋرناليست، كوماندير، جالىندى پاتريوت، ارداگەر ازامات قاجىم كوشەكوۆ ەرلىكپەن قازا تاپتى. ونىڭ قازا تابۋى بۇكىل بريگادانى كۇيزەلتتى. مايداندىق گازەتتە ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ «وسيەت» ولەڭى باسىلادى. كومانديردىڭ مايدانداعى ەرلىگى باعالانىپ، قازا تاپقاننان كەيىن «قىزىل جۇلدىز» وردەنىمەن ماراپاتتالادى.

سودان كەيىن ق. كوشەكوۆتىڭ قانسىراپ جاتىپ، جاۋىنگەرلەرىنە ايتقان ءۇش جول وسيەتى مايدان گازەتىنىڭ شەكەسىنەن، شپيگەلىنەن تۇسپەيتىن بولدى. سۇم سوعىس ورتامىزدان ۇلكەن تالانت يەسىن الىپ كەتتى، ەڭ وكىنىشتىسى سول، قازىرگى كەزدە ەسىمى ۇمىتىلۋعا اينالدى. حالقىنىڭ ماقتانىشىنا اينالار، قازاقتىڭ ءبىر اسىل ۇلىنىڭ ەرلىگى مەن جازعان ەڭبەكتەرىن جيناقتاپ، بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكىزۋ مىندەتى تۇرعانداي.

اۆتور: ەلجان ەرالى