اعالار ەستەن كەتپەيدى
«اتتەڭ، بويدىڭ كەلتەسى- اي.. . 1919 - جىلى تۋعان احمەت سالىمبايەۆ 19 جاسىندا اسكەرگە كەتىپ، تالدىقورعاندا، اياگوزدە سنايپەرلەر مەكتەبىندە وقىعان. كەيىن سوعىس باستالعان سوڭ، بەلارۋس مايدانىنىڭ قۇرامىندا بولعان. ماسكەۋ ءۇشىن ۇرىسقا، رجيەۆ شايقاسىنا قاتىسىپ، سوعىسپەن كالينينگرادقا دەيىن جەتكەن. بەرلينگە شابۋىل كەزىندە راقىمجان قوشقاربايەۆتىڭ قاراماعىندا سنايپەر ەكەن. شابۋىل الدىندا شايقاستاردا كوزگە تۇسكەن بەس جىگىتكە رەيحستاگقا قاداۋ ءۇشىن قىزىل جالاۋدان بەرىلگەن. سولاردىڭ ءبىرى قاتارداعى جاۋىنگەر احمەت سالىمبايەۆقا دا ءتيىپتى. ساپقا تۇرعان تورتەۋىن شولىپ وتكەن راقىمجان اعاسى:
- ءاي، سالىمبايەۆ، ساعان جىگىتتەر يىعىن توسىپ، كوتەرىپ، قولىڭنان تارتىپ شىعارىپ كەلەدى. رەيحستاگتى كورىپ تۇرسىڭ، سىرتقى قابىرعاسى دا، قاباتتارى دا بيىك. باۋىرىم، سەن ودان دا اناۋ اعاشتىڭ ۇستىنە شىعىپ، بىردە- ءبىر نەمىستىڭ باسىن قىلتيتۋىنا مۇرشا بەرمە. قايسىمىز جالاۋ تىكسەك تە، ءبارىمىزدىڭ تىككەنىمىز بولادى، - دەيدى.
- قۇپ بولادى، اعا، قۇداي قۋات بەرسىن!
- ءاي، كوممۋنيسكە قۇداي قۋات بەرسىنىڭ قالاي؟
- ارتىق بولمايدى، اعا.
- ال جارايدى، ءاۋمين!
«اتتەڭ، بويدىڭ كەلتەسى- اي» دەگەندى ىڭىلداپ، احمەت اعاشتىڭ باسىنا شىعىپ، جاپىراقتارىن جامىلىپ، ۆينتوۆكاسىن كەزەنىپ وتىرادى. جىگىتتەر شابۋىلعا كەتكەندە سنايپەرلەر رەيحستاگتان قىلت ەتكەن نەمىستەردى اتىپ ءتۇسىرىپ تۇرعان. تۋ العان ءۇش جىگىت جاۋ وعىنا ۇشادى، ال راقىمجان اعاسى ءوز تۋىن تىگەدى. سول دوستارىمەن تۇسكەن سۋرەتى بولعان ەكەن، كەيىنگە دەيىن ساقتالماپتى. احمەت اعا قولتوقپاقتاي عانا كىسى ەدى. «وسى اعامىز بەرلينگە شابۋىلعا قاتىسقان» دەگەن وي ەشقاشان تۋماعان. سويتسەك، بويىنىڭ الاسالىعىنان عانا جالاۋ كوتەرگەندەر قاتارىندا بولا الماپتى. اتتەڭ، بويدىڭ كەلتەسى- اي دەسەڭشى. كەيىن احمەت اعا كوبىنە ەسەك ءمىنىپ جۇرەتىن. ءۇش ۇلى، ەكى قىزىنان تاراعان ۇرپاقتارى اۋىلدا، الماتى قالاسىنىڭ توڭىرەگىندە تۇرادى.
باۋىر ومىردەن دە ىستىق
بۇل وقيعانى قوجاعۇل جەكەبايەۆ اعامىزدىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەنبىز. ول كىسى 1914 - جىلى تۋىپ، سوعىس باستالعاندا العاشقىلار قاتارىندا مايدانعا كەتىپتى. ءبىر توپ اۋىلداستار بىرگە سوعىسىپتى. كەزەكتى ۇرىستا قورشاۋدا قالعان بۇلاردىڭ توبىنا شەگىنىپ كەتكەن ءبىزدىڭ اسكەرلەر كومەككە كەلە المايدى دا، وق- دارىلەر تاۋسىلعان جاۋىنگەرلەردى نەمىستەر تۇتقىنعا تۇسىرەدى. قوجاعۇل اعامەن بىرگە اۋىلدان اعايىندى جاقىپبايەۆ ەشتاي جانە جاقىپبايەۆ جانپەيىس بولادى. تۇتقىنداردى پولشاعا اكەلىپ، جۇمىسقا سالادى.
كىشىگىرىم تاۋدىڭ سايىنان قوپارىلعان تاستاردى توبەگە شىعارىپ، ونى قول اربامەن تەمىرجولدىڭ بويىنا جينايدى ەكەن. ءبىر كۇنى اعىلشىنداردىكى مە، سوۆەتتىكى مە، ەكى سامولەت اينالا قورشاپ تۇرعان نەمىس كۇزەتىن بومبالاي باستايدى. وسىنى پايدالانعان تۇتقىندار جان- جاققا قاشادى. قوجاعۇل، ەشتاي مەن جانپەيىس بىرگە زىتادى. تۇتقىنداردىڭ قاشقانىن كورگەن نەمىستەر سوڭدارىنان پۋلەمەتتەن، اۆتوماتتان وق جاۋدىرادى. سونداي وقتىڭ ءبىرى جانپەيىستىڭ سانىنا ءتيىپ، جارالى بولادى. قان توقتامايدى، قوجاعۇل جەيدەسىنىڭ ەكى جەڭىن جىرتىپ، جارانى بايلايدى. ەشتاي ەكەۋى جانپەيىستى ارقالاپ جۇرەدى. ءسويتىپ، جايقالىپ ءوسىپ تۇرعان بيدايعا تاپ بولادى. ىشىنە كىرىپ، بيدايدىڭ باسىن الاقاندارىنا ۋاتىپ، قاۋىزدان تازارتىپ، جانپەيىستىڭ اۋزىنا سالادى. وزدەرى دە شايناپ، سۋىن سورادى. اش قارىنعا تۇسكەن ءنار كادىمگىدەي ءال بەرەدى. ءبىراق قانى توقتاماي اققان جانپەيىس السىرەي باستايدى. بيدايدىڭ ارعى شەتى توعاي سياقتى. ەكەۋى دوستارىن كەزەك- كەزەك ارقالاپ، سولاي قاراي جۇرەدى.
- مەنى تاستاڭدار، ەكەۋىن قۇتىلىڭدار، - دەيدى جانپەيىس.
- ءبارىمىز دە قۇتىلامىز، مىنا توعايعا جەتەيىك، - دەپ قوجاعۇل ەشتايدى اۋىستىرادى. توعايعا جاقىنداپ قالعاندا جانپەيىستەن مۇلدە ءال كەتەدى.
- ەشتاي، مەنى تاستاڭدار، سەن قۇتىل، بالالارعا يە بولارسىڭ، - دەيدى جانپەيىس.
- باۋىرىم- اۋ، سەنى تاستاپ، قايدا بارماقپىن، - دەگەن ەشتاي ەندى قوجاعۇلعا قاراپ: - سەن توعايدى شولىپ كەلشى، ار جاعىندا اۋىل جوق پا ەكەن، مىنا بيدايدى ەككەندەر بار شىعار، - دەيدى. قوجاعۇل جۇگىرگەن بويى توعايعا كەلسە، ءىشى ساي ەكەنىن، ەشقانداي اۋىل جوقتىعىن كورىپ، كەرى قايتا بەرگەندە نەمىستىڭ كۇزەت يتتەرىنىڭ اۋپىلدەپ ۇرگەنىن ەستيدى. سويتكەنشە بولمايدى ەكى ءيتتىڭ سوڭىنان جۇگىرىپ كەلە جاتقان ءتورت نەمىس كورىنەدى. وسى كەزدە ەشتايدىڭ جان ۇشىرعان داۋسى شىعادى.
- قوجاعۇل، مۇندا كەلمە، قۇتىل! ەشتاي مەن جانپەيىستەن ەلگە سالەم ايت، قۇت.. . - سوڭعى ءسوزىن ايتىپ ۇلگەرمەيدى، اۆتوماتتىڭ قىسقا قايىرىلعان كەزەگى ءۇنىن وشىرەدى. يتتەر جۇلمالاي باستاعان جانپەيىستىڭ ويبايلاعان ءۇنى كەلەسى اۆتومات داۋسىنان كەيىن شىقپاي قالادى. اۋىلدان بەرى بىرگە كەلە جاتقان ەكى جەرلەسىنەن، قارۋلاس دوستارىنان ايرىلعان قوجاعۇل ەندى زىتا جونەلەدى. سولاي ەكى تاۋلىك بويى قاشقان ول ءبىر جەردە جاتسا، ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەن، ورىس سوزدەرىن ەستىپ كوزىن اشادى. سويتسە ءوزى سياقتى تۇتقىننان قاشقان ەكى ورىس ەكەن.
ۇشەۋى تاعى ءبىر كۇن ءجۇرىپ، پولياك ارمياسىنا كەزدەسەدى. سولارمەن جارتى جىلداي جاۋعا قارسى سوعىسىپ، كوزگە تۇسەدى. كەيىن شابۋىلداپ كەلە جاتقان ءوز اسكەرىمىزگە قوسىلادى. قوجاعۇل اعا 1971 - جىلى قايتىس بولدى. ايەلى باتەس اپا ەكەۋىنىڭ كەنجەگۇل دەگەن جالعىز قىزدارى بار ەدى. ءتورت جىل بۇرىن كەنجەگۇل، ال كۇيەۋ بالاسى ورىنتاي بىلتىر دۇنيەدەن ءوتتى. ەشتاي اعانىڭ تۇرعىنباي جانە جۇباي دەگەن ۇلدارىنان، جانپەيىستىڭ نۇرمىش دەگەن بالاسىنان، ال قوجاعۇل اعانىڭ كەنجەگۇلدەن تاراعان ۇرپاقتارى الماتى قالاسى مەن وبلىسىندا، اۋىلدا تۇرادى.
ورازالى اعانىڭ ناگرادالارى
ءۇش اعايىندى جەتپىسبايەۆتاردىڭ ۇلكەنى ورازگەلدى اعا سوعىسقا قاتىسىپ، 1942 - جىلى جارالانىپ قايتقان. ءبىر اياعى اعاشتان ەدى. سونىسىنا قاراماي، اتقا مىعىم وتىراتىن. جاستاۋ كەزىندە كوكپارعا دا قاتىسقان كورىنەدى. سوعىس مۇگەدەگى بولسا دا ءبىراز جىل قوي باققان. ۇرپاقتارى الماتى وبلىسىندا جانە اۋىلدا تۇرادى. جەتپىسبايەۆ ورازباي جونىندە سوعىسقا الىنىپ، حابار- وشارسىز كەتتى دەگەننەن باسقا ەشتەڭە جوق، سۋرەتى دە ساقتالماعان. جەتپىسبايەۆ ورازالى اعا 1892 - جىلى تۋىپ، 49 جاسىندا مايدانعا اتتانعان، جاياۋ اسكەردە بولىپ، بەرلينگە دەيىن جەتتىم دەيتىن ءوزى. جەتسە، جەتكەن شىعار، مەدالدەرى كوپ بولاتىن. قىزى ساعاتپەن اۋىلداعى مەكتەپتە بىرگە وقىدىم. ورازالى اعا مايدانداعى جورىقتارى تۋرالى، ءوز ەرلىكتەرى جونىندە اڭگىمەنى اڭىزداي ەتىپ ايتاتىن. ءبىز سونىڭ بارىنە سەنەتىنبىز. سونداي ءار ەرلىگىن ومىراۋىنداعى ءبىر مەدالىمەن دالەلدەيتىن.
«شابۋىلعا شىعىپ، جاۋ وكوبىنا سەكىرىپ تۇسسەم، ءبىر نەمىس قارسى جولىقتى. الگىنىڭ تاماعىنا جارماسا كەتىپ، تۇنشىقتىرىپ ءولتىردىم. سودان قولىم قارىسىپ قالىپ، ساۋساقتارىم الگىنىڭ كەڭىردەگىنەن اجىرامايدى. سول كەزدە كومانديرىمىز شابۋىلعا كوتەرىپ: «ۋرا، زا منوي!» دەپ جۇگىردى. مۇندايدا جۇگىرمەسەڭ، قورىقتىڭ دەيدى. ال مەن ەشقاشان قورىققان ەمەسپىن. الگى نەمىستى ارقاما سالىپ، مەن دە جۇگىردىم. ءيتتىڭ اۋىرىن- اي، ابدەن شارشادىم. كەلەسى وكوپتا كومانديرىم كەلىپ، وتە رازى بولدى. ەكى سولدات نەمىستىڭ ءولى دەنەسىن ۇستاپ، ەكى سولدات مەنى تارتقان كەزدە الگىنىڭ كەڭىردەگى سۋىرىلىپ كەتتى. كومانديرىم مىنا مەدالدى بەردى»، دەپ ومىراۋىندا سىڭعىرلاعان ناگراداسىنىڭ ءبىرىن كورسەتەدى. ەشقاشان قانداي مەدال ەكەنىن قاراعان ەمەسپىز، ەشكىم ولاردىڭ قۇجاتىن دا تەكسەرمەيتىن. بالا كەزدە ورازالى اتامىز ەڭ باتىر بولىپ كورىنەتىن.
ەندىگى ءبىر اڭگىمەسى ءتىپتى قىزىق. «جاۋ ءۇستى- ۇستىنە شابۋىلداپ، مەن پۋلەمەتپەن الگىلەردى قىرىپ جاتىرمىن، قىرىپ جاتىرمىن. اق قاردىڭ ءۇستى كىلەڭ ءولى فاشيستەر. اينالامدا ەشكىم قالماعانداي. شەگىن دەگەن بۇيرىق بولماعان. جالعىز ءوزىم ولمەي بەرىلمەسكە انت ەتىپ سوعىستىم. پۋلەمەتتىڭ ستۆولى قىپ- قىزىل بولىپ كەتتى. ال مەن اتا بەردىم. ءبىر كەزدە قانشاما ادامىنان ايرىلعان جاۋ قاشا جونەلدى. سول كەزدە «مولودەتس، توۆاريش جەتپىسبايەۆ!» دەگەن داۋىس شىقتى. جالت قاراسام - ستالين جولداس ەكەن!» دەيتىن اعامىز. بالا كەزدە سەنەتىنبىز، ءسال ەسەيگەندە كۇلەتىن دە قوياتىنبىز.
اۋىلدى پولشا جەرىنەن ارتىق كورگەن
1936 - جىلى ۋكراينانىڭ جيتومير وبلىسىنان پولياكتار قازاقستانعا جەر اۋدارىلىپ، فرۋنزە اۋىلىنا كەلگەندە ەرلى- زايىپتى ۆيكتور جانە انتونينا يانۋشكيەۆيچتەر جاستىعىمەن ءارى كورىكتىلىگىمەن كوزگە تۇسكەن ەكەن. 26 جاسار ۆيكتور انتونوۆيچ اققۇبا ءوڭدى، بويشاڭ كەلگەن جىگىت بولىپ، وزدەرىن قارسى العان قازاق وتباسىلارىمەن، قۇرداس جىگىتتەرمەن بىردەن ارالاسىپ، ولاردىڭ اراسىندا «بەكتور» دەگەن ات الادى. ايەلى تونيا ەكەۋى كولحوزدىڭ بارلىق جۇمىسىنا كىرىسىپ، جۇرت قوشەمەتىنە بولەنەدى. 1937 - جىلى ۇلكەن قىزدارى برونيسلاۆا، 1939 - جىلى ۇلدارى ستانيسلاۆ ومىرگە كەلەدى. قازاق ۇل- قىزدارىنىڭ اراسىندا برونيا، ستاسيك بولىپ كەتكەن ەكەۋىنىڭ قالاي ءجۇرىپ، جۇگىرگەنىن ۆيكتور انتونوۆيچ ايەلىنىڭ حاتى ارقىلى عانا بىلگەن.
ول 1941 -جىلى سوعىس باستالعاندا ەڭبەك ارمياسىنا شاقىرىلىپ، كەمەروۆ قالاسىنا جىبەرىلگەن. ءبىر جىل وسىنداعى شاحتادا جۇمىس ىستەپ، كوزگە تۇسكەن ونى 1942 - جىلى مايدانعا اتتاندىرادى. بۇل كەزدە ۆويسكو پولسكوەگە قامقورلىق جاسالىپ، ادامدار قاتارىن تولىقتىرۋ قاجەت بولعاندىقتان، ۆيكتور يانۋشكيەۆيچ پولياك اسكەرىنە بولىنەدى. سودان 1945 - جىلعا دەيىن اتتى ارتيللەريا قۇرامىندا سوۆەت جانە ەۋروپالىق قالالاردى جاۋدان ازات ەتۋگە قاتىسقان. سوعىس بارىسىنداعى وپەراتسيالار كەزىندە كوزسىز ەرلىكتەر جاساعان جىگىت پولياك جاساقتارى قۇرامىندا ايرىقشا اتالاتىن بولعان. پولياكتار ونىڭ پولشا تىلىنەن گورى وزدەرىمەن قاتار سوعىسىپ جۇرگەن قازاقتارمەن قازاق تىلىندە ەركىن سويلەسەتىنىن كورىپ، تاڭدانىسقان ەكەن.
سوۆەت اسكەرلەرىمەن قاتار ۆويسكو پولسكوە پولشانى ازات ەتۋگە قاتىسادى. بۇدان كەيىن ۆيكتور بەرلين ءۇشىن شايقاسقا قاتىسىپ، جەڭىس كۇنىن وسىندا قارسى الادى. پولياك ۇكىمەتى ەرجۇرەك جىگىتكە پولشادا قالۋدى ۇسىنادى. «وتباسىڭدى وسىندا العىزامىز، بارلىق ماسەلەنى رەتتەيمىز، ءوزىڭ ازات ەتكەن ەلىڭنەن جەر بەرگىزەمىز» دەيدى. يانۋشكيەۆيچ: «فرۋنزەنى قيمادىم، سوندىقتان ورتالارىڭا قايتا ورالدىم» ، دەپتى. ال وسى جايتقا تەرەڭدەي ۇڭىلسەك، يانۋشكيەۆيچتىڭ پولشاعا ورالماۋىندا بىرنەشە سەبەپ بولعان سياقتى.
بىرىنشىدەن، ول وزگە پولياكتار سەكىلدى ۋكراينادان جەر اۋدارىلعاندار قاتارىندا بولعان. ال بۇل ماسەلەنى شەشۋ وڭاي شارۋا ەمەس ەدى. سەبەبى، سوعىسقا قاتىسسا دا، اۋىلدا وزاتتار قاتارىندا اتالسا دا، اقتالۋى 1960 - جىلعا قاراي جۇزەگە اسقان. ەكىنشىدەن، ۋكراينادا تۇرعاندا، ەشكىم پولياك تىلىندە سويلەسپەگەن. سوندىقتان، ەرەسەكتەر بولماسا، جاستارى پولياك ءتىلىن ءتىپتى بىلمەگەن. ۇشىنشىدەن، شىنىندا دا ول فرۋنزە دەگەن اۋىلعا، وسىنداعى قازاقتارعا باۋىر باسىپ قالعان ەدى. وسىنىڭ ءبارى اۋىلدى پولشا جەرىنەن ارتىق كورۋىنە سەبەپ بولعان سياقتى.
سوعىستىڭ كوپتەگەن ناگرادالارىن العان. مەكتەپتە وقىعاندا، ونىڭ كەنجە قىزى زوسيامەن قاتارلاس كلاستا وقىدىم. اكەسىنە قاتتى ۇقسايتىن قىز كورىكتى بولاتىن. كەيىن ينستيتۋت ءبىتىرىپ، اۋىلدا مۇعاليما بولعان. وسىندا بولاشاق جارىمەن تانىسىپ، ەكەۋى وتباسىن قۇرعان. كۇيەۋى قايتىس بولعان سوڭ زوسيا قىزىمەن بىرگە ەسىك قالاسىنا كوشكەن. ۆيكتور يانۋشكيەۆيچتىڭ ۇرپاقتارى رەسەيدە، قازاقستاننىڭ ءبىرقاتار وبلىستارىندا ءومىر سۇرۋدە.
ەستايدىڭ ءتورت بوزداعى
اعايىندى ەستايەۆتارعا اۋىل ادامدارى سۇيسىنە قارايتىن، تورتەۋىنىڭ ىستەگى تياناقتىلىعى، سوزدە تۇراتىندىعى، ۇستاسا كەتكەندەگى قارۋلىلىعى جۇرت اراسىندا ولاردى «ەستايدىڭ ءتورت سۇلتانى» اتاندىرىپتى. اعايىندىلاردىڭ ۇلكەنى - ەستايەۆ ۇشپاي فرۋنزەنىڭ توڭىرەگىندەگى العاشقى ارتەلدەردىڭ بىرىنە ءتوراعا بولعان سىڭايلى. سوعىس باستالعاندا 34 جاسار ۇشپاي العاشقىلار قاتارىندا مايدانعا اتتانعان. ايەلى كۇلجاميلاعا: «ستالينگراد قالاسىنان وتتىك» دەگەن حات كەلىپتى. سودان كەيىن ەشتەڭە بولماي، 1941 -جىلدىڭ اياعىندا «قارا قاعاز» جەتىپتى.
ۇلى ورازحان مەن كەلىنى ايشا قونىسباي قىزىنان تاراعان ۇرپاقتارى الماتى قالاسى مەن وبلىسىندا تۇرادى. ەستايەۆ سارسەن دە ەرتە كوزگە ءتۇسىپ، شارۋاشىلىقتاعى كىشى باستىقتاردىڭ قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن. زىليقا دەگەن كورىكتى جارىنان جۇماقان دەگەن ۇل، ايىمحان، ايىمجان دەگەن ەكى قىز ءسۇيىپ، باقىتتى بولىپ جۇرگەنىندە سوعىس باستالعان. 32 جاسار سارسەن مايدانعا اتتانىپ، سودان ەش حابار بولماي، «قارا قاعاز» ءبىر- اق كەلىپتى. اعانىڭ ۇل- قىزدارىنان تاراعان ۇرپاقتارى الماتى قالاسى مەن وبلىسىندا، ايىمحان تاتەم اۋىلدا تۇرادى. 1912 -جىلى تۋعان ەستايەۆ جەكسەنباي 1939 -جىلعى سەنتيابردە قىزىل ارمياعا شاقىرىلادى، العاشقى كەزدەرى ايەلىنە حات كەلىپ تۇرعان. اۋىلدا قالعان قىزىن قاتتى ساعىناتىنىن جازادى ەكەن. قاي جەردە قىزمەت اتقارىپ جۇرگەنى ايتىلمايدى. كەيىن سوعىس باستالعاندا العاشقى ۇرىسقا كىرەمىز دەگەن حاتى جەتىپتى، باسقا حابار بولماعان، «قارا قاعاز» كەلگەن.
ايەلى سوعىس بىتكەنشە «بالكىم، جارالانعان بولار، كەلىپ قالار» دەپ كۇتەدى. كۇدەرى ءۇزىلىپ، ءۇمىتى سونگەن سوڭ تۇرمىسقا شىعىپ، الماتى جاققا كەتكەن سىڭايلى. «بايعا ءتيىپ كەتتى»، دەپ ابىسىندارى جاقتىرمايدى، سول قالپى حابار ۇزىلەدى. جەكسەنبايدىڭ سۋرەتى تابىلماعانى بىلاي تۇرسىن، ۇرپاعىنان كوز جازىلىپ قالعان. اعايىندى تورتەۋىنىڭ ەڭ كورىكتىسى، بولاشاعىنان كوپ ءۇمىت كۇتتىرگەن ەستايەۆ وتەشباي سوعىس باستالعاندا 22 جاستا عانا ەكەن. جەڭگەلەرى ەركە قاينىلارىن ۇيلەندىرىپ تە ۇلگەرمەيدى. مايدانعا اتتانعان وتەشبايدان ەش حابار بولماپتى. ۇشپايدان سوڭ كۇلجاميلا اپامىزعا «ەرلىكپەن شايقاسىپ، قازا تاپتى» دەگەن «قارا قاعاز» وتەشباي ءۇشىن دە كەلىپتى. كەيىن ولاردى «ەستايدىڭ ءتورت بوزداعى» دەيتىن بولىپتى.
جىلقىشى ماماننىڭ ەۋروپاعا جاياۋ جەتۋى
ىلە اۋداندىق «ستالين تۋى» گازەتى 1942 - جىلعى 20 - وكتيابردەگى نومىرىندە كولحوز پرەدسەداتەلىنىڭ «22 بيەنى امان قۇلىنداتتى» دەگەن حابارىن باسقان. اكىمجان بايمولدايەۆ ماتەريالىندا بىلاي دەپ جازىپتى: «فرۋنزە كولحوزىنىڭ مۇشەسى سارىبايەۆ مامان بىرنەشە جىلدان بەرى جىلقى باعادى. ول وسى ۋاقىتتارىنىڭ ىشىندە ءبىر دە شىعىن شىعارعان جوق. جىلقىسى ىلعي سەمىز بولادى. بيىل 14 بيە قۇلىنداتۋ پلانىنىڭ ورنىنا 22 بيەسى قۇلىندادى. قۇلىندارىنىڭ كۇتىمى جاقسى. سارىبايەۆ سوتسياليستىك جارىسقا ۇشتاسا وتىرىپ، جىلقىسىنىڭ قىسقى جايىلىمىن قامداۋ ءۇشىن جانە مايدانداعى جاۋىنگەرلەرگە كوپ جۇيرىكتەر ءوسىرىپ بەرۋ ءۇشىن مىندەتتەندى» .
مامان كىسىنىڭ وسىرگەن كوپ جۇيرىكتەرى وزىنە تيمەي، 1942 - جىلدىڭ قىسىندا مايدانعا الىنىپ، ستالينگراد ءۇشىن بولعان جان الىسىپ- جان بەرىسكەن شايقاستاردان باستاپ، چەحوسلوۆاكياعا دەيىن جاياۋ جەتكەن. 1900 - جىلى تۋعان ول ءومىر بويى مال باقسا، وسى ءۇش جىلدا جاياۋ ءجۇرىپ، تالاي حيكمەتتى كورگەن. تالاي ەلدى ازات ەتۋگە قاتىسقان. سوعىستان كەيىن سول ۇيرەنشىكتى جۇمىسىنا ورالىپ، جىلقىسىن باققان. 1974 - جىلى قايتىس بولىپ، اۋىلدا جەرلەنگەن. قىزى قاميلا مەن كۇيەۋ بالاسى داۋىتبەكتەن تاراعان ۇرپاقتارى الماتى قالاسىندا تۇرادى.
مامىتقان اعايدىڭ اڭگىمەلەرى
راقىشيەۆ مامىتقان - 1919 -جىلى تۋعان. 16 جاسىندا جەتىجىلدىقتى ءبىتىرىپ، پەدۋچيليشەگە تۇسەدى. 1939 جىلى مۇعالىمدىك قىزمەتىن باستايدى. ءبىراق سول جىلدىڭ كۇزىندە ارميا قاتارىنا شاقىرىلىپ، اسكەري كۋرستان وتەدى. سوعىس باستالعاندا لەيتەنانت راقىشيەۆ ءبىرشاما ىسىلىپ قالعان بولاتىن. كاۆكاز ءۇشىن بولعان ۇرىستاردان باستاپ، شايقاستارمەن بەرلينگە دەيىن جەتكەن. پولشانى، چەحوسلوۆاكيانى ازات ەتۋگە قاتىسقان. اعايدىڭ سوعىس ناگرادالارى ءبىرشاما بولاتىن. ۆزۆود كومانديرى مامىتقان راقىشيەۆ ەرلىكتەرى ءۇشىن قىزىل جۇلدىز، 1 جانە Ⅱدارەجەلى وتان سوعىسى وردەندەرىمەن جانە «كاۆكازدى قورعاعانى ءۇشىن»، «پراگانى ازات ەتكەنى ءۇشىن» ، «بەرليندى العانى ءۇشىن» ، «گەرمانيانى جەڭگەنى ءۇشىن» مەدالدەرىمەن ناگرادتالعان. سونداي- اق، ستاليننىڭ العىس حاتىن العان.
سوعىستان كەيىن ءوزىنىڭ مۇعالىمدىك قىزمەتىن جالعاستىردى. اعاي سوعىس تۋرالى اڭگىمە ايتقاندا دۇنيەنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، قان مايداننىڭ ورتاسىندا جۇرگەندەي بولىپ كەتەتىن. كىم ءبىلسىن، سوعىس جانە مايدانگەرلەر ەرلىگى تۋرالى دۇرىس تۇسىنىگىمىز قالىپتاسۋىنا مامىتقان اعايدىڭ اڭگىمەلەرى اسەر ەتكەن بولار. وكىنىشتىسى، اعاي الپىس جاسقا دا جەتپەي قايتىس بولدى. ومىرلىك جارى نۇرجامال تاتەي ەكەۋى ءۇش ۇل، ەكى قىز تاربيەلەپ ءوسىردى. ۇلكەن ۇلى بولاتپەن قاتار وقىدىق، كەيىن ول ۇلكەن عالىم بولىپ، اكادەميك دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلدى. كەنجە ۇلى ساكەن كورنەكتى ءارتىس بولدى. قىزدارى بيكەن مەن ايتكۇل ومىردەن ءوز ورىندارىن تاپتى. قارا شاڭىراقتا نۇرجامال تاتەي وتىر، قولىندا ەكىنشى ۇلى مارات پەن كەلىنى تۇرادى.
«سوعىسساڭ، انە، كەڭقانداي سوعىس»
بۇرىن كۇن ارقان بويى كوتەرىلگەن سوڭ اۋىلدىڭ اقساقالدارى كەڭسەنىڭ، دۇكەننىڭ الدىنا جينالىپ، اڭگىمە- دۇكەن قۇرىپ وتىراتىن. سويتسەم، بۇل ادەت سوعىس اياقتالىپ قالعان 1944 - جىلدان باستالعان سياقتى. بارلىعى جينالىپ، مايداننان ورالعانداردان اڭگىمە تىڭدايدى، ايتپەسە، سولاردى اڭگىمە ەتەدى ەكەن. اركىم- اركىمنىڭ وردەن- مەدالدەرىنە قارايتىن كورىنەدى. سوعىس جەڭىسپەن اياقتالعاندا جەڭىمپاز جاۋىنگەرلەردى ءبىر تالقىعا سالىپ الۋ ادەتكە اينالىپتى. سونداي قارسى الۋلار مەن ساراپتاۋلار باسىلعانىمەن، شالدار جينالىپ الىپ، بەيبىت كۇننىڭ اڭگىمەسىنە قاراي ويىسادى ەكەن.
سوعىس اياقتالعالى ەكى جىلداي وتكەن كۇندەردىڭ بىرىندە قىستىگۇنى كەڭسەنىڭ الدىنا كەلىپ توقتاعان شانادان تۇسكەن جىگىت قاريالارعا قاراي بەتتەپتى. كوزى وتكىرلەرى بىردەن تانىپ، «ءوي، مىناۋ جەكەبايدىڭ كەڭقانى عوي»، دەسىپتى. وتىز ءبىر جاسار جىگىتتى ورتالارىنا الىپ، ءبىراز دۋىلداسىپتى. كىم بولعانىن، قالاي سوعىسقانىن، كەۋدەسىندەگى وردەن- مەدالدەرى قالاي اتالاتىنىن سۇراماي ما - سونىڭ بارىنە جاۋاپ بەرىپ، كەڭقان اعا ۇيىنە ازەر دەگەندە جەتىپتى. سوندا اۋىل قارتتارىنىڭ اۋزىمەن ايتىلعان ءسوزى ەكەن: «سوعىسساڭ، انە، كەڭقانداي سوعىس!» .
تالقانبايەۆ كەڭقان - 1916 - جىلى تۋعان، 1939 - جىلى كۇزدە اسكەر قاتارىنا شاقىرىلىپ، رەسەيدىڭ كراسنويار ولكەسىندەگى اچينسك قالاسىندا ارتيللەريادان اتقىشتار مەكتەبىندە ءۇش ايلىق كۋرستان وتەدى. سول جىلعى قىستا اق فيندەرگە قارسى سوعىسقا قاتىسىپ، 1940 - جىلى كوكتەمدە چيتا قالاسىنا ارتيللەريستەر پولكىنا كەلەدى. وسى جەردە دايىندىقتان ءوتىپ، وقتاۋشى دا، كوزدەۋشى دە بولا الادى. 1941 - جىلى سوعىس باستالعاندا بار قارۋ- جاراقتارىن ەشەلونعا تيەپ، باتىسقا اتتانادى. بەلورۋسسيانىڭ گومەل قالاسى ماڭىندا 26 - شىلدەدە العاشقى ۇرىسىن وتكىزەدى.
ءبىرىنشى بەلارۋس مايدانىنان روكوسسوۆكيي باستاعان ارميا لەنينگرادتى قورعاۋعا كەلىپ، ۇلكەن ۇرىستارعا قاتىسادى. 1943 - جىلى فينليانديا جەرىنە ەكىنشى رەت اياق باسىپ، پريبالتيكانى ازات ەتۋدى باستايدى. سول جىلى كۇزدە جارالانىپ، جازىلىپ شىققان سوڭ قايتادان ءوز پولكىنا قوسىلادى. 1944 - جىلى كۋرسك يىنىندەگى شايقاسقا ورۋديە كومانديرى رەتىندە قاتىسىپ، جاۋدىڭ بىرنەشە تانكىسىن جويىپ، كوزگە تۇسەدى. پولشانى ازات ەتىپ جۇرگەندە تاعى جارالانىپ، 1945 - جىلدىڭ باسىندا گوسپيتالدەن شىعىپ، ءوز پۋشكاسىمەن نەمىس جەرىنە ەنەدى.
فاشيستىك گەرمانيانىڭ ءسوزسىز تىزە بۇگۋىن بەرليننەن 35 شاقىرىم جەردەگى قالاشىقتا ەستىپ، 9 - مايدا وسىندا ساليۋت اتقان ەكەن. 19 - مايدا باتىستان شىعىسقا جول تارتىپ، حالحينگولعا جەتەدى. كەڭقان اعا جاپون ارمياسىن قالاي جەڭگەندەرىن وتە اسەرلى ەتىپ ايتاتىن: «الدىمەن بەس ساعات بويى كاتيۋشالار اتقىلادى، ودان كەيىن ءبىز الىسقا جەتەتىن سناريادتاردى نىسانالارعا جىبەردىك، سوسىن تانكىشىلەر ءوتتى، ودان قالعانىن جاياۋ اسكەر ءجۇرىپ تۇتقىندادى. ءسويتىپ، ءۇش كۇننەن كەيىن كۆانتۋن ارمياسى جوق بولىپ كەتتى». كەڭقان اعا سوعىستىڭ الدىندا باستالعان اسكەري قىزمەتىن ەندى بەرلين قالاسىنىڭ ماڭىندا جالعاستىرىپ، 1947 - جىلى اۋىلعا قايتقان ەكەن. ءتورت وردەننىڭ، التى مەدالدىڭ يەسى بولعان اعا اۋىلدا ءارتۇرلى جۇمىس ىستەدى. بۇگىندە ونىڭ ۇل- قىزدارىنان تاراعان 19 نەمەرەسى، 12 شوبەرەسى بار ەكەن. ولار الماتى قالاسى مەن وبلىسىندا تۇرادى.
«وي، كوكەم، الماتىداي قالا بار ما؟»
رىسبايەۆ دۇمشەن - 1901 - جىلى تۋعان، ناعاشىمىز اعايىندىلاردىڭ ىشىندە ءتورتىنشىسى، ال انامىز كۇلاش ون التىنشىسى ەكەن. سول ون التىدان قالعان ەكەۋى عانا. ناعاشى اعامىز 1941 - جىلى سوعىسقا كەتىپ، 1944 - جىلى جارالانىپ قايتقانى راس. ستالينگراد شايقاسىن ايتقاندا كوزىنە جاس كەلەتىن. «ەشقانداي قارۋى جوق جىگىتتەردى العى شەپكە جىبەرەدى، - دەيدى ناعاشىمىز. - كۇتىپ جاتامىز، بىرەۋى ولسە سونىڭ ۆينتوۆكاسىن الىپ، اتا باستايمىز. كومانديرىمىز ىلدىم- جىلدىم ەكەنىمدى كورگەن سوڭ الدىڭعى وكوپتاعىلارعا تاماق تاسۋعا ءبولدى. ارقاما ءداۋ بيدوندى تاڭىپ الىپ، جۇگىرەمىن. جاۋ سامولەتتەرى مەنى كۇتىپ تۇرعانداي كەلىپ شۇيلىگەدى. اتپايدى، قورقىتادى. مەنىڭ مىندەتىم - تاماقتى امان جەتكىزۋ. انا پالەلەر بيدوندى اتادى. ايتەۋىر امان- ساۋ تۇسكى تاماقتى جەتكىزەمىن».
نەمىستەردى قۋىپ، ۋكرايناعا جەتكەنى دە راس. «كيەۆتىڭ قاسىنداعى ءبىر ايرودرومدى باسىپ الدىق. ۇلكەن سيستەرنادان كەروسيننىڭ ءيىسى شىعادى. شينەلىمىزدى مالىپ- مالىپ كيىپ الامىز. جاپ- جاڭا بولىپ تۇرادى. ءبىراق ونى ىشۋگە بولمايدى ەكەن»، دەيتىن. كەيىن، 1965 - جىلى جەڭىستىڭ 20 جىلدىعىنا سىيلىققا ءبىر ساماۋرىن العانى دا، ونى بەس ساماۋرىننىڭ قۇنىنا جۋعانى دا راس. كەزەكتى ءبىر شايقاستا اۆتوماتىن ۇستاپ كەلە جاتقان وڭ قولىنان وق ءتيىپ، ەمدەلگەن سوڭ اسكەري دارىگەرلەر ەلگە قايتارعان ەكەن. كەلگەن سوڭ ءار ءۇي قوناققا شاقىرىپ، الدىنا ءبىر بوتەلكە قويادى. ونى ءوزى عانا تاۋىسادى. سودان كەيىن ادەمى اۋەنمەن اسكەردەن جازىلعان ولەڭ- حاتتارىن ايتادى.
جالپى ول حاتتار ونشاقتى بولاتىن. حات تانىماعان سوڭ بىرەۋگە ايتىپ جازدىرتادى. كوبىسى گوسپيتالدە جاتقاندا جولدانعان كورىنەدى. ال باسقا جارالىلار ولەڭ حاتتاعى ادام جانە جەر اتتارىن ءوز اۋىلدارىنداعىلارمەن اۋىستىرىپ، ءبارى ۇيگە سونداي حاتتار جولدايتىن بولعان. سونىڭ ەڭ ءبىرىنشى حاتىن اپاما بىرنەشە رەت قايتالاتىپ، ونى ناعاشى اپامىز تاعى تۇزەتىپ، جازىپ الىپ ەدىم. قىرىق جىلداي ساقتالعان سول حاتتى تۇتاس كەلتىرەيىن. وندا سوعىس سالعان تاۋقىمەت تە، اعايىن- تۋعانعا دەگەن ساعىنىش تا، اۋىلداعى بەيبىت تىرلىك تە كورىنىس بەرەدى. ناعاشىمىز 1983 - جىلى قايتىس بولعان. ۇلى نۇرلانعازى مەن كەلىنى ۇلتايدان تاراعان ۇرپاقتارى الماتى قالاسى مەن وبلىسىندا تۇرادى.
سالەم حات
وي، كوكەم، الماتىداي قالا بار ما،
ءاليلا، قاليلاداي بالا بار ما؟
وزىبەك، وكىسباي مەن قاتيپاشىم
قۇدايىم كورسەتەتىن شاراڭ بار ما؟
ءبىز كەتكەن فرۋنزەدەي اۋىل قايدا،
قوشتاسىپ جولعا سالعان قاۋىم قايدا؟
الىستان قولىن بۇلعاپ تۇراتىنداي،
الاتاۋ بۇلتتان بيىك تاۋىم قايدا؟
قۇروزەك، تالعار وزەن، ەسىكتىمەن
بىزدەردى جاتار ما ەكەن كەشىكتى دەپ.
سوعىستىڭ فاشيست سالعان سور باتپاعىن
ەتىكپەن تىلەرسەكتەن كەشىپ كەلەم.
اۋىلدان بارلىق جەردى كەم كورەمىن،
بىلمەيمىن وعان نەنىڭ تەڭ كەلەرىن؟
مولدەكەڭ امان ءجۇر مە مالىن باعىپ،
سۇلۋكە، ۇلتاي، ياجان جەڭگەلەرىم؟
جاۋ قولى تۇرعان كەزدە جاعامىزدا،
سوعىسپاي ودان قورقىپ قالامىز با!
تالبيكە، تەڭگەبالا، جاماليگە،
سالەم دە ناۋرىزبايداي اعامىزعا.
وي، جانىم، قانداي سىنعا سالدى قۇداي،
اققانىن كىم كورىپتى قاننىڭ سۋداي؟
وڭعەشكە، امانبىسىڭ، اي مەن كۇنىم،
جارقىراپ جانىڭ تازا تاڭعى نۇرداي.
ءۇشبۋ حات سالەم جەتكىز زىليحاعا،
كىشكەنتاي ايىمجان مەن ايىمحانعا.
امان با سمايىل مەن كۇلاش قالقا،
اماندىق بولسىن ءناسىپ بارشامىزعا.
اكەنىڭ ءتىلىن الىپ، وقىمادىق،
بولدى ما بىلە المادىم جىرىم قانىق؟
بىرەۋگە ايتۋمەنەن حات جازامىز،
جۇرەكتە تالاي- تالاي سىرىم قالىپ.
وي، كوكەم، سوعىس تاڭمەن باستالادى،
تالاي جان اجال وعىن جاستانادى.
دۇنيە استاڭ- كەستەڭ بوپ جاتقاندا،
نە كەلىپ، نە وتپەيدى باستان ءالى.. .
العى شەپتەن رىسباي بالاسى دۇمشەن
ءسوز سوڭى
ءيا، فرۋنزە اۋىلى - مەنىڭ اۋىلىم 1941-1945 - جىلدارعى 1418 كۇنگە سوزىلعان الاپات سوعىستا ادام ايتقىسىز اۋىر سىنعا توتەپ بەردى. ونىڭ ۇلدارى مايداندا وت كەشە ءجۇرىپ شايقاستى. مەنىڭ اۋىلىمنىڭ ادامدارى جەڭىس جولىندا وزدەرىن دە، وزدەرىنىڭ جاستىق شاقتارىن، باقىتتى ءومىرى مەن دەنساۋلىعىن دا قۇربان ەتتى. شەت جەردە قالعاندارى مەن اۋىلعا ورالىپ، كوز جۇمعاندارىنا يمانىن، ءتىرى جۇرگەندەرگە بەرەكەسىن بەرسىن دەپ تىلەيىك» ، - دەپ جازىلعان «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە.
